DO⁄RUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARINI AÇIKLAYAN TEOR‹LER

2.YATIRIM KARARLARININ BEL‹RLENMES‹NDE ETK‹L‹ OLAN FAKTÖRLER‹N TANIMLANMASI

2.2. DO⁄RUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARINI AÇIKLAYAN TEOR‹LER

Baﬂlang›çta da belirtti¤imiz üzere do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›mlar›n›n giderek öneminin artmas› bu konudaki literatürün de geliﬂmesine neden olmuﬂ ve do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›mlar›n›n yönünü belirleyen ya da motive eden faktörleri aç›klayan pek çok teorinin ortaya at›lmas›na ortam haz›rlam›ﬂt›r. Sözkonusu teoriler genel olarak kusursuz piyasa koﬂullar›n›

temel alan teoriler, aksak piyasa koﬂullar›n› temel alan teoriler ve farkl›

de¤iﬂkenlere dayanan teoriler olmak üzere, üç baﬂl›k alt›nda toplanmaktad›r.

2.2.1. KUSURSUZ P‹YASA KOﬁULLARINI TEMEL ALAN TEOR‹LER Do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›mlar›na yön veren unsurlar› aç›klamaya çal›ﬂan ilk teorilerden biri olan farkl› getiri oran› hipotezini de içeren bir dizi teoriyi bu kategoride de¤erlendirmek mümkündür. Farkl› getiri oran› teorisi özellikle konuya ilgi duyan akademisyenlerin Amerika Birleﬂik Devletleri menﬂeli firmalar›n verilerini esas alarak yapt›klar› çal›ﬂmalara dayanan ve 1950’ler boyunca popülerli¤ini koruyan bir teoridir. O y›llarda ABD menﬂeli çok uluslu firmalar›n yurt d›ﬂ›na yapt›klar› yat›r›mlar›n daha fazla getiriye sahip olmas› üzerine bu konuda baﬂlat›lan araﬂt›rmalar›n bir neticesi olarak ortaya ç›km›ﬂt›r (Lizondo, 1991: 69). Bu teoriye göre do¤rudan yabanc› ser-mayeyi bir ülkeden di¤erine taﬂ›yan en büyük neden, kendi faaliyet gösterdi¤i ülkede bulamad›¤› yüksek getiri oran›d›r. Bir baﬂka söylemle, do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›mlar› düﬂük karl›l›k oran› olan ülkelerden yüksek getiri oran› olan ülkelere kaymaktad›r. Ancak çeﬂitli araﬂt›rmac›lar taraf›ndan yap›lan ampirik analizler neticesinde, ülkeler aras›ndaki mevcut getiri oranlar›ndaki farkl›l›klarla o ülkelere yönelen do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›mlar› aras›nda anlaml› istatistiksel iliﬂkilere rastlanamam›ﬂt›r (Weintraub, 1967; Agarwal, 1980). Bu durumun ortaya ç›kmas›ndaki en önemli sebebin, sözkonusu teorinin yabanc› sermaye olgusuna sadece tek yönlü olarak ve finansal aç›dan bakmas› oldu¤u vurgulanmaktad›r. Oysa ki, finansal faktörlerin d›ﬂ›nda iﬂlev-sel kolayl›klar ya da lojistik nedenlerle de firmalar yerleﬂik olduklar› ülke d›ﬂ›nda faaliyet gösterebilmektedir. Bu nedenlerle, farkl› getiri oran› teorisi do¤rudan yabanc› sermayenin ülkeler aras›ndaki da¤›l›m›n› etkileyen faktörleri aç›klamaya elveriﬂli bulunmam›ﬂt›r.

Kusursuz piyasa kurallar›n› temel alan teorilerden bir di¤eri portföy çeﬂitlendirilmesi ve riskin da¤›t›lmas› ile iliﬂkilidir. Bu teoriye göre, ulus-lararas› sermaye hem beklenen getiriye hem de al›nacak riskin büyüklü¤üne

ba¤l› olarak yat›r›mlar›n› yapacaklar› ülkeleri belirlemektedir (Sekkad, Varuadakkis, 2004). Teoriye göre bu durum hem portföy yat›r›mlar› hem de do¤rudan yabanc› yat›r›mlar için geçerlidir. Bu teoriyi test eden ampirik çal›ﬂmalar›n sonuçlar›ndan önemli bir k›sm›, sözkonusu teoriyi destekleyen bulgular elde edememiﬂlerdir (Hosseini, 2005: 539).

Bir di¤er kusursuz piyasa varsay›m›n› esas alan teori de pazar›n büyüklü¤ü ile ilgilidir. Bu teoriye göre bir ülkeye giriﬂ yaban yabanc› sermayenin hacmi o ülkenin pazar büyüklü¤ü ile do¤rudan iliﬂkilidir. Bir baﬂka söylemle, ülkeye girecek olan yabanc› yat›r›mlar›n büyüklü¤ü, o ülkedeki mevcut ürün sat›ﬂ potansiyeline ba¤l› bulunmaktad›r. Bu teori temelde Jorgenson’un 1963 y›l›nda ortaya att›¤› yerli yat›r›mlarla ilgili neoklasik teoriye dayanmaktad›r. Bu konu-da yap›lan ampirik çal›ﬂmalar piyasa büyüklü¤ünün do¤rukonu-dan yabanc›

yat›r›mlar›n yönünü belirlemedeki önemini destekler niteliktedir. Örne¤in Lucas taraf›ndan 1960-1987 y›lar›n› ve yedi ülkeyi kapsayan çal›ﬂmada ilgili ülkelerdeki (Endonezya, Malezya, Filipinler, Singapur, Güney Kore, Tayland ve Tayvan) piyasan›n büyüklü¤ü ile gelen do¤rudan yabanc› yat›r›mlar aras›nda istatistiksel ve ekonomik anlamda bir iliﬂki oldu¤unu do¤rulamaktad›r (Lucas, 1993). Yine, Zhang (2001) ve Xing (2006) taraf›ndan yap›lan iki ayr›

çal›ﬂmada da piyasa büyüklü¤ünün do¤rudan yat›r›mlar› çekmede önemli birer unsur oldu¤u sonucu vurgulanm›ﬂt›r.

2.2.2. AKSAK P‹YASA VARSAYIMINA DAYANAN TEOR‹LER Bu teorilerden biri Hymer taraf›ndan ortaya at›lan endüstriyel organizasyon hipotezi olarak bilinmektedir. Hymer’e göre çok uluslu ﬂirketler asl›nda iç piyasadaki aksakl›klar›n bir sonucu olarak ortaya ç›kmaktad›r. Bir çok uluslu ﬂirketin yerleﬂik oldu¤u ülke d›ﬂ›na yat›r›m yapmas›yla birlikte karﬂ›laﬂaca¤›

baz› avantaj ve dezavantajlar söz konusudur. Çok uluslu firma kendisinin sahip oldu¤u etkin yönetim anlay›ﬂ›, büyük marka ismi, güçlü sermaye ve teknoloji v.b. avantajlar› yeni yat›r›m yapt›¤› ülkedeki firmas›na aktarmak suretiyle iç piyasadaki rekabet ortam›n› kendi lehine çevirmeyi baﬂarabilmektedir. Bu teorinin açm›ﬂ oldu¤u yolu takip eden bir baﬂka teori ise ürünün hayat devresi teorisidir. Vernon taraf›ndan ortaya at›lan bu teoriye göre baz› ülkeler yeni ürünlerin, baz›lar› ise mevcut ürünlerin üretiminde uzmanlaﬂmaktad›rlar.

Ürünler zamanla yeni olma özelliklerini kaybettikçe üretildikleri ülke de de¤iﬂmektedir. Ürünlerin olgunlaﬂma süreci içerisinde ülkeler çok uluslulaﬂmaya ve uluslararas› ara mal› ve nihai mal ticaretine yönelmektedirler (Cohen, 2007:124).

Vernon’un teorisinde, ürünün hayat devresinde yenilik, olgunlaﬂma ve stan-dartlaﬂma olmak üzere üç asama bulunmaktad›r. Üretimin ilk aﬂamas›nda, teknolojik yenlik içeren yeni ürünü geliﬂtiren firma, tekelci bir güce sahiptir ve daha çok yerli piyasaya yönelik üretim yapmaktad›r. Zamanla üretim miktar›

artt›r›l›r ve ihracata baﬂlan›r. Bu aﬂamada firma, üretim teknolojisini kendi elinde tutar. Yeni ürün standartlaﬂmaya baﬂlad›¤›nda ise, yurt içinde ve yurt d›ﬂ›nda üretim lisans› vermeye baﬂlan›r, araﬂt›rma/geliﬂtirme faaliyetlerine ve yüksek maliyetli iﬂgücüne art›k ihtiyaç kalmad›¤›ndan, üretimin büyük bölümü ücret seviyesinin nispeten daha düﬂük oldu¤u geliﬂmekte olan ülkelere kayd›r›l›r. Sürecin sonunda yeni ürün, art›k firman›n yerleﬂik oldu¤u ülkede üretilmemektedir. Ürün art›k her yerde serbestçe üretilebilen bir mal haline gelmiﬂtir. Bu aﬂamadan sonra ise yeni teknolojilerin ve ürünlerin bulunmas›na tekrar ihtiyaç duyulmaktad›r.

Coase’un 1937’deki teorisine dayanan piyasalar›n içselleﬂtirilmesi hipotezinde ise, iﬂletmelerin belirli ürünlerin üretimlerinin yan› s›ra, pazarlama, araﬂt›rma/geliﬂtirme, iﬂgücünün e¤itimi gibi daha çok bilgi ve tecrübe ile alakal› farkl› faaliyetleri de yürüttükleri vurgulanmakta ve firman›n bu türlü faaliyetlerinin o piyasada ara mallara yönelik aksak piyasalar› elemine ederek ilgili iﬂletmenin kendisi için bir iç piyasa oluﬂturdu¤u belirtilmektedir.

Firman›n sözkonusu faaliyetleri iç piyasadan daha iyi organize etmesi ve ara mallara yönelik aksak piyasalar› ortadan kald›rarak kendisi için ortak sahiplik alt›nda bunlar› içselleﬂtirmesinin mümkün oldu¤unun alt› çizilmektedir. Ayr›ca firmalar›n bu ﬂekilde d›ﬂa ba¤›ml›l›klar›n› da azaltt›klar› ve büyüme süreçleri-ni h›zland›rd›klar› anlat›lmaktad›r. (Halkos, Tzeremes, 2005). Sözgelimi, firma e¤er piyasadan petrol ürünleri sat›n alma ile ilgili bir problem yaﬂ›yorsa, farkl›

bir ülkede rafineri sat›n alabilmektedir (Moosa, 2002: 32). Ya da üretimde kul-lan›lan hammadde kaynaklar›n›n uzun vadeli kontrolü gerekiyorsa, firma sözkonusu hammadde ve ara mal› tedarikçisini sat›n almaya yönelebilmekte-dir.

Aksak piyasalar varsay›m› ile hareket eden bir di¤er teori olan co¤rafi konum hipotezine göre, do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›mlar›n› ülkeler aras›nda yön-lendiren faktör do¤al kaynaklar, iﬂgücü v.b. üretim faktörlerinden baz›lar›n›n mobilitelerinin arzulanan seviyelerde olmay›ﬂ›d›r. Üretim faktörlerinin mobilitelerindeki bu eksiklik, faktör maliyetlerinde co¤rafi konumdan kay-naklanan farkl›l›klar›n ortaya ç›kmas›na neden olmaktad›r. Co¤rafi konum, daha düﬂük ücretler ödemek ya da hammadde kaynaklar›na daha az maliyetle ulaﬂmak gibi avantajlar sunabilmektedir (Moosa, Cardak, 2006).

Bu k›s›mda ele al›nabilecek bir di¤er teori ise Dunning taraf›ndan ortaya at›lan eklektik teoridir. Bu teori asl›nda daha önce aç›klamaya çal›ﬂt›¤›m›z piyasalar›n içselleﬂtirilmesi, co¤rafi konum ve endüstriyel organizasyon teori-lerinin bir kombinasyonu gibidir. Teoriye göre uluslararas› sermaye öncelikle bir ülkeye do¤ru yönelirken oradaki firmalar aras›nda elinde bulundurdu¤u yeni teknoloji, etkin yönetim, ürün kalitesi, seçkin marka gibi unsurlar sayesinde karﬂ›laﬂt›rmal› üstünlü¤e sahip olup olmad›¤›na bakmaktad›r. ‹ç piyasada avantaj sa¤layacak sözkonusu unsurlar› devretmek ya da satmak yerine, firma bunlar› kendisi kullanmay› tercih edecektir ki, bu içselleﬂtirme teorisinin varsay›mlar›ndand›r. Böylelikle firma aksak piyasalar›n ortaya ç›karaca¤›

olumsuzluklar› elemine edecek, risklerini minimum düzeyde tutmuﬂ olacak ve ölçek ekonomilerinden yararlanacakt›r. Son olarak firma di¤er üretim faktör-lerine göre daha az mobil haledeki emek ve hammadde bak›m›ndan avantajl›

oldu¤u yerleri yat›r›m aç›s›ndan tercih ederek co¤rafi konumu da yat›r›m yerinin seçiminde göz önüne alacakt›r (Williams, 1997: 78-80).

Yabanc› sermaye yat›r›mlar›n›n belirleyicilerine aksak piyasa varsay›mlar›

alt›nda aç›kl›k getirmeye çal›ﬂan bir di¤er teori de, oligopolistik tepki teori-sidir. Bilindi¤i üzere Oligopol piyasa yap›s›n›n temel özelli¤ini, firmalar aras›

karﬂ›l›kl› ba¤›ml›l›k meydana getirmektedir. Oligopol piyasada birbirini etki leyebilecek kadar az say›da firma oldu¤undan, piyasadaki herhangi bir fir-man›n üretim, fiyat veya sat›ﬂ konular›ndaki karar› di¤er firmalar› yak›ndan ilgilendirmektedir. Rakip firmalardan birinin yat›r›m yapmas› halinde, ayn›

endüstride faaliyet gösteren di¤er firmalar›n da öncü firmay› izleyerek yat›r›m faaliyetine baﬂlamas› oligopolistik tepki sonucudur. Oligopol piyasalar›nda ayn› endüstride yer alan firmalar yabanc› bir ülkeye ayn› zamanlarda yat›r›m yapmaktad›rlar. Bu kimi zaman pazar koﬂullar›na cevap vermelerinden kimi zaman da pazardaki rakiplerinin avantajlar›n› kullanmak istemelerinden kay-naklanmaktad›r. E¤er firmalar bu konuda birbirlerini takip etmezler ya da geç kal›rlarsa, çok uluslulaﬂma sürecinde baﬂar›l› olamazlar (Daniels, Radebaugh, 1994).

2.2.3. FARKLI DE⁄‹ﬁKENLERE DAYANAN TEOR‹LER

Bu alanda politik risk, vergi politikas›, ticaret önündeki engeller, v.b. faktör-lerin uluslararas› do¤rudan yabanc› yat›r›mlara yön verdi¤ini savunan hipotez ler de¤erlendirilmektedir.

Bir ülkede ya da bölgede politik risklerin fazlal›¤› do¤rudan yabanc›

yat›r›mlar›n ilgili destinasyona olan yöneliﬂini azaltan önemli bir faktör olarak

görülmektedir. Özellikle geçiﬂ sürecinde bulunan ülkelerde yat›r›mc›lar›n poli-tik riskler nedeniyle önlerini görememeleri do¤rudan yabanc› yat›r›mlar›n ülkeye giriﬂini azaltmaktad›r. Nitekim konuyla ilgili yap›lan pek çok ampirik araﬂt›rmada, iç savaﬂ ya da co¤rafi bak›mdan komﬂu bir devletle yaﬂanan anlaﬂmazl›klar›n ihracat ﬂans›n› azaltt›¤› veya iç piyasaya yönelik sat›ﬂlar›

düﬂürme tehlikesi oluﬂturdu¤u bulgular›na ulaﬂ›lm›ﬂt›r (Rivoli, Brewer, 1997).

Yine bu tür olas›l›klar›n, yat›r›m yap›lma potansiyeli taﬂ›yan ülkenin para biri minin de¤erini etkiledi¤i de çal›ﬂmalarda belirtilmektedir (Carmignani, 2003).

Ülke içindeki ve di¤er devletlerin vergi sistemlerinde meydana gelen de¤iﬂikliklerin de uluslararas› sermayeyi yönlendiren önemli bir belirleyici oldu¤u bir çok akademisyence ileri sürülmektedir. Özellikle d›ﬂ ticaret ve kar-lar üzerinden al›nan vergiler yap›lmas› planlanan yat›r›mdan beklenen getiriyi do¤rudan etkilemektedir. Yine, ithal edilen hammaddelerin maliyetlerini de farkl›laﬂt›rmakta ve bu alandaki rekabeti farkl›laﬂt›rabilmektedir (Buettner, Ruf, 2007).

Öte yandan, d›ﬂ ticarete daha aç›k olan ülkelerin di¤erlerine göre daha fazla do¤rudan yabanc› yat›r›m ak›ﬂ›n› kendisine yönlendirebildi¤i yönünde hipotez ler de bulunmaktad›r (Lipsey, 2000; Blonigen, Feenstra, 1996). Bunlar›n d›ﬂ›nda UNCTAD’›n Dünya Yat›r›m Raporu yay›nlar›nda yap›lan s›n›f-land›rmaya benzer bir çerçevede, do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›mlar›n›n yönünü belirleyen faktörler ayr›ca verilecektir.

2.3. DO⁄RUDAN YABANCI YATIRIMLARI BEL‹RLEYEN FAKTÖRLER Sözkonusu faktörler, UNCTAD’›n özellikle 1998 ve 2002 y›llar›nda yay›nlanan Dünya Yat›r›m Raporlar› dikkate al›nmak suretiyle politika ile ilgili faktörler, iﬂ/yat›r›m ortam›na yönelik faktörler ve ekonomik faktörler ﬂeklinde ana baﬂl›klar halinde verilmiﬂtir (UNCTAD, 1998, 2002 ve Moosa, Cardak, 2006)

2.3.1. POL‹T‹K/S‹YAS‹ FAKTÖRLER

Siyasi ve sosyal istikrar, do¤rudan yabanc› sermaye ak›ﬂ›n›n bir ülkeye yönelmesindeki en temel faktörlerdendir. Ülkenin siyasi durumu uzun dönem-li yat›r›m› riskdönem-li duruma sokuyorsa örne¤in, bir iç savaﬂ, sald›r› veya devletin y›k›lmas› endiﬂesi varsa yabanc› firmalar yat›r›m yapmakta isteksiz davranacaklard›r (Frank, 1980: 131). Yine, ülkenin yönetim rejiminin gelenek-sel olarak demokratik bir tarz› benimsemiﬂ olup olmamas›, siyasi sistemde s›kl›kla askeri darbe vs. radikal de¤iﬂikliklere yer verilip verilmemesi, ülkeyi

yöneten gruplar aras›nda ideolojik farkl›l›klar›n bulunup bulunmamas› da ulus-lararas› do¤rudan yat›r›mlar› etkileyen önemli siyasi istikrar unsurlar› aras›nda belirtilmektedir. Bu konuda yap›lan ampirik araﬂt›rmalarda da, siyasi ve sosyal istikrars›zl›klar›n yat›r›mlar› geciktirdi¤i, ülkenin sermaye stokuna zarar verdi¤i, sermayenin lehine olabilecek uzun dönemli devlet politikalar›n›

de¤iﬂtirebildi¤i vurgulanmaktad›r ( Campos, Nugent, 2003: 534).

2.3.2. EKONOM‹K FAKTÖRLER

Bu faktörler; genel ekonomik istikrar, vergi sistemi, ticaret politikalar›, özelleﬂtirme politikalar› ve di¤er ekonomik faktörler baﬂl›klar› alt›nda ince-lenebilir.

i-Genel Ekonomik ‹stikrar

Bu alanda ele al›nabilecek ilk unsurun genel makro ekonomik istikrar oldu¤u söylenebilir. Gerçekten de bir ülkenin büyüme oran›nda yaﬂanan süreklilik, enflasyonun belirli bir düzeyin üzerinde olmamas›, döviz kurunda aﬂ›r› dal-galanmalar›n yaﬂanm›yor olmas›, d›ﬂ ve iç borçlar›n GSMH’ ye oranlar›n›n kabul edilebilir s›n›rlar içerisinde seyretmesi, cari aç›k ve bütçe aç›¤›n›n düﬂüklü¤ü ile faiz oranlar›ndaki makul seviye, yat›r›mc›lara o ülkedeki genel makroekonomik göstergelerin yolunda gitti¤i yönünde sinyaller verir.

ii-Vergi Sistemi

Bunlar›n d›ﬂ›nda, vergi sisteminin yat›r›m ortam›n› cazip k›lacak ﬂekilde düzenlenmesi ve özellikle istihdam, karl›l›¤› etkileyecek kurumlar ve kar trans-feri vergileri ile d›ﬂ ticaret üzerinden al›nan vergilerdeki farkl›l›klar, do¤rudan yabanc› sermaye giriﬂini etkileyen unsurlar olarak kabul edilmektedir.

Genelde kurumlar vergisi oranlar›nda yap›lan indirimler olarak karﬂ›m›za ç›kmakta olan vergi indirimleri, uygulamada ya bütün firmalara ayn› avantaj›

sa¤lamakta ya da belirli bir hedef seçerek sadece yabanc› firmalar›n ilgili vergi indiriminden yararlanmas›na olanak tan›maktad›r. Kurumlar vergisi oranlar›nda yap›lan genel indirimler özellikle co¤rafi aç›dan küçük devletler ile ada devletleri taraf›ndan s›kça baﬂvurulan bir vergi teﬂvik yöntemi olmakla bir-likte, maliye literatüründe tercihli vergi rejimi uygulamas› da denilen ikinci tip uygulama daha yayg›n olarak kullan›lmakta ve bu sayede esas olarak ulus-lararas› yat›r›mlar ülkeye çekilmek istenmektedir.

Nitekim, kurumlar vergisinde yap›lan indirimlerin do¤rudan yabanc› sermaye üzerindeki etkilerini araﬂt›ran literatür incelendi¤inde de, Grubert ve Mutti

(1991-1997), Hines ve Rice(1994), Swenson(1994), Altschuler ve di¤erleri(2001) ve Mutti(2003) çeﬂitli y›llarda yapt›klar› ekonometrik çal›ﬂmalarda, do¤rudan yabanc› sermayenin vergi oranlar›ndaki de¤iﬂikliklere önem verdi¤ini belirtmiﬂlerdir. Grubert ve Mutti 1991 y›l›nda 33 ülkeyi kap-sayan çal›ﬂmalar›nda çok uluslu ﬂirketlerin düﬂük kurumlar ve d›ﬂ ticaret ver-gisi kombinasyonu olan ülkelere karlar›n› aktard›klar› hususunda bulgular elde etmiﬂlerdir. Hines ve Rice 1994 y›l›nda yapt›klar› ve 73 ülkeyi kapsayan ben-zer bir çal›ﬂmada ﬂirket karlar›n›n vergi indirimlerine tepki verdi¤ini rapor etmiﬂlerdir. Yine Swenson’un 1979-1991 y›llar›n› esas alan baﬂka bir çal›ﬂmas›nda farkl› sektörlerde faaliyet gösteren çok uluslu ﬂirketlerin vergi de¤iﬂikliklerine olan tepkisi ölçülmüﬂ ve baz› sektörlerin vergi oran›nda yap›lan de¤iﬂikliklere daha hassas oldu¤u vurgulanm›ﬂt›r. Mutti’nin 2003 y›l›nda 47 ülkeyi kapsayan çal›ﬂmas›nda da günümüzde do¤rudan yabanc› ser-mayenin kurumlar vergisi oranlar›na göstermiﬂ oldu¤u hassasiyetin geçmiﬂtekinden daha fazla oldu¤u ve artarak devam etti¤i belirtilmektedir.

Tüm bu çal›ﬂmalardan edindi¤imiz izlenim, do¤rudan yabanc› yat›r›mlar›n vergi oranlar›ndaki farkl›l›klara tepki verdikleri ve yat›r›m yapacaklar› ülkeyi belirlerken o ülkedeki vergi sistemini farkl› ülkelerdeki sistemlerle karﬂ›laﬂt›rd›klar› yönündedir. Ancak, bu faktörün yat›r›mc›lar aç›s›ndan önem derecesi literatürde hala tart›ﬂ›lmaya devam eden bir konudur.

iii-Ticaret Politikalar›

Do¤rudan yabanc› yat›r›mlar›n bir ülkeye yönlenmesine neden olan bir di¤er ekonomik faktör ise, o ülkenin ticaret politikalar›d›r. Ülkenin d›ﬂ ticaret hacmi, d›ﬂa aç›kl›¤›, uluslararas› ticaret anlaﬂmalar›na kat›l›m› gibi unsurlar, yat›r›mlar› çeken önemli etkenler aras›nda yer almaktad›r. Bu hususta yap›lan ampirik araﬂt›rmalar da sözkonusu unsurlar›n do¤rudan yabanc› yat›r›mlar›

yönlendirmede etkin olduklar›n› belirtmektedir. 2003 y›l›nda yap›lan ve 25 ülkenin 1990-1998 y›llar› aras›ndaki verileriyle gerçekleﬂtirilen bir araﬂt›rman›n bulgular›na göre, ülkenin özellikle d›ﬂ piyasalara olan aç›kl›¤› o ülkeye do¤ru olan do¤rudan yabanc› sermaye ak›ﬂ›n› artt›rtmaktad›r (Campos, Kinoshita, 2003). Bunun yan› s›ra, ticaretin serbestleﬂtirilmesi ve belirlenen ülkeler aras›ndaki ticaretin geliﬂtirilmesi için düzenlenen ticaret anlaﬂmalar›n›n da, baﬂta yat›r›mc›lar önündeki belirsizliklerin ortadan kald›r›lmas›na yard›mc›

olarak do¤rudan yabanc› sermaye giriﬂini teﬂvik etti¤i yönünde çal›ﬂmalar da mevcuttur (Ponce, 2006).

iv-Özelleﬂtirme Politikalar›

Yine, bir ülkede uygulanan özelleﬂtirme politikalar›n›n da do¤rudan yabanc›

sermaye yat›r›mlar›n›n o ülkeye yönelmesinde etkili oldu¤u bilinmektedir.

Özellikle geçiﬂ ekonomilerinde stratejik kamu kuruluﬂlar›nda yap›lan özelleﬂtirmenin, o ülkeye do¤rudan yabanc› sermayenin ilgisini artt›rd›¤› pek çok uygulamada gözlemlenmiﬂtir. Yak›n zamanda bu alana yönelik olarak yap›lan ve yedi Do¤u Avrupa Ülkesinin geçiﬂ döneminde sürdürdü¤ü özelleﬂtirme politikalar› ile uygulad›¤› özelleﬂtirme yöntemlerine de de¤iﬂken-ler aras›nda yer veren bir çal›ﬂmada, sözkonusu unsurlar›n do¤rudan yabanc›

yat›r›mlar› çekmede etkili oldu¤u sonucuna ulaﬂ›lm›ﬂt›r (Carstensen, Toubal, 2004).

v-Di¤er Ekonomik Faktörler

Yukar›da belirtti¤imiz unsurlar d›ﬂ›nda kiﬂi baﬂ›na düﬂen milli gelir, o ülkeye özgü tüketici tercihleri, bölgesel ve küresel piyasalara eriﬂimin kolayl›¤›, düﬂük ücretli vas›fl› iﬂgücünün varl›¤›, fiziki yat›r›m altyap›s›, di¤er girdi maliyetleri v.b. pek çok ekonomik faktörün de do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›mlar›n›n bir ülkeyi yat›r›m üssü olarak belirlemesinde etken oldu¤u çeﬂitli kaynaklarca ifade edilmektedir.

2.3.3. YATIRIM ORTAMINA YÖNEL‹K FAKTÖRLER

Bunlar; yat›r›m teﬂvikleri, ﬂeffafl›k ve yolsuzluklar ile sosyal ve kültürel fak-törler ﬂeklinde s›ralanabilir.

i-Yat›r›m Teﬂvikleri

Yat›r›m teﬂvikleri, bu konuda ele al›nabilecek ilk unsurdur. Yat›r›m teﬂvikleri, maliyetleri azalt›c› ya da baﬂka bir söylemle kar› artt›r›c› önlemlerdir ve di¤er belirleyici unsurlar›n aksine, ilgili devlet taraf›ndan kolayl›kla bir yat›r›m poli-tikas› arac› olarak kullan›labilir. ﬁöyle ki, bir ülkenin yabanc› yat›r›mlar aç›s›ndan cazip hale gelebilmesi için co¤rafi konumunu de¤iﬂtiremezsiniz ya da birden vas›fl› çal›ﬂan say›s›n› artt›ramazs›n›z, ancak benimsenen politikalar-la belirli say›da istihdam sa¤politikalar-layan veya önemli miktarpolitikalar-larda yat›r›m yapmay›

taahhüt eden yabanc› yat›r›mc›lar için ücretsiz yer tahsis edebilece¤iniz gibi vergi sisteminizde bu duruma özel istisna ve muafiyetler düzenleyebilirsiniz.

Bu nedenle, ilgili literatürde her ne kadar do¤rudan yabanc› yat›r›mlar› yön-lendiren di¤er belirleyiciler kadar etkin olmad›klar› yönünde bir kan› bulunsa dahi, (Wells, 1986; Contractor, 1990; Shah, 1995; Cho, 2006) yat›r›m teﬂvikleri benzer özellikteki ülkelerin yat›r›mlar için daha cazip bir ortam

oluﬂturma yar›ﬂ› içerisinde fark yaratabilmek için sürekli baﬂvurduklar› yön-temlerdendir.

ii- ﬁeffafl›k ve Yolsuzluklar

Ülkedeki ekonomik ve bürokratik faaliyetlerdeki saydaml›k derecesi ve yolsu-zluklardan kaç›nma yönündeki e¤ilimler de yat›r›mc›lar›n kararlar›n› etkile-mektedir. Yolsuzluklar›n yo¤un bir ﬂekilde yaﬂanmas›, yat›r›mc›lar için belir-sizlik ortam›n› artt›rmakta ve hatta, kimi yat›r›mc›lar bu türlü faaliyetleri vergi sisteminde görünmeyen fakat yükü çok a¤›r olan bir verginin yarataca¤› etkiyle eﬂ de¤er tutmaktad›r. Baz› akademisyenler ülke siyasetinde yayg›n olan bir politik yolsuzluk tipinin kimi zaman firmalar için cazip ortamlar yaratabilece¤ini de savunurlarken, alt ve üst düzey bürokraside yayg›nlaﬂan yolsuzluk türünün firmalar için bütünüyle bir kay›pla dahi sonuçlanabilece¤i görüﬂünü savunmaktad›rlar (Straub, 2007).

iii- Sosyal ve Kültürel Faktörler

Sosyal ve kültürel faktörler de bu baﬂl›k alt›nda inceleyebilece¤iz belirleyicil-er aras›ndad›r. Sosyal faktörlbelirleyicil-er ülkelbelirleyicil-erin politik ve ekonomik yap›s›n›, tbelirleyicil-ercih- tercih-lerini etkilerken yabanc› sermaye hareketlerinde de a¤›rl›klar›n› hissettirirler.

Bir ülkenin sosyal istikrar›, nüfus yo¤unlu¤u, demografik denge, e¤itim düzeyi, etnik ve dini yap›, iﬂgücü ve sendikalar, gelir da¤›l›m› ve aile yap›s›

gibi unsurlara ba¤l›d›r. E¤er ülkenin sosyal yap›s› istikrarl› ise, bu durum

Belgede B R NC KISIM YATIRIM KARARLARININ BEL RLENMES NDE VERG SEL FAKTÖRLER N ÖNEM (sayfa 35-44)