Orta Direk

Yukarıdaki şekilde Prof. Dr. A. Kurtkan Bilgiseven’in değerlendirme yaptığı dönemle bağlantılı olarak, gelişmiş endüstri toplumlarından biri olan (Doğu Almanya ile birleşme öncesi) Batı Almanya’nın toplumsal yapısı görülmektedir. Orta tabakanın toplum içindeki oranı (orta üst ve orta alt gruplar da katıldığında) %90’a yakın olduğu görülür. Bu oran, Federal Almanya’nın sosyal refah, ekonomik ve teknolojik bakımdan lider ülkelerden biri olması arasında ilişki bulunmaktadır.

Gelişmekte olan ülkeler ve özellikle az gelişmiş ülkelerde milli gelirden büyük payı üst tabakadaki azınlık alırken, alt tabakadaki kalabalıklara ancak küçük pay yansımaktadır. Bu toplumlardaki orta tabaka mensupları ise gelir seviyeleri ve yaşayış tarzları itibarı ile alt tabakaya yakın konumda bulunmaktadırlar38. Orta tabaka yoğunluğu, tüm yapısal müdahale ve destekleyici faaliyetlere rağmen gelişmekte olan ülkelerdeki gibi, Türkiye’de de istenen seviyede değildir. Yapay bir orta tabaka sınırı çizerek kitleleri orada tanımlamak, kalkınmış olunduğu anlamı taşımayacaktır. Gelişmiş ülkelerin yaşam standardında ve gücünde orta tabaka, toplumsal dinamizmin belirleyeni olacaktır.

1.4.1. Orta Direk

Orta Direk, Türk Dil Kurumu’nun İktisat Terimleri Sözlüğünde “Türkiye’de

küçük esnaf, emekli, işçi ve memur gibi orta düzeydeki gelir gruplarına verilen isim”

olarak tanımlanmıştır39.

Askeri müdahale ile demokrasinin kesintiye uğradığı Türkiye’de 12 Eylül 1980 yılından sonra yapılan ilk seçimler sonrası Turgut Özal tarafından 45. Cumhuriyet hükümeti (13.12.1983-21.12.1987) kurulmuştur. Ekonomik, sosyal ve siyasal dönüşümlerin yaşandığı bu yıllarda, dönemin Başbakanı tarafından ilk defa ve sıklıkla önem atfedilen ortadirek söylemi ile orta gelir grubundaki insan yoğunluğunun, kalkınma için gerekliliği vurgulamaktaydı. Askeri müdahale sonrasındaki iklimde “sınıf–tabaka” gibi ifadelerin sosyalizmi çağrıştıracağı düşünüldüğünden ortadirek tanımlamasının kullanıldığını ifade edenler de olmuştur. Üst gelir grubundan ziyade, ortadirek olarak tanımlanan kitlenin, gelirdeki payının arttırılmasının gerekliliği savunuluyordu.

38Bilgiseven, a.g.e. s. 187

20

Ancak bu tür hedefler, farklı bileşenlerin gerçekleşmesine de bağlı olduğundan, çoğu zaman gerçekleşemeyebilir veya eksik gerçekleşebilmektedir. Türkiye İstatistik Kurumu’nun 2016 yılı verilerine göre, en zenginler ve en fakirlerin geliri artarken, orta kesimin gelirlerinde azalma görülmüştür. Bir önceki yılın verilerine göre toplam gelirden aldıkları payın değişimi şu şekilde gerçekleşmiştir: En yüksek gelire sahip %20’lik dilimin payı 0,7 oranında artarak %47,2 olarak gerçekleşmiştir. İkinci %20'lik dilimin payı 0,1 oranında azalarak %10,6'ya, üçüncü %20'lik dilimin payı 0,2 oranında azalarak %15'e, dördüncü %20'lik dilimin payı 0,4 oranında azalarak %21,1'e gerilemiştir. 2011-2016 döneminde toplam gelirden aldıkları paya göre; ilk %20'lik dilimin payı 0,4 oranında, son %20'lik dilimin payı 0,5 oranında artış gerçekleşmiştir40.

22.05.1950-27.05.1960 yılları arasında kurulan beş hükümetin Başbakanı Adnan Menderes’in “her mahallede bir milyoner yaratacağız” iddiası yerine orta tabakanın güçlendirilmesi kaygısı, 1980’li yıllar ve sonrasında, siyasal iktidarın öncelikli hedeflerinden biri olmuştur. Mümkün olduğunca alt tabakanın orta tabakada tanımlanması hedeflenmekteydi. Gelir düzeyi ve hayat şartlarındaki iyileşme ile ortalama hayat tarzı yaygınlaştırılabilirse, içinden yeni çıkılan buhranlı yıllara dönülmeyeceği varsayılmaktaydı. ortadireğin kalkındırılması siyasi, ekonomik, toplumsal sapmalara karşı etkili çözüm yolu olarak görülmekteydi.

Turgut Özal’ın seçim kampanyasından başlayarak dile getirdiği ve kurulan hükümet tarafından formüle edilmeye çalışılan ortadirek hassasiyeti, 1990’lı yılların sonuna doğru Avrupa’da iktidara gelen siyasetçiler tarafından da (Türkiye’den farklı olarak, özellikle sosyal demokratlar tarafından) sıklıkla dile getirilmiştir. Hatta İngiltere’de başbakanlık koltuğuna oturan Tony Blair orta tabaka mensubu olduğunu söylemiştir.

İngiltere ve Fransa'dan bir yıl sonra Almanya'da Schröder’in liderliğinde sosyal demokratlar iktidara gelmiştir. İktidara gelen üç partinin ortak söyleminde de ortadirek bulunmaktaydı. “... Fransa'da Lionel Jospin seçim kampanyasında orta

sınıf derken, İngiltere'de Tony Blair -biz orta sınıfız- diyor. Gerhard Schröder yeni orta sınıf kavramını kullanmıştır.”41 Schröder 1998 yılında, kesintisiz 16 senelik muhafazakârların iktidarını “Die Neue Mitte (yeni orta sınıf) olarak tanımladığı orta

40 Ekonomi Servisi, “Turgut Özal’ın hayali ortadirek eriyor”, https://www.karar.com/ekonomi-haberleri/turgut-ozalin-hayali-ortadirek-eriyor-601621 (Erişim tarihi: 20.11.2019)

21

direkle yıkıyor”42. Gelişmiş ülkelerde ortadireğin desteğini alan kadrolar güçlü iktidar alternatifleri olmuştur.

Kültür altyapıları, dünya görüşleri, yönetim sistemleri, sosyoekonomik durumları birbirinden farklı ülkelerde iktidar sahipleri ve hatta yönetime talip olan kadroların öncelikli sorunlarından biri orta tabakalaşmadır. Kalkınmışlık ve sosyal dengenin Temel göstergesi olduğu kabul edilen yoğun ve güçlü orta tabaka için hükümetler destekleyici modeller üzerinde kesintisiz çalışmaktadırlar. Uluslararası Para Fonu’nun yayınladığı raporda, 2018 yılı itibari ile dünyanın en büyük ekonomileri sıralamasında 19 trilyon dolarlık ekonomisi ile birinci sıradaki ABD dahi, orta gelir grubuna destek modelleri üzerinde kararlar almaktadır. “ABD’de

Cumhuriyetçilerin vergi indirimi getiren yasa tasarısı Senatoda onaylandı.”43

849 Milyar Dolar ile 17. büyük ekonomiye sahip Türkiye’de ise; Turgut Özal tarafından “ortadirek” şeklinde yeniden formüle edilerek temellendirilen orta tabakanın nitelik ve nicelik açısından güçlendirilmesi çabaları, günümüzde de devam etmektedir. Hükümetler uygulayacakları politikalar ile alt gelir ve yaşayış durumundaki kitlenin, orta tabakaya taşınmasını planlamaktadır. 2006 yılı bütçe gerçekleşmeleri konusunda açıklama yapan Başbakan Erdoğan, Anadolu Ajansı’nın servis ettiği habere göre “ortadireğin daha güçlü hale gelmesini istiyoruz. Yoksul

tabakadan orta tabakaya kayış var” diyerek, politik başarının göstergelerinden biri

olarak orta tabakanın önemine tekraren vurgu yapmıştır.

42 Yalçın Doğan, “Tılsımlı söz: Ortadirek”, Hürriyet Gazetesi, 06 Ekim 2009, s. 8.

43 BBC Türkçe, “ABD’ de Cumhuriyetçilerin vergi indirimi getiren yasa tasarısı Senatoda onaylandı”, https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-42421180 (Erişim tarihi: 20.11.2019)

22

İKİNCİ BÖLÜM

BİRİNCİ TÜRKİYE İKTİSAT KONGRESİ VE LİBERAL EKONOMİ