Dinleme Türleri

Günlük hayattaki dinleme etkinlikleri; bireysel olarak yapılan dinlemeler (radyo dinleme, televizyon seyretme vb.), kişiler arası yapılan dinlemeler (sohbet etme, telefonda konuşma vb.), grup olarak yapılan dinlemeler (metroda, alışveriş merkezinde bir duyuru dinleme vb.) şeklinde gerçekleşir. Bu etkinliklerin tümüne birden bakıldığında dinleme, iki temel grup altında toplanabilir:

1. Etkileşimli Dinleme Etkinlikleri: Bu grupta yer alan dinleme etkinlikleri cevap vermeyi içerir. Karşılıklı konuşma sırasında gerçekleşen dinlemedir. Etkileşimli dinlemede dinleyici, fazladan sorular sorarak konuşmacıdan konuyu açıklamasını, tekrar etmesini, farklı bir şekilde ifade etmesini isteyebilir.

2. Etkileşimsiz Dinleme Etkinlikleri: Cevap vermeyi içermeyen dinleme etkinlikleridir. Konferans, konuşma ve radyo gibi dinlemeler bu grup içinde yer alır. Bu tür dinlemelerde dinleyici soru sormak veya başka nedenlerden dolayı araya giremez (Rost, 1994, s.3; Rubin ve Thompson, 1998; Özbay, 2005, s.75).

Her iki dinleme grubunda da kaynağın gönderdiği mesajların dinleyici tarafından algılanması söz konusu olmakla birlikte etkileşimli dinlemede bu algılama durumu daha büyük önem taşımaktadır. Çünkü karşılıklı konuşmada, konuşan kişinin söylediklerini anında anlamak ve ona göre cevap vermek gerekmektedir. Dikkat

dağınıklığı, gürültü vb. nedenlerden dolayı mesaj algılanamamışsa iletişim sürecinin kesintiye uğraması veya farklı yöne kayması söz konusu olabilir. Bu da can sıkıcı durumlar oluşturabilir. Büyük dikkat gerektiren bu özelliğinin yanında etkileşimli dinlemenin avantajlı yönü de vardır. Etkileşimli dinlemede dinleyici, tam anlamadığı bölümlerle ilgili anında sorular sorarak konunun biraz daha ayrıntılı ifade edilmesini veya farklı yönlerinin belirtilmesini sağlayabilir. Bu durumda dinleyerek anlama daha sağlıklı bir şekilde gerçekleşmiş olur.

Etkileşimsiz dinlemede kişi kendi iç dünyasıyla biraz daha fazla mücadele etmek zorundadır. Daha önce belirtildiği gibi düşünce hızı konuşma hızından daha yüksek olduğu için bu tür dinleme etkinliklerinde insan zihni hep öne doğru hamleler yapar. Bu hamleler bazen dinlenen konunun bir yönü ile ilgiliymiş gibi başlar ama sonra düşünce başka noktalara gidebilir. Etkin dinleyiciler işte o anda kendilerini toparlamayı ve dinlemeye dönmeyi başarabilen dinleyicilerdir. Ayrıca etkin dinleyiciler düşünce hızı ile konuşma hızı arasındaki farkı oluşturan bölümde o ana kadar dinlemiş oldukları bölümleri kendi bilgileriyle karşılaştırarak değerlendirme, varsa konuşmacının konuşmasının altında yatan gizli mesajları algılama işiyle uğraşırlar. Ama bütün bunları yaparken bir taraftan da konuşmacının konuşmasını takip ederler. Kısacası konuşma boyunca aktif bir zihnî süreç yaşarlar.

Kaynaklarda dinleme çeşitleriyle ilgili çeşitli sınıflandırmalar yapılmaktadır. Tidyman ve Butterfield (1959, s.59) yedi tür dinlemeden söz etmektedirler:

1. Basit Dinleme: Telefon konuşmaları, arkadaşlarla konuşma vb. durumlardaki dinleme.

2. Ayırt Edici Dinleme: Trafikteki sesleri, hayvan seslerini ayırt etmek; bir şeyi vurgularken öğretmenin sesinde meydana gelen değişmeleri fark etmek için dinleme.

3. Rahatlama İçin Dinleme: Şiir, hikâye, çeşitli ses kayıtları dinleme. 4. Bilgi İçin Dinleme: Anonslar, düşünceleri listelemek için dinleme.

5. Fikirleri Düzenleme İçin Dinleme: Farklı kaynaklardan bilgileri düzenleme; bulgular üzerinde tartışma ve bunları özetlemek için dinleme.

6. Eleştirel Dinleme: Bir tartışmada, toplantıda konuşmacının amacını analiz etmek; önyargıları, duyguları, propaganda vb. fark etmek için dinleme.

7. Yaratıcı Dinleme: Hoşlanılan müzik, drama vb. dinleme ve düşüncelerini, hislerini kendi kelimeleriyle ifade etmek için dinleme.

Wolvin ve Coakley (1979, 1985; akt. Tompkins, 1998, s.262) ile Kingen (2000, s.265) ise beş çeşit dinlemeden bahsetmektedirler:

1. Ayırt Edici Dinleme: Sesleri ve görsel uyaranları birbirinden ayırt etmek için yapılan dinleme (Konuşma seslerini, müzik tonlarını, çevreden gelen olağan sesleri, birden çok anlamı olan kelimeleri, sözlü iletişime eşlik eden sözsüz iletişim unsurlarını vb. ayırt etmek için dinleme.)

2. Estetik Dinleme: Eğlence ve zevk almak için dinleme (Bu tür dinlemede mesajın duygu ve heyecan uyandırması istenir. Bir hikâyenin, şarkının dinlenmesi estetik dinlemeye örnek olarak verilebilir.)

3. Etkili Dinleme: Bir mesajı, eleştirel yargıda bulunmadan dinleme (Sebep- sonuç ilişkilerini anlamak, gerçek bilgi ile dinleyicinin çıkarım yoluyla edindiği bilgiyi ayırt etmek, önceden bilinen ve yeni edinilen bilgi arasındaki bağlantıları ortaya koymak, ana fikri ve yardımcı fikirleri tespit etmek için dinleme.)

4. Eleştirel Dinleme: Sadece anlamak için değil, puan vermek, değerlendirmek veya yargılamak için dinlemek (Hatalı veya mantıksız tartışmaları tespit etmek, ifade edilen sözlerin altında yatan anlamları ortaya çıkarmak için dinleme.)

5. Empatik Dinleme: Eleştirmeden, empati kurarak dinleme (Yargılardan kaçınarak, tavsiye vermeden, karşıdakinin duygularını anlamaya çalışarak dinleme.)

Kingen (2000), okul ortamlarındaki uygulamaların daha çok etkili, eleştirel ve estetik dinleme üzerine yoğunlaştığını belirtmektedir.

Öğrencilerin her bir dinleme çeşidini nerede kullanacağını bilmesi gerekir. Bu konuda öğretmen, öğrencilere rehberlik etmelidir. Bazı öğretmenler sundukları fikirlerden şüphe eden öğrencilerin davranışları, sözleri yüzünden kendilerini ders anlatırken gergin bir ortam içinde bulabilirler. Aslında öğretmenler o anda

öğrencilerinden eleştirel değil etkili bir şekilde dinlemelerini beklerler. Bazen de bunun tam tersi olabilir. Öğretmen, eleştirel dinleme beklentisi taşırken öğrenciler metni, etkili dinleme çerçevesinde anlamaya yönelik olarak dinlemiş olabilirler (Kingen, 2000, s.267-268). Dinleme eğitimi çalışmaları sırasında, dinletilecek metnin özelliğine göre dinleme türünü belirleme konusunda öğretmen, öğrencilerine rehber olmalıdır. Bu, dinleme çalışmalarında istenen noktaya varma ve gelişmeyi sağlamadaki en önemli noktalardan biridir.

Herhangi bir dinleme etkinliğinde yukarıdaki dinleme çeşitlerinden biri kullanılabileceği gibi aynı anda birkaç dinleme türünden de yararlanılabilir. Örneğin etkili dinleme sırasında ayırt edici dinleme de yapılabilir. Uygulamalar sırasında öğretmenin, bu konuda da öğrencilere örneklerden hareketle bilgi vermesinde yarar vardır.

Farklı kaynaklarda, yukarıdaki sınıflandırmaların temelinde benzer sınıflandırmalara da rastlanmaktadır. Dinleme türleri ile ilgili çeşitli sınıflandırmaların olması, bazı dinleme türlerinde (ayırt edici, eleştirel) birleşilse de bu konunun tartışılabilir olduğunun göstergesidir. Dinleme türleri konusunda belirli bir ortak noktada buluşulması için şöyle bir çalışma yapılabilir: Hayatın her aşamasında karşılaşılan dinleme durumlarından hareketle bir “dinleme durumları envanteri” çıkarılmalı; ardından bu durumlar, ortak özelliklerinden hareketle belirtilen dinleme türleri altında gruplandırılmalı, gerekirse farklı dinleme durumlarıyla ilgili yeni dinleme türleri ortaya konmalıdır. Böyle bir çalışma sonunda genel kabul görmüş bir sınıflandırma ortaya çıkmış olacaktır.