A. MİZAHİ KARAKTERLER VE TİPOLOJİLER
9) Dilenciler ve Arz-ı Hacette Bulunanlar
Her toplumda ve her dönemde karşımıza çıkabilecek dilenci figürü uğraş edindiği alan gereği zengin edebi malzeme oluşturmuştur. Dilenme faaliyetleri sırasında sergile-dikleri yöntem ve stratejilerle ya da el açtıkları kişilerle girsergile-dikleri diyaloglarda ortaya
64 Hadâiku’l-ezâhir, s. 91.
65 Hadâiku’l-ezâhir, s. 245.
koydukları komik tavır, tutum ve söyledikleri süslü, mizahi ifadelerle anekdotik malze-menin öznesi konumundaki dilenciler mizah edebiyatında en önemli konu başlıklarından biri olmuşlardır. Kaynaklarda geçen dilenci nüktelerinden anlaşıldığına göre hiç yüksün-meden doğrudan isteme yoluna giden, camileri kendine mesken tutan dilenci tipi, çarşı pazar gezip insanlardan bir şeyler istediği gibi bazen kovulmayı bazen de hakarete uğra-yıp küfredilmeyi göze alarak bizzat insanların evlerine giderek isteklerini bildirmiştir.
Dilenci sınıfı içerisinde fakirlikten dolayı veya başına gelen felaket neticesinde zor duruma düşerek geçici bir süreliğine dilenenler olduğu gibi çalışarak ihtiyacını karşılama-ya gücü yettiği halde dilenmeyi bir meslek haline getirenler de bulunmaktadır. Bununla birlikte doğrudan istemek yerine dolaylı olarak arz-ı hacette bulunan kimseler de Arap edebiyatının ve mizahının konusudur. Arz-ı hacette bulunan insan profili ile dilenci figürü arasında talep etme bakımından fark olmasa da isteme tarzı, sosyal statüsü ve bu durumu meslek haline getirmemesi bakımından fark bulunmaktadır. Arz-ı hacette bulunan kişi yüzsüzlük göstermeden, dolaylı olarak istemekte ve bu durumu sürekli hale getirmemek-tedir. Birçok şair, edip, nedim ve benzeri kişiler zaman zaman halife veya devlet büyükle-rine arz-ı hacette bulunmuşlar ve kullandıkları edebi üslup nedeniyle de devlet ricali tara-fından genelde taltif edilmişlerdir. Biz burada öncelikle -tabiri caizse- dilenme konusunda çingenelik edenlere ait anekdotlardan örnekler verip değerlendirecek, sonrasında da arz-ı hacet nüktelerini mercek altına alacağız.
Klasik Arap edebiyatında mizahi anekdotlarda zikri geçen karakter ve temaların neredeyse tümünü ele alma özelliği ile temayüz eden İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’inde dilenci ve arz-ı hacet nüktelerine de -yaklaşık 20 anekdotla- geniş yer verilmiştir. Söz gelimi Hadâiku’l-ezâhir’de bazı nüktelerde arsız dilenci tipinin dilenme stratejilerine yer verilirken bazı nüktelerde zarif ve edebi bir üslupla insanlara arz-ı hacette bulunan kimse-lerin hikâyekimse-lerine de alan açılmıştır. Örneğin Hadâiku’l-ezâhir’de tasviri yapılan, yüzsüz-lüğü son raddeye vardırıp talepte bulunduğu kimseden bir şey koparmadan geri dönme-meye azmetmiş arsız dilenci tipine ilişkin bir anekdot şöyledir:
Dilencinin biri bir gün Hamza bin Nusayr’a gelerek “Efendim Allah size uzun ömürler versin kardeşim vefat etti, lakin onu kefenleyecek ne bir kumaşım ne de onu alabilecek maddi imkânım var” demişti. Dilencinin talebini yerine getirmeye pek niyeti olmayan Hamza “Vallahi aksi gibi bende de bu gün sana verebileceğim bir şey yok, zahmet olmazsa sonra uğrayıversen” deyince eli boş dönmeye niyeti olmayan, feleğin çemberinden geçmiş arsız dilenci ısrarını sürdürmüş: “Efendim o zaman emredin de hizmetkârlarınız bari bir dirhem getirip versinler de onunla tuz alayım”. Bir dirheme tuz alma söylemini garipseyen Hamza “Tuzu ne yapacaksın
birader?” deyince dilenci yanıtlamış: “Ne yapayım efendim Allah’ın izniyle kefen buluncaya kadar çürümesin diye kardaşcağızımın cesedini tuzlayacağım!”66
Kimi zaman dilenciler dilenme eylemi esnasında insanların merhametine dokunup kendini acındırmak için bir takım ifadeler kullanarak karşısındakilerden bir şeyler kopar-ma yoluna gitmektedirler. Bu durum dilenci tarafından ironik bir biçimde dile getirilerek lehine bir duruma çevrilmeye çalışılmaktadır. Mesela bir dilenci “Kendisinde iki kusuru bir arada bulunduran şu zavallıya merhamet edin” dediğinde “Nedir o iki kusur” diye yöneltilen soruya “Körlük ve dayanılmaz çirkinlikte bir ses”67 diye bir cevapla karşılık vermektedir. Bazen bir ümitle maddi durumu iyi olan birisinin yanına gelerek kendisinden bir şeyler isteyen dilenci kapıdan çevrildiği gibi hakarete de uğramaktadır. Yine Hadâi-ku’l-ezâhir’de yer alan şu fıkrada olduğu gibi:
Adamın biri dilenmek üzere bir adamın kapısını çalmış. Ancak ev sahibi adama me-telik koklatmadığı gibi bir de rahatsız ettiği için adama sövüp saymaya başlamış.
Gördüğü muameleye içerleyen adam “Eli boş çevirdiğin yetmiyormuş gibi bir de kü-für mü ediyorsun?!” diye çıkışınca, vicdan yoksunu ev sahibi şöyle karşılık vermiş:
“Bilakis bu küfürleri, seni eli boş göndermemek için savuruyorum!”68
Dilencilerin istekte bulundukları insanlardan bir şeyler alabilmek için çeşitli yön-tem ve stratejilere başvurdukları bilinmektedir. Ne var ki bazen bu stratejilerin işe yara-madığı durumlar da görülmektedir. Sözgelimi bazen dilenci uyguladığı yöntemlerle el açtığı şahsı kendisine bir şeyler vermeye mecbur ederken kimi zaman da bizzat el açtığı şahıs tarafından vermeme stratejisinin kurbanı olmaktadır. Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan aşağıdaki hikâye bu durumla ilgilidir:
Adamın biri Sümâme b. Eşres’ten borç isteyip aynı zamanda borçtan doğacak olan alacağını da ertelemesini istemişti. Sümâme adama: “Senin talebinde iki hacet bir-den var ve ben bunlardan sadece birisini karşılayabilirim” deyince adam sevinip
“Peki” demiş. Bunun üzerine Sümâme “O halde birinci değil ama ikinci talebini kabul ettim” deyivermiş.69
Arz-ı hacet nüktelerinde dolaylı bir şekilde isteme söz konusudur. Dolayısıyla bu isteme biçiminde arsızlık olmadığı gibi dilenciliktekine benzer süreklilik arz eden bir is-teme de olmayabilir. Esasen arz-ı hacette bulunan kimse genelde bir mesleğe sahip ol-makta ve icra ettiği sanatından geçimini temin etmektedir. Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan
66 Hadâiku’l-ezâhir, s. 96; el-Besâir ve'z-zehâir, IV, 72.
67 Hadâiku’l-ezâhir, s. 91.
68 Hadâiku’l-ezâhir, s. 91; el-Husrî, el-Kayrevânî, Cem‘ül-cevâhir fi'l-mülah ve'n-nevâdir, thk. Ali Muham-med el-Becâvî, Dârü'l-cîl, Beyrut, 1987, s. 298; Ravzü’l-ahyâr, s. 195.
69 Hadâiku’l-ezâhir, s. 125; el-‘Ikdü’l-ferîd, VII, 181, VIII, 135.
arz-ı hacet nüktelerinde talepte bulunulan şahıs ya cömertliği ile ünlü bir şahıs, ya da hali-fe, vali, emir ve benzeri devlet ricalinden biri olmaktadır. İhtiyacının giderilmesi talebinde bulunan kişi karşısındakine etkileyici bir üslupla ya yazılı ya da sözlü olarak talebini ilet-mekte nihayetinde de emeline ulaşmaktadır. İbn ‘Âsım’ın Hadâiku’l-ezâhir’ne aldığı aşa-ğıdaki anekdotta arz-ı hacette bulunan kişinin zekice örülmüş bir planla umduğu ihsanları elde etmeyi başardığı görülmektedir:
Adamın biri, içerisinde herhangi bir yazı olmayan beyaz bir kâğıdı bir ihtiyaç dilek-çesi olarak cömertlik ve ikramperverliği ile tanınan vezir Fazl b. Yahyâ’nın (ö.
193/808) önüne getirip bırakmıştı. Kâğıdın sağını solunu inceleyen ve herhangi bir yazı ya da işaret göremeyen Fazl “Ey filan, bıraktığın kâğıtta herhangi bir hâcet arzı göremiyorum” deyince kurnaz adam “Öyleyse efendim, adınıza yaraşır şekilde70 o kâğıda siz bir şeyler karalayıverin” demiş. Bu iltifattan çok hoşlanan vezir adama yüklü miktarda bir şeyler verilmesi için kâğıdı doldurmuş.71
Arz-ı hacet nüktelerinde esas olan latif bir üslupla talebi gerekli mercie iletmektir.
Hadâiku’l-ezâhir’de yer alan konuya ilişkin iki nüktede taleplerin zarif birer kinaye yo-luyla muhataplara başarıyla nasıl iletildiğini göstermesi bakımından hayli dikkat çekicidir:
(a)
Bir kadın Kays b. Ubâde’nin yanına gelerek “Evimdeki farelerin azlığından sana şikâyette bulunuyorum ey Kays” deyince Kays “Bu ne güzel bir kinaye böyle” de-miş ve derhal hizmetkârlarına “Şu kadının evini un, et ve yağ ile dolduruverin” ta-limatını vermiş.72
(b)
Haccac güneşin iyice kavurduğu sıcak bir günde çevresindekilere “Keşke şöyle ba-şımızı sokup da serinleyeceğimiz bir sığınağımız olsa!” deyince mecliste bulunan-lardan Sa’id b. Mut‘im el-Mârizî ortaya atılarak “Bende bu özellikte bir mekân var ey emir hazretleri” demiş. Haccac bu mekânın neresi olduğunu sorunca da “Evim-deki fırın, ey emir hazretleri” deyivermiş “zira 30 gün oldu, hiç ateş yüzü görmedi de!” Bu arz-ı hacet üslubunu çok beğenen Haccac “Bir talep ancak bu kadar güzel ifade edilebilir” demiş, sonra da ona bazı hediyeler takdim etmiş.73
70 Halife Harun Reşid’in vezirinin adı olan “Fazl” sözcüğü lügatte “lütuf ve ihsan” anlamına gelmekte, arz-ı hacette bulunan kimse de bu ince nükteden hareket etmektedir.
71 Hadâiku’l-ezâhir, s. 104.
72 Hadâiku’l-ezâhir, s, 197; el-Câhız, Kitâbu’l-hayevân (I-VIII), nşr. Muhammed ‘Abdüsselâm Hârûn, Dâ-rü’l-cîl-i dârü’l-fikr, Beyrut, 1988, V, 256; İbn Ebû ‘Avn, el-Ecvibetü’l-müskite, thk. Muhammed ‘Abdül-kâdir Ahmed, Matâbi‘ü'n-nâşiri'l-‘Arabî, Kahire, 1983, s. 111; Ahbârü’z-zırâf, s. 145; ‘Uyûnü’l-ahbâr, III, 145; Semerâtü’l-evrâk,I, 126.
73 Hadâiku’l-ezâhir, 204.
Dilenci nüktelerinde olduğu gibi zaman zaman arz-ı hâcet temalı anekdotlarda da belirli bir talebin uygun mizahi bir üslupla geri çevrildiği olmaktadır. Kimi zaman ise böyle bir işe aracılık etmek üzere âyetlerden de yararlanılmıştır. Bilhassa ısrarcı dilencile-ri reddetmede sık sık başvurulan bir üslup, dilencinin yüzüne
﴿ يِذ ِرْيَغٍدا َوِب ٍع ْر َز
﴾
Ekin bitmez bir vâdiye (İbrahim:37)
ayetinin okunuvermesi olduğunu biliyoruz. Keza Yusuf suresinin 44. ayeti de Hadâiku’l-ezâhir’deki bir anekdotta benzer bir maksatla araçsallaştırılmıştır:
Bir keresinde şair Ebû Sâid, emir el-Ğanevî’nin sarayına varıp (ondan birşeyler koparabilmek için) mâbeyinci kanalıyla ona şu şiirini iletmişti:
Rüyamda bir at ve bir hizmetçiye sahip olduğumu, bir de cebimde dinar-ların bulunduğunu gördüm.
İlim irfan sahibi kişiler bana “Ne güzel bir rüya görmüşsün, ama unutma rüyaların tevilleri vardır” dediler.
Eğer rüyanı emirin sarayında anlatırsan gördüğün rüyanın gerçekleşece-ğine de tanık olacaksın!
Ancak emir fırsatçı şairin bu şiirini görünce hemen kâğıdın arkasına şu ayeti yazı-verdi:
﴿ ِلاَعِب ِم َﻼْحَ ْﻷا ِليِوْأَتِب ُنْحَﻧ اَم َو ٍم َﻼْحَأ ُثاَغْضَأ َنيِم
﴾
Bunlar karma karışık düşlerdir.
Biz böyle düşlerin yorumunu bilmiyoruz. (Yusuf: 44)74