59 Fatih’in lütufkârlığı ile ilgili tespit edilen diğer beyitler şöyledir: Tursun Bey (TEF., s. 121), Kemâl
(SN., b. 1990), Cemâlî (D., K. 4/13), Cem Sultan (CH., b. 948, b. 1021)
60 Hadise hakkında bilgi için bk. Zeynep Canan Koçak,” Bulut Motifinin Arkaik Temelleri ve Hz.
Peygamber’i Gölgeleyen Bulut Rivayetleri”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2018, C. LIX, S. 1, s. 195 vd.
52 Şairlerin şiirlerde Fatih’i dinî unsurlardan faydalanarak anlattıkları da tespit edilmiştir.
1.4.1. Peygamberlerle İlişkilendirilmesi
Şairler Fatih’in çeşitli özellikleri ile peygamberlerin hususiyetleri arasında benzetmeler kurmuş ve şiirlerinde bu benzerlikle yer vermişlerdir.
1.4.1.1. Hz. İsa (Mesih)
“Hz. Îsâ Kur’ân-ı Kerîm’de Îsâ, İbn Meryem ve Mesîh şeklinde zikredilen, kendisine İncil’in verildiği, Hz. Muhammed’i müjdelediği bildirilen, ‘Allah’tan bir ruh ve kelime’ olarak tavsif edilen, ancak kul olduğu vurgulanan peygamberdir.”61 Klasik
Türk edebiyatında “Mesîh”, “Mesîha”, “Rûhullah”, “Rûhu‟l-Kudüs”, “İbn Meryem”.. gibi sıfatlar kullanılarak sıkça anılan Hz. İsa ile ilgili şiirlerde babasız dünyaya gelmesi, bebekken konuşması, ölüleri diriltmesi, hastalara şifa vermesi gibi birçok hadiseden bahsedilmektedir. Türk edebiyatında Hz. İsa’dan bahsedilen şiirlerde genellikle Kur’an-ı Kerim’in verdiği bilgiler çerçevesinde bir tavır geliştirilmiştir.62
Şiirlerde Hz. İsa ile Fatih arasında hayat bahşedici olmaları bakımından ilgi kurulmakta ve Hz. İsa’nın bu özelliği telmih yoluyla hatırlatılmaktadır.
Bilseydi demiñ mürdeleri ettiġin iģyā Cān vire idi ermek içün bu deme Ísā
(Necatî, D., K. 1/1)
Çevresinde bulunmasına rağmen Fatih’e çok az kaside yazmış şairlerden olan Necatî Bey, bu beytinde Fatih Sultan Mehmet’in nefesinden söz etmektedir. Buna göre Fatih’in nefesi Hz. İsa’nın nefesinden üstün tutulmakta ve İsa eğer nefesinin ölüleri
dirilttiğini bilseydi bu zamana yetişmek için canını verirdi denmektedir. Necati bu
beyitte Hz. İsa’nın can-bahşlıkta Fatih’e öyküneceğini savunmuştur.
1.4.1.2. Hz. Muhammed
61 Ömer Faruk Harman, “İsa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul, 2000, C.
XXII, s.465.
62 Klasik Türk Edebiyatında Hz. İsa’nın nasıl yer aldığıyla ilgili ayrıntılı bilgi için bk.: Abdulhakim
Koçin, “Divan Şiirinde Hz. İsa”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Dergisi S. 1, 2009, s. 69- 104.
53 Fatih Sultan Mehmet şiirlerde hem Hz. Muhammed’in şeriatının koruyucusu olması hem de isminin Muhammed/ Mehemmed şeklinde olmasından ötürü Hz. Peygamber ile ilişkilendirilmiştir. Tursun Bey Tarih-i Ebü’l-Feth’te Fatih ve Hz. Muhammet arasındaki ilişkiyi şu şekilde anlatmaktadır:
Ol Muģammed anda hatm oldı der-i peyamberì Bu Meģemmed oldı andan āyet-i dìn-perverì
Ol Muģammed oldı Hak’tan rehnümāy-ı cümle halk Bu Meģemmed andan açtı bāb-ı rahmet-güsterì Ol Muhammed Hak’tan oldı rahmeten li’l-ālemìn Bu Meģemmed halka oldı zıll-ı fazl-ı Tengri
(Tursun Bey, TEF., s.63)
Her beytin ilk mısrası Hz. Muhammed, ikinci mısrası Fatih hakkındadır. Şair, Hz. Peygamber’den o, Fatih’ten bu şeklinde bahsetmiştir. O Muhammet’te peygamberlik
kapısı kapandı, bu Mehmet’te dinin koruyuculuk nişanı göründü. O Muhammet Allah’ın emriyle tüm halka kılavuzlık etti, bu Mehmet merhamet edicilik kapısını açtı. O Muhammet Hak’tan alemlere rahmet olarak yaratıldı, bu Mehmet halk için Tanrı’nın kereminin gölgesi oldu anlamına gelerek Hz. Muhammed ile Fatih’in beliğ
bir surette karşılaştırıldığı bu beyit Fatih’in dinin koruyuculuğu, merhametliliği ve Allah’ın gölgesi olması özelliklerini de sıralamaktadır.
1.4.1.3. Hz. Musa
Üç büyük dinde de önemli bir peygamber olarak kabul edilen Hz. Musa. Firavunla olan mücadelesi ve zaferi dolayısıyla klasik Türk şiirinde de çokça konu edilmiştir. Bu mücadele ile ilgili sıklıkla anılan hadise Firavun ve ordusunun Kızıldeniz’de boğulması hadisesidir. Kaynaklarda hadise ile ilgili İsrailoğulları Mısır’dan çıkarken Firavun ve ordusunun engel olmak istediği, Hz. Musa’nın asası ile Kızıldeniz’i yardığı ve beraberindekilerle karşıya geçtiği, Firavun ve ordusu karşıya geçemeden Kızıldeniz’in eski haline dönerek onları boğduğu kıssa nakledilmektedir.63
Türk şiiri için Hz. Musa ile ilgili en önemli imge onun birçok mucize göstermiş olan asasıdır. Kayadan su çıkarma, gökten kudret helvası indirme, ağaca, ejderhaya ve
63 Ömer Faruk Harman, “Musa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul, 2006,
54 yılana dönüşme, Kızıldeniz’i ikiye bölme gibi mucizeler göstermiş olan bu asa, Firavun’un sonunu da getiren asadır. Şairler Fatih Sultan Mehmet’in cengaverliği ile Hz. Musa’nın asası arasında benzerlik kurmuşlardır.
Molla Aşkî, Fatih’in kıskanç düşmanlarını Firavun olarak nitelediği beytinde Fatih’in mızrağını gören düşmanların gözlerine Hz. Musa’nın asasıyla gösterdiği mucizeler geldiğini ve onların bu yüzden korktuklarını söylemektedir.
Fir˘avndur ģasìduñ nìzeñden anuñ içün
Gözlerine görinen fi˘l-i ˘aŝā-yı Mūsā
(Molla Aşki, D., K. 25/31)
Padişahım, kıskanç düşmanın Firavun gibi olduğu için senin kılıcının yaptıklarını Musa’nın asasının işleri gibi görmektedir diyen Aşkî Fatih’in kılıcına da bu sayede
övgüde bulunmaktadır.
1.4.1.4. Hz. Süleyman
Hz. Davut’un oğlu olan Süleyman İslamiyet’te peygamber kabul edilmektedir. Aynı zamanda bir hükümdar olan Hz. Süleyman, Belkıs, Âsaf, Dâvûd gibi kişiler; hüdhüd, çekirge ve karınca gibi hayvanlar; cin, dev, ifrit gibi yaratıklar; saltanat, zenginlik, haşmet gibi sıfatlar; kuş dilini bilme, rüzgâra ve cinlere hükmetme gibi meziyetler; mühür, hatem ve asâ gibi eşyalar gibi birçok yönden edebiyatımızda yer almaktadır. Padişahlar kasidelerde gücü ve hükümdarlığı dolayısıyla Hz. Süleyman’la çokça ilişkilendirilmektedir.64
Fatih Sultan Mehmet’ten bahsedilen beyitlerde de buna benzer yönlerle Hz. Süleyman’la ilişkilendirmeler yapılmıştır. Özellikle Hz. Süleyman’ın mührü beyitlerde çokça yer tutmaktadır.
Ĥātemle oldı dehre şeh gerçi kim Süleymān Tesĥìr-i salšanātda tìġ oldı saña ĥātem
(Cem Sultan, CH., b. 1008)
Nasıl Hz. Süleyman mührüyle cihana padişah olduysa sana da saltanatı ele geçirmekte kılıcın mühür olmuştur. Kaynaklardan öğrenildiğine göre Hz. Süleyman, üzerinde ism-
64 Hüseyin Akkaya, “Süleyman”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul 2010,
55 i a’zam yazılı olduğu nakledilen mührü ile dünyaya hâkim olmuştur. Bu durum atasözlerimizde de yer bulmuştur: “Mühür kimde ise Süleyman odur.” İşte Cem Sultan da Fatih için mührünün kılıç olduğu ve bu şekilde onun da saltanatını kurduğunu ifade etmektedir.
Hz. Süleyman hakkında yüzüğünü Amine ismindeki eşine emanet ederek yola çıktığı ve ehrimen isminde bir ifritin Hz. Süleyman’ın şekline girerek Amine’yi kandırıp yüzüğü ele geçirerek diğer cinlere hükmettiği kıssası nakledilmektedir.65
Daha sonra Hz. Süleyman gelmiş ve durumu anlamış ancak Ehrimen onu saraydan kovmuştur. Sonunda yüzük yine Hz. Süleyman’a dönmüştür ve bu sayede o Ehrimen’i yenmiştir. Klasik edebiyatta Hz. Süleyman’ın ehrimeni dize getirmesi de konu edilmektedir.
İtdügi ģükmile Ģaķ seni Süleymān-ĥātem Bu ki rām ola senüñ emrüñe dehr ehrimeni
(Adnî, D., K. 1/29)
Padişahım, Allah’ın senin Süleyman mühürlü olmana hükmetmesi ile âlem ehrimeni senin emrine boyun eğerek itaat edecektir. Bu beyitte Adnî’nin Fatih’i “Süleyman-
hatem (Süleyman mühürlü)” olarak nitelediği görülmektedir. Bu sıfat şiirlerde padişahlar için gayet yaygın olarak kullanılanılmaktadır. Adnî de Fatih Sultan Mehmet için kullanmıştır ve bu sıfatın ona Allah tarafından verildiğini söylemiştir. Beyte göre Fatih tıpkı Hz. Süleyman’ın Ehrimeni yendiği gibi düşmanlarını dize getirecektir. Beyitte âlem Ehrimeni Fatih’in düşmanlarını anlatmak için kullanılmıştır. Beyitte mühür dışında dikkat edilmesi gereken diğer bir husus da Fatih’e bu gücü Cenab-ı Hakk’ın vermiş olmasıdır.
1.4.1.4. Hz. Yusuf
İsrailoğulları’na gönderilmiş bir peygamber olan Hz. Yakub’un oğlu Hz. Yusuf, hayası ve bilhassa yüzünün güzelliği ile meşhur olmuştur. Klasik Türk şiirinde Hz. Yusuf güzelliği dolayısıyla benzetme amacıyla mazmun olarak sıklıkla yer
65 Ahmet Talat Onay, “Süleyman”, Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü: Eski Türk Edebiyatında
56 almıştır. Fatih Sultan Mehmet devri şairlerinin şiirlerinde de Fatih’in Hz. Yusuf’la bu yönden ilişkilendirildiğine rastlanmaktadır.
Yā felek Mıśrında sulšān oldı bir Yūsuf-cemāl Yā Züleyģādur šušar nārenc-i zer-peyker güneş
(Ahmet Paşa K.20/7)
Ahmet Paşa şiirlerinde Fatih için “Yusuf yüzlü” tabirini kullanan şairlerdendir. Bir başka beytinde de,
Cihān-güşāy-ü-memalik-sitān-ı heft iķlīm Muhammed-āyet-ü Yūsuf-cemāl ü Ĥaydar-ceng
(Ahmet Paşa, K. 22/15)
Yedi iklimi fetheden cihan fethedici Muhammed alametli, Yusuf yüzlü, Haydar gibi güçlü diyerek Fatih’e hitap etmektedir.
1.4.2. Diğer Dinî Şahsiyetlerle İlişkilendirilmesi
Fatih Sultan Mehmet şiirlerde sadece peygamberlere değil, bazı din büyükleri ve halifelere de benzetilmiştir.
1.4.2.1. Dört Halife
˘Alì-ŝıfat çekeli Źü’l-fiķār-ı inŝāfı
Birikdi ˘adl-i ˘Ömer birle devlet ü dünyā (Cemâlî, MF., b. 700)
Cemâlî, Fatih’in ilim, hilm (yumuşak huy) ve haya (utanma duygusu) sahibi olmasını Hz. Osman ile ilişkilendirmektedir.
Delìl olduġına faĥr-ı āl-i ˘Ośmān’uñ
Budur ki źātına vaŝf oldı ˘ilm ü ģilm ü ģayā (Cemâlî, MF., b. 693)
Padişahım, senin Osman ailesinin övüncü olduğuna delil ilm, hilm ve haya sahibi olmandır mealindeki beyitte “Osman ailesi” ile kastedilen Osmanlı ailesinden gelmesi
olabileceği gibi Hz. Osman’ın soyundan geldiğinin ifadesi de olabilir. Bu görüşe ilim, hilm ve özellikle haya ibareleri dayanak oluşturmaktadır. Buna göre beyitte Fatih’in Hz. Osman’ın sahip olduğu vasıfları da üzerinde toplamış olduğu ifade edilmektedir.