DİB’in Kuruluşundan 1950 Yılına Kadar Olan Dönem

“Şer’iye ve Evkaf ve Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Vekâletleri’nin İlgasına Dair” Diyanet İşleri Reisliği’nin kuruluş kanunu olan 429 Sayılı Kanun, Siirt

Milletvekili Halil Hulki ve elli arkadaşının imzası ile teklif edilmiştir.117

Osmanlı İmparatorluğu zamanında şeyhülislamlık müessesesince yürütülen din işleri ve din hizmetleri 1920-1924 yılları arasındaki TBMM hükümetleri döneminde Şer’iye ve Evkaf Vekaleti tarafından yürütülmüştür. Cumhuriyetle birlikte, din ve din hizmetleri ile ilgili görevler yeni kurulan Diyanet İşleri Reisliği’ne verilmiştir.118

Diyanet İşleri Reisliği; toplumu din konusunda aydınlatmak, İslam dininin inanç, ibadet ve ahlak esasları ile ilgili işleri yürütmek ve ibadet yerlerini yönetmek üzere kurulmuş bir teşkilattır.119

Bu makamın reisi şeyhülislam gibi, Şer’iye ve Evkaf vekili gibi hükümet bünyesinde güçlü bir otorite olmayacaktır. Reislik kurum olarak ve bütçe olarak Başbakan’lığa bağlı bir idare birimidir. Diyanet İşleri Reisliği’nin tayini ise seçimle değil, “Başbakanlığın inhası, Cumhurbaşkanı’nın nasbı” ile olacaktır.120

Atatürk, İslam dinini seven ve dindar bir insandı. Aynı zamanda Diyanet İşleri Başkanlığı da yapmış olan Rifat Börekçi, Mustafa Kemal Atatürk’ün en yakın ve samimi dostlarından biridir. Mustafa Kemal, Ankara’ya geldiğinde 1200 TL parasının olduğunu, Rifat Börekçi’nin de bir kısmını tüccarlardan toplayarak 6000 116 _{Aksoy, s. 74} 117 _{Bulut, s. 111} 118 _{Yavuzer, s. 51} 119 _{Kuruluşundan Günümüze DİB, s. 474.} 120 _{Bulut, s. 112}

48 TL verdiğini ve yeni Türkiye Devleti’nin bu küçük sermaye ile kurulduğunu, Falih Rıfkı Atay’dan öğreniyoruz. Milletvekillerinin 23 Nisan 1920 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni dualarla açtıklarını, ayrıca Kurtuluş Savaşı’nın başlamasında ve yeni Türk Devleti’nin kurulmasında, vatan sevgisini kendisine şiar edinmiş olan din adamlarının olumlu etkileri olduğunu da biliyoruz.121

Millî Mücadele yıllarında büyük hizmetler vermiş ve uzun zaman Ankara Müftülüğü görevinde bulunan Börekçizade Mehmet Rifat Efendi, 1 Nisan 1924 tarihinde Diyanet İşleri Reisliğine getirilmiştir. Diyanet İşleri Reisi’ne, bakanlara verilen kırmızı plakalı bir makam aracı tahsis edilmiş, en yüksek devlet memuru maaşı verilmiş ve protokoldeki yeri de bu özelliklere göre belirlenmiştir. Diyanet İşleri Reisliğinin merkez teşkilatı, kuruluşunun ilk yıllarında Heyeti Müşavere, Memurin ve Sicil Müdüriyeti, Müessesâtı Diniye Müdüriyeti, Evrak Müdüriyeti ve Levazım Müdüriyeti birimlerinden oluşturulmuştur. 1927 yılında Tetkik-i Mesahif Reisliği ile Teberrukât Heyeti Reisliği birimleri kurulmuştur. 5 Temmuz 1939 tarihinde kabul edilen 3665 sayılı kanunla da Reis Muavini kadrosu ihdas edilmiştir. 14 Haziran 1935 tarihinde kabul edilerek 22 Haziran 1935 'de yürürlüğe giren 2800 Sayılı "Diyanet İşleri Reisliği Teşkilat ve Vazifeleri Hakkında Kanun", Başkanlığın ilk teşkilat kanunu olmuştur. Bu kanunla teşkilatın yapısı, kadro oluşumu, merkez ve taşra görevlilerinin nitelikleri ve tayin usulleri gösterilmiştir.122

2.3.1.2 1950–1965 Arası Dönem

1927 yılında oluşturulan yapıda, 1950 yılına kadar genel olarak herhangi bir değişiklik yapılmamış, 20 Nisan 1950 tarihinde yürürlüğe konan 5634 sayılı Kanunla Diyanet İşleri Başkanlığı günün şartlarına göre yeniden düzenlenmiştir. Kanuna göre merkez teşkilatındaki bazı birimlerin adları değiştirilmiş, mevcut yapıya bir adet başkan yardımcılığı ilave edilmiş, hayrat hademesi ve yayın müdürlükleri olmak üzere iki yeni müdürlük kurulmuştur. Ayrıca ilk defa "Gezici Vaizlik" ihdas edilerek bütün vaizler maaşlı kadroya geçirilmiştir. 1951 yılında ise ilk defa Yayın Müdürlüğüne bağlı Dini Yayınlar Döner Sermaye Saymanlığı kurulmuştur.

121 _{Aksoy, ss. 64,65}

122 _{http://www.diyanet.gov.tr/turkish/dy/Diyanet-Isleri-Baskanligi-AnaMenu-kurulus-ve-tarihi-}

49 1961 Anayasası; 154. Maddesiyle Diyanet İşleri Başkanlığını bir anayasa kurumu olarak düzenlemiş, genel idare içinde yer vermiş ve bu kurumun, özel kanununda gösterilen görevleri yerine getirmesini öngörmüştür. 1961 Anayasası’nın öngördüğü doğrultuda 22.06.1965 tarih ve 633 sayılı "Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun" ile başkanlık yeni bir düzenlemeye kavuşturulmuştur. Diyanet İşleri Başkanlığı Merkez Teşkilatına bugünkü organik yapısını kazandıran ve Diyanet’in tarihi gelişimi içerisinde yeni bir dönemi başlatan da bu kanun olmuştur.123

2.3.1.3 1965–1982 Arası Dönem

30.04.1979 tarihinde yürürlüğe giren 26.04.1976 tarih ve 1982 sayılı Kanunla, 633 Sayılı "Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun"da geniş çapta değişiklik yapılmış ve Diyanet İşleri Başkanlığının yurtdışında da teşkilatlanması sağlanmıştır. Ancak 1982 sayılı Kanun, Anayasa Mahkemesi'nin 18.02.1979 tarih ve E.1979/25, K.1979/46 sayılı kararı ile iptal edilmiştir.124

633 Sayılı bu kanun Diyanet İşleri Başkanlığı merkez ve taşra teşkilatı birimlerini belirlemiş, birimlerin görev ve çalışmaları ile ilgili çok önemli değişiklikler ve yenilikler getirmiştir. Bu kanunla getirilen yeniliklerden şunlardır: 1- Başkan yardımcısı kadrosu birden ikiye çıkarılmış,

2- Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı kurulmuş ve başkanlığın en yüksek karar ve danışma organı olarak kabul edilmiş,

3- Merkezde teftiş kurulu başkanlığı, hukuk müşavirliği, din hizmetleri ve din görevlilerini olgunlaştırma idaresi başkanlıkları kurulmuş, daire başkanlıkları bünyesinde de müdürlükler oluşturulmuş,

4- Yayın müdürlüğü, derleme ve yayın müdürlüğü olmuş, Mushafları inceleme kurulu başkanlığı ile döner sermaye saymanlığı bu müdürlüğe bağlanmıştır.

123 _{http://www.diyanet.gov.tr/turkish/dy/Diyanet-Isleri-Baskanligi-AnaMenu-kurulus-ve-tarihi-}

gelisim-53.aspx(02.05.2010)

124 _{http://www.diyanet.gov.tr/turkish/dy/Diyanet-Isleri-Baskanligi-AnaMenu-kurulus-ve-tarihi-}

50 Birimlerin görevleri kanunda ayrı ayrı gösterilmiştir. Kadro ve maaş durumlarında da düzenlemeler yapılarak iyileştirilmeler sağlanmıştır.

Bu kanunla imam-hatipler, “cami görevlileri” olarak nitelendirilmiş, atamalarda il ve ilçe müftülerinin yetkileri arttırılmıştır. Kanunun getirdiği en önemli yenilik ise; ilk defa bucak ve köylerdeki camilere, ihtiyaçlar karşılanıncaya kadar her yıl 2.000 adet olmak üzere kadro imkânının sağlanmış olmasıdır. 633 sayılı Kanunun 18 ve 24. maddelerine dayanılarak hazırlanan “Diyanet İşleri Başkanlığı Cami Görevlileri Yönetmeliği” 15.09.1967 tarih ve 12700 sayılı resmi gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Yönetmelik ile imam hatiplerin görevleri, göreve atanma şartları ve yetkileri, tayin, terfi, izin ve ceza gibi özlük ve sosyal hakları yeniden belirlenmiştir.125

Başkanlık hizmetlerinde verim ve kaliteyi arttırmak için bir adet müdür kadrosu tahsisi ile 1973 yılında ilk defa Bolu Eğitim Merkezi Müdürlüğü kurulmuştur. 10.12.1976 tarihinde başkan yardımcısı sayısı üçe çıkarılmış, ayrıca Hac İşleri Müdürlüğü kurulmuştur. 24 Şubat 1978 tarih ve 7/ 14656 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile başkanlığın merkez teşkilatında yeni daire başkanlıkları ve müdürlükler kurulmuş, bazılarının isimleri değiştirilmiştir. Eğitim merkezi sayısı üçten beşe çıkarılmıştır. On adet olmak üzere ilk defa yurt dışı din hizmetleri müşavirlik kadrosu ihdas edilerek, başkanlığın yurt dışında da teşkilatlanması sağlanmıştır. Diyanet İşleri Başkanlığınca 1978 yılı hac mevsiminde deneme mahiyetinde olmak üzere, ilk defa hac seferi düzenlendi. Daha sonrasında devlet bakanlığı onayı ile başkanlık merkezinde Hac İdaresi Başkanlığı kuruldu. 633 Sayılı Diyanet İşleri Başkanlığının Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanunun Bazı Maddeleri’nin Değiştirilmesi ve Bu Kanuna Beş Geçici Madde Eklenmesine Dair 1982 Sayılı Kanun kabul edilmiş; ancak dönemin Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk tarafından Anayasa Mahkemesi’ne dava açılmış, 18 Aralık 1979 tarih ve 1946 sayılı kararı ile iptal edilmiştir.126

Bu durum ciddi bir kanun boşluğu doğurmuş, DİB eli kolu bağlı bir konuma gelmiş, doğan boşluk yönetmeliklerle doldurulmaya çalışılmıştır.

125 _{Yavuzer, s. 108}

51 24.03.1977 tarih ve 2088 Sayılı Kanunla, yeterli sayıda İHL mezunu talipli bulunmadığı için, halen görevde olan vekâleten bu görevi yürüten yaklaşık 12.000 ilkokul mezunu imam hatip asalete geçirilmiştir.127

2.3.1.4 1982’den Günümüze Kadar Olan Dönem

1982 anayasasında 136. madde ile genel idare içerisinde yer alan Diyanet İşleri Başkanlığı’nın “laiklik ilkesi doğrultusunda, bütün siyasi görüş ve

düşüncelerinin dışında kalarak ve milletçe dayanışma ve bütünleşmeyi amaç edinerek özel kanunda gösterilen görevleri yerine getireceği” hükmü getirilmiştir.

Cumhuriyet müessesi olan ve Cumhuriyet’in kuruluşundan çok kısa bir zaman sonra kurulan Diyanet İşleri Başkanlığı böylece 1924 anayasasından itibaren fiilen, 1961 ve 1982 anayasaları ile de anayasa gereği “genel idare” içerisinde yer almıştır.128

30 Nisan 1993 tarih ve 21567 sayılı resmi gazetede Din Şurası Tüzük’ü yayımlanmış, Cumhuriyet tarihinde ilk defa 01–05 Kasım 1993 tarihleri arasında 1. Din Şurası toplanmıştır. 19.03.1996’da Din İşleri Yüksek Kuruluna bağlı olarak Araştırma Geliştirme ve Dokümantasyon Merkezi (AR-GED) kurulmuş, merkez aynı yıl internete bağlanmış, internette web sayfası açılmıştır.

31.07.1998 tarih ve 4379 sayılı kanun ile 633 sayılı Kanunun 35. maddesinde yapılan değişiklikle tüm cami ve mescitlerin üç ay içinde Diyanet İşleri Başkanlığı’na devredilmesi öngörülmüştür. Diyanet İşleri Başkanlığı da en kısa zamanda buralara görevli verme veya mevcut görevlileri sınavdan geçirerek şartları uygun olan ve sınavda başarılı olanları istihdam etme yoluna gitmiştir.

Kurban hizmetlerinin Diyanet İşleri Başkanlığınca yürütülmesine dair 24.10.2001/3214 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile kurban kesimi konusunda Diyanet İşleri Başkanlığına yetki ve sorumluluk verilmiştir.129

127 _{Yavuzer, s. 111}

128 _{Yavuzer, s. 111} 129 _{Yavuzer, s. 113}

52 27.04.2005’de kabul edilen 5338 Sayılı Kanun ile imam hatip kadrolarına vekâleten atananlar asalete geçirilmiş, böylece 10.000 civarında boş kadro doldurulmuş, bu da başkanlığa ciddi bir rahatlama imkânı sağlamıştır.130

2.3.2 DİB’in Anayasal Görevleri ve DİB’le İle İlgili Bazı Mahkeme Kararları