3. TEORİK BAKIŞ AÇISIYLA TÜRKİYE’DEKİ DIŞ TİCARET HADLERİNİN
3.1. DIŞ TİCARET HADDİ KAVRAMI VE HESAPLAMA YÖNTEMLERİ
Dış ticaret hadleri, bir ekonominin sattığı mallarla satın aldığı malların fiyatlarındaki değişmelerden kaynaklanan, kazanç veya zararı gösteren kalemlerdir. Dış ticaret haddi kavramı, D.Ricardo tarafından “Bir ülkenin ihracat fiyatlarının ithalat ünitesine karşılık değiştirildiği oran” şeklinde, Marshall tarafından ise “mübadele oranı” şeklinde ifade edilmiştir.91 Teoride dış ticaret haddi kavramı hesaplama
yöntemlerine genellikle üç farklı kategoriye ayrılmaktadır. Aşağıda dış ticaret haddi kavramına ilişkin hesaplama yöntemleri detaylı bir şekilde anlatılmaktadır.
3.1.1. Mal Değişimini Dikkate Alan Dış Ticaret Hadleri Tanımları
Mal değişimini dikkate alan tanımlar, üretilen mal ve hizmetlerin ülkeler arasındaki ticaretini içermektedir.
Taussing değişim ticaret hadlerini dikkate alarak net ve gayrisafi olmak üzere ikili bir ayım yapmıştır.92
Net Değişim Ticaret Hadleri: Mal ticaret hadleri olarak da tanımlanan bu
kavram, ihracat fiyatlarının ithalat fiyatlarına oranlanması ile aşağıdaki şekilde ifade edilebilir.93 N = m x
P
P
Burada N= net değişim ticaret haddini, Px = ihraç fiyatları endeksini, Pm = ithal fiyatları endeksini göstermektedir.
Dış ticaret haddinin yükselmesi ülke lehine olup, ülke dışından ülke içine kaynak transferi etkisi yaratır. Dış ticaret hadlerinin düşmesi ise fiyatların aleyhte gelişmesi nedeniyle dış dünyaya kaynak transferi yapıldığı anlamına gelir. Örneğin, ihraç malı fiyatlarının ithal malı fiyatlarından daha hızlı artması (ki bu durumda dış ticaret hadleri ülke lehine gelişmiştir), ülkenin fiyat değişmeleri yoluyla nispi olarak daha fazla kazanç elde ettiğini gösterir.94
Literatürde en çok net değişim ticaret haddi kavramı kullanılmaktadır. Bu kavramla ilgili olarak dikkat edilmesi gereken nokta fiyat endekslerinin
91 Seyidoğlu, a.g.e. 2009, s.562
92 Nurdan Aslan, D. Yörük, "Teoride ve Uygulamada Dış Ticaret Hadleri Ve Kalkınma İlişkisi" Marmara Üniversitesi, İ.İ.B.F. Dergisi, 2008, Sayı 2,s.36
93 S. Oktar, L. Dalyancı,’’ Dış Ticaret Hadlerinin Cari İşlemler Dengesi Üzerindeki Etkisi: Türkiye
Örneği’’ Marmara Üniversitesi İ.İ.B. Dergisi, 2012, 32, s.2
94 U. Utkulu, İ. Aydemir “Türkiye'de Dış Ticaret İşlemleri ve Uygulaması (Teoriden Pratiğe)”, İkinci Baskı, Gazi Kitabevi, Mayıs, 2008,s.8-9
38
hesaplanmasında, endekse girecek malların mümkün olduğu kadar ihracat ve ithalatın yüzde olarak büyük bir bölümünü yansıtmasıdır.95
Net ticaret hadleri, mal ticaretini içerdiğinden nispi fiyat ilişkilerine göre değişmektedir. Bu durumda, alışveriş yapan aktörlerde verimliliklerin nisbi olarak değişmesi yanıltıcı sonuçlara sebep olabilir. Bu verimliliği daha hızlı yükselen ülkede maliyetlerin düşmesi ve ihraç fiyatlarına yansıyarak endeksin aleyhine bir tablo oluşması anlamına gelmektedir.
Gayrisafi Değişim Ticaret Hadleri: Ticaret hadlerinin, ithalat hacim endeksinin
ihracat hacim endeksine oranına gayri safi değişim ticaret hadleri adı verilmektedir. G = Qm/ Qx
G= Gayri Safi Değişim Ticaret Hadleri Qx= İhracat Miktar Endeksi
Qm= İthalat Miktar Endeksi
Bu oranın yükselmesi, ülkenin belirli bir hacimdeki ihracatı karşılığında daha çok ithalat yapabileceğini gösterir. Net değişim ticaret hadleri ile gayrisafi değişim ticaret hadlerinin denk olması durumu ancak dış ticaret mal hareketlerini kapsıyor ise ve ihracat hacmi ithalat hacmine denk geliyorsa mümkün olur. Ancak yukarıdaki koşullar realiteden uzak olduğundan net ve gayrisafi değişim ticaret hadlerinin denkliği mümkün değildir. Çünkü gerçek hayatta ülkeler arasındaki ticaretin konusu mal ve hizmet piyasaları dışında sermaye piyasalarını da içermektedir. Dolayısıyla dış ticaret dengesindeki bir değişme sadece mal ya da hizmet ihracından değil sermaye hareketlerinden de kaynaklanıyor olabilir.96
Gelir Ticaret Hadleri: Gelir ticaret hadleri, net değişim ticaret hadlerinin
kapsamında olmayan dış ticaret hacminin de denkleme katılması sonucu; net değişim ticaret hadleri ile ihracat hacim endeksinin çarpımı olarak ifade edilir. Çünkü dış ticaret hacmi aynı zamanda toplam kazancın ya da zararın fiyat değişmelerinden kaynaklanan kısmını da etkiler.97
Ayrıca gelir ticaret hadleri, ihracat değer endeksi ile ithalat fiyat endeksinin birbirine oranıdır. Gelir ticaret hadleri kavramı Dorrance tarafından literature katılmıştır.
I= Dx/ Pm= (Px/ Pm)*Qx I= Gelir Ticaret Hadleri
95 E. C. Hepaktan, & H. Karakayalı, ‘’1980-2008 döneminde Türkiye'nin dış ticaret hadlerinin
analizi’’ Sosyal Bilimler , 7(2), 2009, s.200
96 N. Aslan, D. Yörük , a.g.e.2008,s.37
97 İsmail Küçükaksoy ve İsmail Çifçi,’’Dış Ticaret Hadlerinin Dış Ticaret Dengesine Etkisi:
HarbergerLaursen-Metzler Hipotezinin Türkiye Uygulaması’’ Optimum Ekonomi ve Yönetim Bilimleri Dergisi, 2014, 1(2), 103-129,s.123
39 Dx= İhracat Değer Endeksi
Qx= İhracat Hacim Endeksi
Gelir ticaret hadleri, bir ülkenin ithalat kapasitesini ihracat verilerini kullanarak belirlediği için ihracatın satın alma gücünü ortaya çıkarmaktadır. Dolayısıyla bu tanımlamaya “ihracata dayalı ithalat kapasitesi endeksi” de denilebilir. Gelir ticaret hadlerindeki bir değişiklik net değişim ticaret hadlerindeki veya ihracat hacmindeki değişikliklerden meydana gelebilir. Birinde meydana gelen bir artışla, diğerinde meydana gelen azalış birbirine eşittir dolayısıyla gelir ticaret hadleri değişmeden aynı kalır.98
3.1.2. Faktör Değişimini Dikkate Alan Dış Ticaret Hadleri Tanımları
Mal ticaretini dikkate alan dış ticaret hadleri tanımları verimlilik farklılaşmalarını göz önüne almamıştır. Hâlbuki verimlilikteki değişiklikler de ticaret hadlerine etki etmektedir. Şöyle ki net değişim ticaret hadleri ülke için dezavantajlı hale gelmişse dahi, verimlilikte meydana gelen bir yükseliş ve ihraç mallarının üretim maliyetindeki bir düşüş, ülkenin refahını yükseltebilir.99
Tek Faktörlü Ticaret Hadleri: Net değişim ticaret hadlerinin ihracat
sektöründeki verimlilik endeksi ile çarpılması sonucunda tek faktörlü ticaret hadleri (single factoral terms of trade) elde edilir.
S = m x P P x Vx
S= Tek faktörlü ticaret hadleri,
Vx= İhracat sektöründeki verimlilik endeksidir.
Uygulamada verimlilik artışlarını hesaplamak oldukça güç bir iş olmakla beraber tek faktörlü ticaret hadleri dış ticaretten doğan kazançların gösteriminde iyi bir araçtır. Çünkü net değişim ticaret hadlerindeki aleyhe bir gelişme ihracat sektöründeki verimlilik artışları ile giderilebilir ve ülke bu gelişmeden kayba uğramayabilir. Bu tip ticaret haddindeki bir artış, ihracat için tasarruf edilen bir birim girdi karşılığında daha çok ithalat yapılabileceğini gösterir.100
Çift Faktörlü Ticaret Hadleri: Net değişim ticaret hadleri ihracat ve ithalat
piyasalarından sağlanan fayda değişmeleri ile düzeltilmiş ise, buna çift faktörlü ticaret hadleri (double factoral terms of trade) adı verilir.
D = m x P P x m x V V 98 Aslan, Yörük ,a.g.e. 2008,s. 38
99 Erol İyibozkurt, ‘’Uluslararası İktisat: Teori ve Politika’’, Üçüncü Baskı, Ezgi Kitabevi Yayınları, Bursa, 1995,s.109
100 Altan Aldan ve Murat Üngör, ‘’ Milli Gelir, Yurtiçi Hasıla Ve Dış Ticaret Hadleri Üzerine Bir
40 D= Çift faktörlü ticaret hadleri,
Vm= İthalat sektöründeki verimlilik endeksidir.
Çift faktörlü ticaret haddindeki bir artış, ihracat sektöründe kullanılan bir birim girdi karşılığında daha fazla miktarda yabancı girdi elde edilebileceğini gösterir. Fakat ülke ekonomisi için önemli olan, ihraç ettiği bir birim girdi karşılığında ne kadar yabancı girdi değil, ne kadar ithal malı elde etmesidir.101
3.1.3. Fayda ve Gerçek Maliyeti Dikkate Alan Dış Ticaret Hadleri Tanımları
Ticaretten kazanılan toplam miktarın faydasıyla analiz yapmak için faydalılığı göz önünde bulunduran ticaret haddi kavramları geliştirilmiştir.102
Gerçek Maliyet Ticaret Hadleri: Reel maliyet ticaret hadleri, tek faktörlü ticaret
haddi endeksi ile ihracat katsayılarının faydasızlık katsayıları endeksinin çarpımı ile elde edilir.103
R = Sx
x
D
1
R= gerçek maliyet ticaret haddi,
Dx=ihraç mallan üretimine katılan faktörlerin zahmet endeksidir.
Söz konusu ticaret haddi, gerçekleşen birim maliyetler karşısında ithal edilebilecek mal miktarındaki değişmeleri göstermektedir. Uygulamada zahmet endeksinin hesaplanmasında çeşitli zorluklar olduğu için çok fazla kullanılmamaktadır. Gerçek maliyet ticaret haddindeki artış, ihracat üretim metotlarındaki yeniliklerden veya ihracatta kullanılan faktör oranlarındaki değişiklikten kaynaklanmış ise, birim gerçek maliyet başına sağlanan ithalat miktarı artıyor demektir.104
Fayda Ticaret Hadleri: Fayda ticaret haddi endeksi, piyasada tüketimi
kısıtlanarak ihraç mallarının üretimi için kullanılmak üzere ithal edilen malların birim başına sağladığı nispi faydanın tespiti ile hesaplanır. Bu endeks reel maliyet ticaret haddi endeksinin ithal edilebilen ve ikame edilen yerli malların nispi faydalılık endeksi ile çarpılması yoluyla bulunur.105
F= R * (U0m / U0a) F= Fayda Ticaret Hadleri
(U0m / U0a)= Vazgeçilen Yurt İçi Malların ve İthal Edilen Malların Nispi
101 Aldan ve Üngör, a.g.e. 2012, 179-196 ,s.5-8 102 Yörük, Aslan, a.g.e. 2008,s. 39
103 İyibozkurt, a.g.e. 1995, s.109 104 Aslan, Yörük ,a.g.e. 2008,s.42 105 İyibozkurt,a.g.e.1995,s.111
41
Faydalılık Endeksi: Bu formülde, vazgeçilen malları ithal edilen malları, U ise fayda endeksini göstermektedir. Reel maliyet ticaret haddi endeksi ile çarpımı sonucunda ikame edilen yerli malların ve ithal edilen malların nispi faydalılık endeksine ulaşılmaktadır. İthalat ve ihracatın teknik ve faydalılık katsayılarını ölçmenin söz konusu olmamasından dolayı bu iki ticaret haddi kavramı genellikle dikkate alınmamaktadır.106