Diğer Kaynaklara Göre

Osmanlı’da Ermeni nüfusu ile ilgili olarak Osmanlı şehirlerinde görevli yabancı diplomat, gezgin ve tüccarların hazırladığı raporlarda veya anılarında Ermeni nüfusu ile ilgili bilgiler bulunmaktadır. Bu gruba giren kişilerin eser veya raporlarında yer alan nüfus bilgileri, genel olarak resmi sayım sonuçlarına, Ermeni cemaati ileri gelenlerinin beyanlarına veya az bir ihtimalle ilgili kişilerin şahsi gözlemlerine dayanmaktadır. Bunun yanında Ali Emiri ve Şemsettin Sami gibi dönemin Osmanlı aydınlarının eserinde de vilayet nüfusuna ilişkin verileri bulmak mümkün olmaktadır. Vital Cuinet206, Diyarbakır kaza, sancak ve vilayetinde yaşayan toplam nüfusu ve bunların etnik, dini ve mezhep olarak dağılımını şöyle vermektedir207

:

205 _{Hikmet Özdemir ve diğerleri, a.g.e, s. 22} 206

Vital Cuinet’in La Turquie d’Asie kitabını Osmanlı nüfusu ile ilgili Avrupa kökenli en iyi bilgi kaynağı yapan, onun Osmanlı istatistiklerini kullanmış olmasıdır. Cuinet, Osmanlıların nüfusa ilişkin verilerini kullandı, bunu yaparken bazen o verileri hükümet görevlilerinden aldığını belirtmiş aynı zamanda Osmanlı verilerinin bazı kusurlarının da olduğunu fark ederek ortaya koymuştur. Osmanlı istatistiklerinin kusurlarını gidermeye çalışan Cuinet’in istatistikleri Osmanlı İstatistiklerinden mahiyet itibariyle farklılık gösterir. Onun nüfusla ilgili yayınladığı sayılar Osmanlı belgeleriyle büyük ölçüde benzerlik gösterse de tıpatıp aynı değildir. Justin Mc Carthy, a.g.e, s. 191

207 _{Nafiz Şahin’in, XX. Yüzyılda Diyarbakır İlçeleri Tarihi ve İnanç Coğrafyası ( Basılmamış Yüksek} Lisans Tezi), Elazığ, 1997, s. 58-59

Tablo 10. Vital Cuinet’e Göre 1891 Yılında Diyarbakır Vilayetinin Nüfus Dağılımı

Irk/Mezhep Sancaklar Toplam

Müslümanlar D.Bakır Ergani Mardin Mezhep

Sünni Müslümanlar 36.481 35.381 38.781 328.644 Kürtler ve Türkmenler 57.207 66.666 76.127 Çerkezler208 3.334 3.354 3.312 Suriyeli Araplar 2.668 2.030 3.302 Hıristiyanlar Ermeni Gregoryan 28.984 17.300 11.666 132.549 Ermeni Katolik 1.845 325 8.000 Ermeni Protestan 1.544 525 9.000 Ortodoks Yunanlı 900 1.750 6.600 Katolik Yunanlı 60 - 130 Keldani Katolik 1.600 - 14.820 Süryani Katolik 810 180 4.000 Süryani Yakubiler 5.200 3.6000 13.754 Belirsiz Dinler Yezidiler-Kızılbaşlar 2.000 2.500 1.500 9.000 Çingeneler 1.000 500 1.500 İsrailliler 284 405 580 1.260 Kapuçin/Fransiskenler (Latinler) 6 10 16 Sancak/Vilayetin Toplamı 143.923 134.517 193.022 471.462

208 _{Çerkezlerin Diyarbakır vilayetinde bulunması şaşırtıcı değildir. Çünkü 1774-1783 yılları arasında} Kırım ve Güney Rusya’dan Osmanlı topraklarına Müslüman göçünün başladığı görülmektedir. Kemal Karpat, “Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikler” adlı eserinde, Rusya’nın Kafkaslar üzerindeki baskısı üzerine üç milyondan fazla, çoğunluğu Çerkez olmak üzere Kafkas kökenli Müslümanın Osmnalı topraklarına göç ettiğini ifade etmektedir. Aynı kaynakta Osmanlı ülkesine göç eden Çerkez sayısı 1.008.000 olarak verilmitir. Bunun 595.000’i Avrupa’ya, 413.000’inin ise Küçük Asya’ya göç etmiştir. 1862’de yoğun olarak başlayan bu göç dalgası, 20. Yüzyılın ilk ortalarına kadar sürmüştür. Ancak Kafkaslardan gelen bu göçmenlerin Osmanlı resmi istasitiklerine sağlıklı bir şekilde yansımadığı görülmektedir. Karpat, a.g.e, s. 66; Bu dönemde, Diyarbakır vilayetine de önemli öçlüde Çerkez nüfusun geldiği ve vilayette kurulan İskan Komisyonları ile bunların yerleştirildiği anlaşılmaktadır. Malmisanij, Diyarbekirli Cemilpaşazadeler ve Kürt Milliyetçiliği, İstanbul, 2004, s.22; Paris Coğrafya Topluluğunun Üyesi T.M Chavalıer Lycklama, 1865-1868 yılları arasında, “Rusya, Kafkasya, İran, Mezopotamya, Kürdistan, Suriye, Filistin ve Türkiye’ye Yapılan Yolculuk” adlı eserinin 4. cildinde Diyarbakır Hasan Paşa Hanı’nda kaldığı süre zarfında vilayette bulunan bir takım Çerkezlerden bahsetmektedir. Korkusuz, a.g.e, s. 121;Bu tarihe kadar vilayete gelen ve vilayetteki etnik unsurlardan bahseden hiçbir seyyahın eserinde Çerkezlere dair herhangi bir kayıt mevcut değildir.

Bu grafikte 79.129 kişinin Ermeni olduğu görülmektedir. Bu rakam genel nüfusa oranla % 16’ya, Müslümanların oranı ise % 69’a tekabül etmektedir. 1891 de vilayetin 471.000 olan toplam nüfusunun dörtte üçünden fazlası Müslüman’dır. 132.549’u Hıristiyan, 1.269’u İsrailli ile birkaç bini Yezidi ve Çingene’dir. Vital Cuinet’in verilerinin hemen hemen aynısının Şemsettin Sami Efendi’nin “Kamusu’l Alam” adlı eserinde kullanıldığı görülmektedir. Buna göre, 1890 tarihinde Diyarbakır merkez nüfusu 35.000 dolaylarında olup, 20.000’den fazlası Müslüman, 8.500 kadarı Ermeni, 300 kadarı Yahudi, geriye kalanı ise Süryani, Keldani ve Yakubi’dir. Müslüman nüfus ise Türk, Kürt ve Araplardan meydana gelmektedir209_{. Müslümanların tamamına yakını} sünni olup, yalnız 1.000-2.000’i Kızılbaş’tır. Hıristiyanların yarısı Ermeni, diğer yarısı Katolik, Protestan, Süryani, Keldani vs. ibarettir210

.

Bir Alman tıp doktoru olan Lamec Saad’ın verdiği rakamlara göre 1890 yılında Diyarbakır şehrinin dinî gurupları şöyledir211

:

Tablo 11. Lamek Saad’ın Göre 1890 Yılında Diyarbakır Şehrinin Nüfus Dağılımı Etnik/dini unsurlar Nüfus

Müslümanlar 10.000 Gregoryan Ermeni 8.700 Süryani Yakubi 2.000 Keldani 1.600 Katolik Ermeni 1.200 Protestan 1.000 Süryani Katolik 500 Ortodoks Rum 300 Katolik Rum 1.500 Toplam 26.800 209

Bu verilere itiraz eden M. Emin Bozarslan, “Diyarbakır’da Türklerle Arapların bulunduğu, ya bilgi eksikliğinden ya da yanlış bilgi sonucunda yazılmıştır. Çünkü orada sadece Kürtler yaşıyor; yerleşik olarak başka bir halk yoktur. Oradaki Türkler memur, subay ve asker olarak bulunuyorlar. Arap nüfusu ise hiç yoktur” demektedir. M.Emin Bozarslan, Tarihteki İlk Türkçe Ansiklopedide Kürdistan ve Kürtler, İstanbul, 2001, s. 271; M.Emin Bozarslan’ın bu itirazı kısmen doğru olmakla birlikte, yazar bölgede kurulan Türk devlet ve beyliklerini unutmuş gözükmektedir.

210 _{Şemsettin Sami, a.g.e, C. III, s. 2202-2203}

211 _{İlhan Pınar, “Gezginler Gözüyle Diyarbakır (1701-1924)”, Diyarbakır Müze Şehir, YKY, İstanbul,} 1999, s. 154

1891 yılında bir Alman jeoloji mühendisi ve seyyahı olan Edmund Nauman, vilayetin geneline ait nüfusu gösteren rakamları verirken iki ayrı kaynak kullanmıştır. Biri Konsolos Thomas Boyaciyan’ın verdiği rakamlar, diğeri ise Vital Cuinet’in verdiği rakamlardır. Naumann’ın Thomas Boyaciyan’a istinaden verdiği rakamlar şöyledir212

:

Tablo 12. Thomas Boyaciyan’a (1890) Göre Diyarbakır Vilayetinin Nüfus Dağılımı Etnik/dini unsurlar Nüfus

Müslümanlar 304.548 Gregoryan Ermeniler 54.512 Katolik Ermeniler 5.169 Protestan Ermeniler 4.760 Ortodoks Rum 1.724 Katolik Rum 58 Katolik Keldani 1.926 Suriyeli Katolik 445 Suriyeli Yakubi 16.379 Yahudi 1.404 Yezidi 976 Çingene 190 Yabancı 41 Toplam 392.132

Ermeni asıllı olup Diyarbakır ve Harput İngiliz konsolosluğu görevlerinde bulunan Boyaciyan’ın verilerini Cuinet’in verileriyle karşılaştırdığımızda 79.366 gibi büyük bir veri uyumsuzluğunun olduğu görülmektedir. Boyaciyan’ın verilerinin Cuinet’in verilerine denk olabilmesi için % 25 oranında bir nüfus artışının olması gerekmektedir. Ancak Boyaciyan’ın verileri dönemin diğer kaynaklarıyla daha uyumlu gözükmektedir.

16 Kasım 1890’da bir Alman Gazetesinde çıkan “Ermeni Meselesi” başlıklı makaleye göre, 312.444 olan vilayet nüfusunun 240.574’ünü Müslümanlar, 45.291’ini

212 _{İlhan Pınar, a.g.e, s. 163}

Ermeniler ve geri kalan 26.579’unu ise diğer etnik ve dini gruplar teşkil etmektedir. Bu gazetenin verilerine göre, Ermeni nüfusun toplam nüfusa oranı % 14’tür213

.

Ali Emiri’ye göre vilayet nüfusunun % 79’u Müslüman, % 21’i ise gayrimüslimdir214_{. Fransızların hazırladığı Sarı Kitap’a göre, % 69.70’i Müslüman, %} 30.33’ü gayrimüslimdir. Ali Cevat ise “Memalik-i Osmaniye’nin Tarih ve Coğrayfa

Lügatı” adlı eserinde Müslümanların oranı % 78.92, gayrimüslimlerinki ise %

21.08’dir215 .

Osmanlı tahrir, nüfus istatistikleri, vilayet salnameleri ve bu dönemde neşredilen eserlere göre Diyarbakır vilayetindeki Ermeni nüfusu % 14-16 oranındadır. Batılı seyyah ve araştırmacıların eserlerine göre ise bu oranın % 14-20 arasında olduğu216 görülürken, Patrikhanenin ortaya koyduğu istatistiklerde Diyarbakır vilayeti genelinde Ermeni nüfusun oranı % 40’ın üzerinde ve Müslümanlardan fazla gösterilmiştir.

Diyarbakır vilayetinde bulunan Ermenilerin büyük bir bölümü Birinci Dünya Savaşı esnasında tehcir edilmiştir. Tehcirden sonra Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen telgraflarda 4.000 dolayında Ermeni nüfusun vilayette kaldığı anlaşılmaktadır217

. Ermenilerin geri dönüşü hakkındaki kararnamenin çıkmasından sonra 1000 dolayında Ermeni de vilayete geri dönmüştür218_{. Bunun yanı sıra tehcir esnasında Müslümanların} himayesine verilen veya sığınan çok sayıda Ermeni de bulunmaktadır.

Nitekim 1921 yılı başlarında Ermeni Patrikhanesi tarafından hazırlanan ve Ermenilerin yaşadığı yerleri ve sayılarını gösterilen bir tabloda tehcire tabi tutulmayan veya geri dönen Ermenilerin toplam sayısının 28.000 olduğu belirtilmiştir219

. Tehcir edilmeyen Ermenilerin bir kısmı Müslüman olmuştur. 1927 yılında yapılan ilk nüfus sayımına göre, Diyarbakır’da 955; 1935 tarihli ikinci sayımda ise 2.108 Ermeni’nin yaşadığı tespit edilmiştir220

.

213 _{Ali Güler&Suat Akgül, a.g.e, s. 84; İlhan Gedik, Vilayet-i Sitte’de Demografik Durum (Basılmamış} Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Ankara 1985, s. 84

214

Ali Emiri, a.g.e, s.29

215 _{Ali Güler&Suat Akgül, a.g.e, 84} 216 _{İlhan Gedik, a.g.e, s. 91}

217 _{BOA, DH. ŞFR, 503/23 (Diyarbakır Vilayeti’nden Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen 28 Aralık 1915} (15 Kanun-ı Evvel 1331) tarihli şifreli telgraf)

218 _{Hikmet Özdemir ve diğerleri, a.g.e, s.132} 219 _{Hikmet Özdemir ve diğerleri, a.g.e, s.122-123}

BİRİNCİ BÖLÜM

1. ERMENİ SORUNUN ORTAYA ÇIKMASINA