Diğer değer sınıflandırmaları

Scheller (1966)’ e göre “bütün değerler aynı özelliklere sahip değildirler. Değerlerin taşıyıcıları vardır ve değerler taşıyıcılarına ahlâkla ilgilerine ve göreli olup olmadıklarına göre üç gruba ayrılırlar:

1. Kişisel değerler, 2. Vital (hayati) değerler, 3. “Şey” lerin taşıdığı değerler.

Birinci gruptaki değerler; iyi, kötü, sevgi ve nefret gibi değerlerdir. Bu değerlerin taşıyıcısı kişilerdir. İkinci gruptaki değerler ise, sağlıklı olma ve hasta olma, bitkin ve dinç, gürbüz ve cılız, asil ve bayağı olma gibi değerlerdir. Bu değerlerde temelini canlı varlık dünyasında yani insan, hayvan ve bitkide bulurlar. Üçüncü grupta yararlı, hoş gibi değerlerle kültür değerleri, ekonomik, estetik değerler vardır. Bu değerlerin temelinde belli bir “şey” vardır. İşte bu “şey”e Scheller “değer taşıyan şey” adını vermektedir” değerlendirmesini yapmaktadır. Scheler’e göre “bir objenin güzelliğini veya bir hareketin iyiliğini kavrarken, biz kendi duygumuzu değil, fakat bu objede veya harekette bulunan değer maddesini kavrıyoruz.” (Ülgen, 2016, 98).

Güngör (1993) ise değerleri 6 başlık altında toplamıştır. Bu kategorileri; Estetik, teorik, iktisadi, siyasi, sosyal ve dinî değerler olarak sınıflandırmamız mümkündür demektedir.

Filiz (1998) de faklı bir değerler sınıflaması yaparak, değerleri içerik (amaçsal- niyetsel) ve araçsal (işlevsel) değerler olmak üzere iki kategoride toplamıştır.

58

Yine Şirin (1983) bu konuda, Ahlaki değerleri de ahlaki değerler ve beceri değerleri olarak ikiye ayırabiliriz. Ahlaki değerler davranış tarzlarına ait olup hedef olan durumları ihtiva etmez. Bu değerler, aracı değerlerin belirli türlerini kapsar. Kişiler arası bir niteliğe sahip olan ahlaki değerler, yanlış yapmaktan dolayı insanda suçluluk duygusuna yol açar. Dürüstlük, kibarlık, sorumluluk sahibi olmak gibi değerler ahlaki değerlere örnek verilebilir.

Ketenci (1997), çalışmasında değerleri şu şekilde sınıflandırmıştır; insani değer “dil, bilgi, sanat”, toplumsal değerler “adalet, laiklik”, etik değerler “adil olmak, dürüst olmak”, millî değerler, burjuva değerleri, batılı doğulu değerler, evrensel değerler, İslami değerler.

Mengüşoğlu (1988), Özlem (1982), ve Akarsu (1979)’ ya göre; Scheller bu üç grup değeri “mutlak değer” ve “göreceli değerler” olarak iki grupta toplar. Ahlak değerleri, kişi değerleri ve kutsal değerler (die Werte des Helligen) mutlak değerlerdir (Akt. Ketenci, 1997, 28).

Acat ve Aslan (2012) özgün, işlevsel ve kapsamlı bir değer sınıflanmasına ulaşmak amacıyla yaptıkları çalışmanın sonucunda değerleri “muhafazakâr, geleneksel değerler, ulusal-millî değerler, öze dönük-kişisel değerler, sosyal- toplumsal değerler ve bilimsel yenilikçi değerler şeklinde beş gruba ayırmışlardır. Bu grupların altındaki değerler şu şekilde sıralanmaktadır (Acat ve Arslan, 2012, 1461);

Tablo 2.8. Acat ve Aslan’ın Değer Sınıflandırması (Acat ve Arslan, 2012, 1461)

Değer Açıklama

1. Muhafazakâr - Geleneksel Değerler

Sorumluluk, dürüstlük, Allah’a inanma, büyüklere saygı, dindar, güvenilir, namuslu olma, aileye bağlı olma, sabırlı, vicdanlı, insanları ve doğayı sevme, cesur, kurallara ve düzene saygı, yardımsever, adaletli, bakımlı/temiz olma

2. Ulusal-Milli Değerler

Vatansever, laiklik, millîyetçilik, Türk kültürüne sahip çıkma, ulusal simgelere duyarlı olma, inkılapçılık /devrimcilik

59

3. Öze Dönük - Kişisel Değerler etme, bağımsız olma, açık fikirli, lider

4. Sosyal - Toplumsal Değerler

Titiz, misafirperver, samimi, tutumlu, esnek, bağışlayıcı olma, alçakgönüllü, minnettarlık, kibar, ağırbaşlı olma, duygusal, merhametli, cömert

5. Bilimsel - Yenilikçi Değerler

Azimli, eleştiriye açık olma, akılcı, disiplinli, kararlı, çalışkan, yaratıcı, yenilikçi, işbirliğine açık olma, araştırmacı olma, mükemmeliyetçi, kuralcı, empati kurma, hırslı olma

Hökelekli (2010), ahlaki, dinî, toplumsal, ekonomik, bilimsel, sanatsal ve siyasi olmak üzere çeşitli değer türlerinden bahsedilebileceğini; çoğu zaman bunların iç içe, bir arada var olduklarını ifade etmiştir. “Yaşlılara saygı” gibi toplumsal değerlerin aynı zamanda hem dinî hem ahlaki bir değer olduğunu söyleyen Hökelekli, değer türleri arasında en önemli olanın ahlaki değerler olduğunu, diğer bütün değerlerin ahlaki değerlerle ilişkili olmak durumunda olduğunu savunmuştur.

Doğan (2007, 313-314), değerleri toplumsal, ulusal ve küresel değerler olarak

sınıflandırmışken, Ünalan (2005, 35), değerleri beşeri/insani (onur, şefkat, sevgi, adalet, saygı gibi), millî (vatan, bayrak gibi) ve ideolojik (şehitlik, gazilik, kahramanlık gibi) olarak üç gruba ayırmıştır.

Fütüvvetnamelerde Türk ahlaki değerleri şu şekilde sıralanmıştır (Yeniterzi, 2001; Ekinci, 2008);

Tablo 2.9. Fütüvvetnamelerde Türk ahlaki değerleri (Yeniterzi, 2001; Ekinci, 2008)

Ahlaki Değerler

Doğruluk Cömertlik Dostluk Sadakat

Marifet İhlas Takva Kanaat

Muhabbet Adaleti korumak Sabır Vefa

İlim Tefekkür Sır saklamak Misafir sevmek

İyilik Yalan söylemek Hoşgörü Diğerkâmlık

60 Hoca ve büyüklere

saygı

Kötü söze cevap vermemek

Bol bol ikramda bulunmak Kudreti varken suçluyu affetmek Din farkı gözetmeksizin tüm insanları sevmek İnsanlara nasihat ederek iyi yolu göstermek

Büyüklere hürmetkâr, küçüklere şefkatli olmak

Kibri ve kini terk etmek alçak gönüllü olmak

Ercan (2001), değerleri ulusal ve evrensel değerler olarak ikiye ayrılmıştır; Ulusal değerler: Millet, devlet, vatan, ordu, cumhuriyet, kahramanlık, dil, gelenek, görenekler ile ulusal marş, bayrak ve ulusal bayramların oluşturduğu ulusal simgelerdir. Evrensel değerler: Demokrasi, insan hakları ve özgürlükleri, bağımsızlık, uygarlık, barış, hoşgörü, saygı, sevgi, anlayış uzlaşma, bilim, eşitlik, çevre duyarlılığının oluşturduğu evrensel simgelerdir.

Morris değerleri “faal değerler, kavranmış değerler ve amaç değerler” olmak üzere üç gruba ayırmaktadır. Faal değerler bireysel değerleri etkiler ve insanın isteklerini yansıtır. Kavranmış değerler toplum tarafından kabul gören davranışların kültürel olarak paylaşılmasını yansıtır. Amaçsal değerler ise bireysel tercihler ve normatif standartlara bağımlı kalmaksızın bir olay ve konuya yüklenen anlamdır (Dirican, 2013, 27).

Dilmaç ise, insanların hayatlarında yer alan ve önemsedikleri en belirgin değerleri şöyle sıralamıştır:

1. İnsanları sevme 2. Uyumlu olma

3. Hırsları kontrol altına alma 4. Başkalarının mutluluğunu isteme 5. Kendini kontrol etme

6. İyi insan olma

7. Manevi değerlere inanma 8. Yardımsever olma

9. Tecrübeli ve bilgili olma 10. Dost edinme

11. Evlat yetiştirme

61

Bu konuda çalışmalar yapan Evin ve Kafadar (2004, 296), çalışmalarında değerleri ulusal ve evrensel değerler olarak ele almışlarıdır. Bu değerleri şu şekilde ayırmışlardır. Ulusal simgeler ve değerler olarak; millet, devlet, vatan, ordu, Cumhuriyet, ulusal simgeler (ulusal marş, anıtlar, bayram, bayrak), kahramanlık, dil, gelenek ve görenekleri belirtmişlerdir. Evrensel değerler olarak; demokrasi, insan hak ve özgürlükleri, uygarlık, barış, eşitlik, bilim ve bilimsel düşünme, sanat, çevre duyarlılığı, sevgiyi belirtmiştir. 9 tane ulusal 9 tane de evrensel değer ifadesine yer vermiştir.

Doğanay (2006, 263) tarafından ülkelere göre değer sınıflaması Tablo 2.10’da gösterilmiştir (Akt. Doğanay, 2006, 263).

Tablo 2.10. Ülkelere Göre Değer Sınıflandırması

Ülke Adı Ortak Değerler

Türkiye Adil olma, aile birliğine önem verme, hoşgörü, dürüstlük (doğruluk), misafirperverlik, saygı, sevgi, sorumluluk, vatanseverlik, yardımseverlik, bağımsızlık, barış, bilimsellik, çalışkanlık, dayanışma, duyarlılık, estetik, özgürlük, sağlıklı olmaya önem verme, temizlik (Köroğlu,2006). Yeni Zelanda Doğruluk, itaat etme, başkalarını düşünme,

dürüstlük, saygı, sorumluluk, iyi kalplilik, görev, merhamet (Heenan, 2007).

Avustralya Tarafsızlık, gerçeğe saygı, akıl yürütmeye saygı, adalet, eşitlik, başkalarının iyiliğini düşünme, özgürlük, çeşitliliği kabul etme, çatışmalara barışçıl çözümler arama (Moroz & Reynolds, 2000).

ABD “NCSS” Özgürlük, gizlilik, doğruluk, hukukun üstünlüğü, insan onuru, adalet, sadakat, uluslararası insan hakları, hakkaniyet, eşitlik, sorumluluk, dürüstlük, çeşitlilik, otoriteye saygı (NCSS, 1984).