(3+2+2) dizilişinde 7 zamanlı bir usûl olan Devrihindî’nin iki kez ard arda getirildiği [(3+2+2)+(3+2+2)] dizilişindeki 14 zamanlı usûle Devrirevân denir. Bu usûl, Mevlevî Âyinlerinin I. Selâmlarında sıklıkla yer aldığı için “Mevlevî Devrirevânı” adıyla da anılır. Repertuarda, Devrirevân usûlünün çoğunlukla 8’lik, nâdiren de 16’lık mertebeleriyle bestelenmiş örnekleri bulunmaktadır. Bu usûlün ana kalıbı ve kudûmle velveleli vuruluşu şöyle gösterilebilir:
Şekil-1: Devrirevân’ın Ana Kalıbı
Nüshada Rauf Yektâ, Zekâîzâde Ahmed (Irsoy), Ali Rifat (Çağatay) ve Dr. Suphi (Ezgi) de Devrirevân usûlünü yukarıdaki ana kalıp ve velvele ile göstermektedirler (Rauf Yektâ vd., 1934: c. VI, s. 264, 282 ve 295).
Mevlevî Âyinlerinin I. Selâmlarında çoğunlukla yer alan Devrirevân usûlü, çalışmada ele alınan Âyîn-i Şerîf’lerin 35’inde kullanılmıştır (Tablo-2).
Tablo-2: Devrirevân Usûlünün Yer Aldığı Âyîn-i Şerîfler Sıra No Âyîn Sıra No Âyîn-i Şerîf Bestekârı
1 1 Pencgâh Beste-i Kadîm
2 2 Dügâh Beste-i Kadîm
3 3 Hüseynî Beste-i Kadîm
4 4 Bayâtî Köçek Derviş Mustafa Dede 5 5 Segâh Buhûrîzâde Mustafa Itrî Efendi
6 7 Uşşâk Kutbünnâyî Osman Dede
7 8 Çârgâh Kutbünnâyî Osman Dede
8 10 Nühüft Eyyûbî Hüseyin Dede
9 11 Irâk Hâfız Abdürrahîm Şeydâ Dede
10 12 Hicâz Künhî Abdürrahîm Dede
11 14 Nihâvend Musâhib Seyyid Ahmed Ağa 12 15 Hicâz Musâhib Seyyid Ahmed Ağa 13 16 Acembûselik Nâsır Abdülbâkî Dede
14 17 Bestenigâr Bursalı Sâdık Efendi 15 19 Sabâ Hammâmîzâde İsmâîl Dede 16 20 Nevâ Hammâmîzâde İsmâîl Dede 17 21 Bestenigâr Hammâmîzâde İsmâîl Dede 18 23 Hüzzâm Hammâmîzâde İsmâîl Dede 19 24 Ferahfezâ Hammâmîzâde İsmâîl Dede
20 25 Şedarabân Nakşî Dede
21 26 Sûzidil Zekâî Dede
22 27 Sûzinâk Selânikli Necîb Dede
23 28 Mâye Zekâî Dede
24 30 Râhatülervâh Ahmed Hüsâmeddin Dede 25 32 Bûselik Bolâhenk Nûri Bey
26 34 Sabâzemzeme Zekâî Dede
27 35 Neveser Sermüezzîn Rif'at Bey 28 36 Ferahnâk Sermüezzîn Rif'at Bey 29 37 Sultânîyegâh Kâzım Uz
Tablo-2: Devrirevân Usûlünün Yer Aldığı Âyîn-i Şerîfler (Devam) Sıra No Âyîn Sıra No Âyîn-i Şerîf Bestekârı
30 38 Hicâzkâr Mustafa Câzim Efendi
31 40 Bayâtîbûselik Zekâîzâde Hâfız Ahmed Irsoy
32 41 Karcığar Bolâhenk Nûri Bey
33 43 Bûselikaşîrân Ahmed Avni Konuk
34 44 Dilkeşîde Ahmed Avni Konuk
35 45 Müsteâr Zekâîzâde Hâfız Ahmed Irsoy
1.1.1.2. Devrikebîr
Günümüz nazariyat kitaplarında 28 zamanlı bir usûl olarak gösterilen Devrikebîr, temel yapısı bakımından Devrirevân’ın 4’lük ve 2’lik mertebeleri olarak tanımlanabilir. Bu açıdan bakıldığında, Sema’ Töreni esnâsında Devr-i Veledî’ye eşlik amacıyla bestelenen özel yapıdaki peşrevlerin usûlü olan Muzâaf43 Devrikebîr de Devrirevân’ın 1’lik mertebesidir. Devrikebîr usûlünün Mevlevî Âyinlerinin III. Selâmlarının ilk bölümlerinde kullanılan mertebesi, temel yapısı, ana kalıbı ve velvelesi ile ayrıntılı olarak şöyle gösterilebilir:
Şekil-3: Mevlevî Âyînlerinin III. Selâmlarında Kullanılan Devrikebîr’in Temel Yapısı
Şekil-4: Mevlevî Âyînlerinin III. Selâmlarında Kullanılan Devrikebîr’in Ana Kalıbı
Şekil-5: Mevlevî Âyînlerinin III. Selâmlarında Kullanılan Devrikebîr’in Velvelesi
Nüshada Rauf Yektâ, Zekâîzâde Ahmed (Irsoy), Ali Rifat (Çağatay) ve Dr. Suphi (Ezgi), Beste-i Kadîm olarak adlandırılan Âyîn-i Şerîflerin III. Selâmlarını işâret ederek, bu bölümlerde kullanılan Devrikebîr’in, Kantemiroğlu notası ile 250 sene önce (17. yüzyılın sonlarından itibaren) yazılan peşrevlerdeki gibi, o tarihlerde “vezn-i kebîr”, sonraları “hafif-i evvel” denilen tavırla yani yürük vezinde bestelendiğini ifâde etmekte ve bu usûlün ana kalıbını 4’lük mertebe ile 14 zamanlı olarak şöyle göstermektedirler:
Şekil-6: Mevlevî Âyînlerinin III. Selâmlarında Kullanılan Devrikebîr’in Ana Kalıbı (Konservatuar Nüshası)
Nüshada, bu usûlün Mevlevîler tarafından kudûmle (velveleli) vuruluşu ise küçük farklılıklarla şöyle gösterilmektedir:
Şekil-7: Mevlevî Âyînlerinin III. Selâmlarında Kullanılan Devrikebîr’in Velvelesi (Konservatuar Nüshası)
Kaynak: Rauf Yektâ vd., 1934: c. VI, s. 268.
Nüshada bu usûlün ana kalıbı, Zekâîzâde Ahmed (Irsoy), Dr. Suphi (Ezgi) ve Mesut Cemîl (Tel) tarafından bazen 4’lük mertebe ile 28 zamanlı (Zekâîzâde Ahmed vd., 1935: c. X, s. 523; Zekâîzâde Ahmed vd., 1937: c. XIV, s. 704), bazen de 8’lik mertebe ile 28 zamanlı olarak yazılmıştır (Zekâîzâde Ahmed vd., 1936: c. XI, s. 547, Zekâîzâde Ahmed vd., 1937: c. XIII, s. 643). Künhî Abdürrahîm Dede’nin Hicâz Âyîn-i Şerîf’inin III. Selâmının ilk bölümünde yer alan Devrikebîr kalıbı ise nüshada şöyle gösterilmektedir:
Şekil-8: Mevlevî Âyînlerinin III. Selâmlarında Kullanılan Devrikebîr’in Ana Kalıbı (Konservatuar Nüshası)
Kaynak: Zekâîzâde Ahmed vd., 1936: c. XI, s. 547.
Devrikebîr’in, muzâaf olmayan peşrev ve murabbâ’larda kullanılan mertebesi, temel yapısı, ana kalıbı ve velvelesiyle şöyle gösterilebilir:
Şekil-9: Muzâaf Olmayan Peşrev Ve Murabbâ’larda Kullanılan Devrikebîr’in Temel Yapısı
Şekil-10: Muzâaf Olmayan Peşrev Ve Murabbâ’larda Kullanılan Devrikebîr’in Ana Kalıbı
Şekil-11: Muzâaf Olmayan Peşrev Ve Murabbâ’larda Kullanılan Devrikebîr’in Velvelesi
Rauf Yektâ vd.’ne göre Türk bestekârları son iki yüzyılda (18. yüzyılın ortalarından itibaren) Devrikebîr usûlünü “hafif-i sâni” tavrına naklederek iki kat ağırlaştırmış ve aslî darbların arasına bir takım velveleler - taz’if44 ve ter’itler45 - katarak murabbâ’ ve peşrevler yapmışlardır (Rauf Yektâ vd., 1934: c. VI, s. 285). Muzâaf olmayan peşrev ve murabbâ’larda kullanılan Devrikebîr’in ana kalıbı, nüshada 2’lik mertebe ile 14 zamanlı olarak şöyle gösterilmektedir:
Şekil-12: Muzâaf Olmayan Peşrev ve Murabbâ’larda Kullanılan Devrikebîr’in Ana Kalıbı (Konservatuar Nüshası)
Kaynak: Rauf Yektâ vd., 1934: c. VI, s. 280 ve 292.
Devr-i Veledî’ye eşlik amacıyla bestelenen peşrevlerin usûlü olan Muzâaf Devrikebîr ise, temel yapısı, ana kalıbı ve velvelesi ile şöyle gösterilebilir:
Şekil-13: Muzâaf Devrikebîr’in Temel Yapısı
44 taz’îf: iki kat etme, bir o kadar daha arttırma (Devellioğlu, 1996: s. 1043)
45 ter'ît(d): titremeli ve dalgalı icrâ etme, Kur’an okuyucusunun sanki büyük soğuk veya şiddetli ağrı
nedeniyle titremeli, dalgalı Kur’an okuması (Ali Ekber-i Dihhudâ, 1993-1994: c. IV, s. 5808) (burada, zamanı darblarla küçük parçalara bölerek yani velvelelendirerek icrâ etme anlamında kullanıldığı düşünülmektedir).
Şekil-14: Muzâaf Devrikebîr’in Ana Kalıbı
Şekil-15: Muzâaf Devrikebîr’in Velvelesi
Muzâaf Devrikebîr usûlünde bestelenmiş peşrevler, notaya alınırken diğer Devrikebîr peşrevlerden ayrı tutulmamış, 4’lük mertebe ile 28 zamanlı olarak notaya alınmıştır. Bu durum, Muzâaf Devrikebîr’in iki Devrikebîr’in ard arda gelmesiyle oluştuğu fikrine yol açmıştır. Aslında bu usûlde bestenmiş eserler, yukarıda ayrıntılı olarak gösterildiği gibi, temel yapıları bakımından her biri 4’er zamanlı birimlerden oluşan bir Devrirevân görünümündedir. Bu yapı, Devr-i Veledî’deki yürüyüşe uygunluğu bakımından dikkat çekicidir. Devrikebîr usûlüyle bestelenmiş eserlerin tümü, Devrirevân eserler gibi [(3+2+2)+(3+2+2)] yapısındadırlar.
Nüshada Muzâaf Devrikebîr’in ana kalıbı, “Mevlevîlerin kudûmlerde vurdukları, iki Devrikebîr mecmuuna müsavi (toplamına eşit) üçüncü bir Devrikebîr” olarak ifâde edilmekte ve 2’lik mertebe ile şöyle gösterilmektedir:
Şekil-16: Muzâaf Devrikebîr’in Ana Kalıbı (Konservatuar Nüshası)
Kaynak: Rauf Yektâ vd., 1934: c. VI, s. 285 ve 302.
Muzâaf Devrikebîr’in velvelesi ise nüshada 2’lik mertebe ile 14 zamanlı gösterilmiş, ancak 1’lik mertebe ile 14 zamanlı olarak küçük farklılıklarla şöyle yazılmıştır:
Şekil-17: Muzâaf Devrikebîr’in Velvelesi (Konservatuar Nüshası)
Kaynak: Rauf Yektâ vd., 1934: c. VI, s. 262 ve 302.
Mevlevî Âyinlerinin III. Selâmlarının ilk bölümlerinde çoğunlukla yer alan Devrikebîr usûlü çalışmada ele alınan Âyîn-i Şerîf’lerin 33’ünde kullanılmıştır (Tablo-3).
Tablo-3: Devrikebîr Usûlünün Yer Aldığı Âyîn-i Şerîfler Sıra No Âyîn Sıra No Âyîn-i Şerîf Bestekârı
1 1 Pencgâh Beste-i Kadîm
2 2 Dügâh Beste-i Kadîm
3 4 Bayâtî Köçek Derviş Mustafa Dede 4 5 Segâh Buhûrîzâde Mustafa Itrî Efendi
5 7 Uşşâk Kutbünnâyî Osman Dede
6 8 Çârgâh Kutbünnâyî Osman Dede
7 10 Nühüft Eyyûbî Hüseyin Dede
8 11 Irâk Hâfız Abdürrahîm Şeydâ Dede
9 12 Hicâz Künhî Abdürrahîm Dede
10 14 Nihâvend Musâhib Seyyid Ahmed Ağa 11 15 Hicâz Musâhib Seyyid Ahmed Ağa 12 16 Acembûselik Nâsır Abdülbâkî Dede
13 17 Bestenigâr Bursalı Sâdık Efendi 14 18 Şevkutarab Ali Nutkî Dede
15 19 Sabâ Hammâmîzâde İsmâîl Dede
16 20 Nevâ Hammâmîzâde İsmâîl Dede
17 23 Hüzzâm Hammâmîzâde İsmâîl Dede 18 24 Ferahfezâ Hammâmîzâde İsmâîl Dede
19 25 Şedarabân Nakşî Dede
20 26 Sûzidil Zekâî Dede
21 27 Sûzinâk Selânikli Necîb Dede
22 28 Mâye Zekâî Dede
23 29 Isfahân Zekâî Dede
24 30 Râhatülervâh Ahmed Hüsâmeddin Dede 25 31 Acemaşîrân Hüseyin Fahreddin Dede 26 32 Bûselik Bolâhenk Nûri Bey
27 33 Sûzinâk Zekâî Dede
28 35 Neveser Sermüezzîn Rif'at Bey 29 36 Ferahnâk Sermüezzîn Rif'at Bey 30 37 Sultânîyegâh Kâzım Uz
31 41 Karcığar Bolâhenk Nûri Bey
32 42 Yegâh Rauf Yektâ Bey