Ağır Aksaksemâî Evferi usûlü, incelemeye aldığımız 46 Âyîn-i Şerîf içinde sadece Musâhib Seyyîd Ahmed Ağa’nın Hicâz Mevlevî Âyini’nin II. Selâmında yer alan 10 zamanlı bir usûldür. Bu uygulamanın bestekâr tarafından Mevlevî Âyini formuna yeni bir usûlü kazandırmak amacıyla yapıldığı düşünülmektedir. Ağır Evfer kalıbının ilk kısmındaki 4 zamanlı yapının, 5 zamanlıya dönüştürülmesinden (5+5) ibâret olan bu uygulama sonraki bestekârlarca tercih edilmemiştir. Bu usûlün ilk yarısını ve ikinci yarısını oluşturan 5’er zamanlık kısımlar, aynen Ağır Evfer’in ikinci kısmındaki gibi (2+1+2) dizilişindedir. Ağır Aksaksemâî Evferi usûlünün ana kalıbı ve velvelesi şöyle gösterilebilir:
Şekil-29: Ağır Aksaksemâî Evferi’nin Ana Kalıbı
Şekil-30: Ağır Aksaksemâî Evferi’nin Velvelesi
Nüshada bu usûlün kullanıldığı bölüm, son iki zamanın dizilişi dikkate alınmaksızın Ağır Aksaksemâî olarak gösterilmiştir (R. Yektâ – Zekâîzâde Ahmed vd., 1934-1935? Kapağı yok: c. IX, s. 456).
Ağır Aksaksemâî usûlü, çalışmada incelenen Âyîn-i Şerîf’lerden sadece 1’inde kullanılmıştır (Tablo-7).
Tablo-7: Ağır Aksaksemâî Evferi Usûlünün Yer Aldığı Âyîn-i Şerîfler
Sıra No Âyîn Sıra No Âyîn-i Şerîf Bestekârı
1 15 Hicâz Musâhib Seyyid Ahmed Ağa
1.1.5. Aksaksemâî
Mevlevî Âyinlerinin III. Selâmlarının ikinci bölümlerinde yer alan Aksaksemâî usûlü, birinci bölümlerdeki Devrikebîr, Frenkçin, Çifte Düyek veya Evsat usûlleriyle üçüncü bölümlerdeki Yürüksemâî usûlü arasındaki bağlantıyı sağlar. 10 zamanlı bu usûlü oluşturan zaman parçacıkları, [(2+1+2) + (2+2+1)] dizilişindedir. Aksaksemâî usûlüyle bestelenmiş bölümler, çoğunlukla III. Selâmların ilk bölümlerinin son heceleriyle başlayan sözsüz terennümlerdir. Bu usûlün ana kalıbı ve velvelesi şöyle gösterilebilir:
Şekil-31: Aksaksemâî’nin Ana Kalıbı
Şekil-32: Aksaksemâî’nin Velvelesi
Nüshada Rauf Yektâ, Zekâîzâde Ahmed (Irsoy), Ali Rifat (Çağatay) ve Dr. Suphi (Ezgi) de Aksaksemâî usûlünü aynı ana kalıp ve velvele ile göstermektedirler (Rauf Yektâ vd., 1934: c. VI, s. 269 ve 304). Aksaksemâî usûlü Yegâh Âyîn-i Şerîf’in nüshadaki notasında 4’lük mertebe ile yazılmıştır (Zekâîzâde Ahmed vd., 1939: c. XVII, s. 907).
Aksaksemâî usûlü, çalışmada incelenen Âyîn-i Şerîflerden, sadece I. Selâm olarak bestelenen Beste-i Kadîm Hüseynî ve Hammâmîzâde İsmâîl Dede’nin Sabâbûselik Âyîn-i Şerîfleri hâriç, diğer 44’ünde yer almaktadır (Tablo-8).
Tablo-8: Aksaksemâî Usûlünün Yer Aldığı Âyîn-i Şerîfler Sıra No Âyîn Sıra No Âyîn-i Şerîf Bestekârı
1 1 Pencgâh Beste-i Kadîm
2 2 Dügâh Beste-i Kadîm
3 4 Bayâtî Köçek Derviş Mustafa Dede 4 5 Segâh Buhûrîzâde Mustafa Itrî Efendi
5 6 Râst Kutbünnâyî Osman Dede
6 7 Uşşâk Kutbünnâyî Osman Dede
7 8 Çârgâh Kutbünnâyî Osman Dede
8 9 Hicâz Kutbünnâyî Osman Dede
9 10 Nühüft Eyyûbî Hüseyin Dede
10 11 Irâk Hâfız Abdürrahîm Şeydâ Dede
11 12 Hicâz Künhî Abdürrahîm Dede
12 13 Sûzidilârâ Sultan III. Selîm Han
13 14 Nihâvend Musâhib Seyyid Ahmed Ağa 14 15 Hicâz Musâhib Seyyid Ahmed Ağa 15 16 Acembûselik Nâsır Abdülbâkî Dede
16 17 Bestenigâr Bursalı Sâdık Efendi 17 18 Şevkutarab Ali Nutkî Dede
18 19 Sabâ Hammâmîzâde İsmâîl Dede
19 20 Nevâ Hammâmîzâde İsmâîl Dede
20 21 Bestenigâr Hammâmîzâde İsmâîl Dede 21 23 Hüzzâm Hammâmîzâde İsmâîl Dede 22 24 Ferahfezâ Hammâmîzâde İsmâîl Dede
23 25 Şedarabân Nakşî Dede
24 26 Sûzidil Zekâî Dede
25 27 Sûzinâk Selânikli Necîb Dede
26 28 Mâye Zekâî Dede
27 29 Isfahân Zekâî Dede
28 30 Râhatülervâh Ahmed Hüsâmeddin Dede 29 31 Acemaşîrân Hüseyin Fahreddin Dede 30 32 Bûselik Bolâhenk Nûri Bey
31 33 Sûzinâk Zekâî Dede
32 34 Sabâzemzeme Zekâî Dede
Tablo-8: Aksaksemâî Usûlünün Yer Aldığı Âyîn-i Şerîfler (Devam) Sıra No Âyîn Sıra No Âyîn-i Şerîf Bestekârı
34 36 Ferahnâk Sermüezzîn Rif'at Bey
35 37 Sultânîyegâh Kâzım Uz
36 38 Hicâzkâr Mustafa Câzim Efendi
37 39 Dügâh Mehmed Celâleddin Dede
38 40 Bayâtîbûselik Zekâîzâde Hâfız Ahmed Irsoy
39 41 Karcığar Bolâhenk Nûri Bey
40 42 Yegâh Rauf Yektâ Bey
41 43 Bûselikaşîrân Ahmed Avni Konuk
42 44 Dilkeşîde Ahmed Avni Konuk
43 45 Müsteâr Zekâîzâde Hâfız Ahmed Irsoy
44 46 Rûyiırâk Ahmed Avni Konuk
1.1.6. Frenkçin
İlk kez Kutbünnâyî Osman Dede tarafından 17. yy. sonları veya 18. yy. başlarında Râst Âyîn-i Şerîf’in III. Selâmının ilk bölümünde kullanılan bu 12 zamanlı usûl, 18. yy. sonlarında Sultân III. Selîm’in Sûzidilârâ Mevlevî Âyini’nde, daha sonra 19. yy. sonları ve 20. yy. ın başlarında Zekâî Dede’nin Sabâzemzeme, Mustafa Câzim Efendi’nin Hicâzkâr, Zekâîzâde Hâfız Ahmed Irsoy’un Bayâtîbûselik ile Ahmed Avnî Konuk’un Dilkeşîde ve Rûyiırâk Âyîn-i Şerîf’lerinde kullanılmıştır. Bu usûl genel yapısı itibariyle [(1+2)+(1+2)+(1+1)+(1+1)+(1+1)] dizilişindedir. Frenkçin’in ana kalıbı ve velvelesi şöyle gösterilebilir:
Şekil-34: Frenkçin’in Velvelesi
Nüshada Rauf Yektâ, Zekâîzâde Ahmed (Irsoy), Ali Rifat (Çağatay) ve Dr. Suphi (Ezgi) de Frenkçin usûlünü aynı ana kalıp ve velvele ile göstermektedirler (Rauf Yektâ vd., 1934: c. VI, s. 304).
Repertuarda, az da olsa Frenkçin usûlünün [(1+2)+(1+2)+(1+1+1)+(1+1+1)] dizilişiyle bestelenmiş örneklere rastlanmaktadır. Hammâmîzâde İsmâîl Dede’nin Bestenigâr Âyîn-i Şerîfi’nin III. Selâmının ilk bölümünde “Zarb – Darb” adıyla yer alan usûlün, aslında [(1+2)+(1+2)+(1+1+1)+(1+1+1)] dizilişinde bir Frenkçin olduğu düşünülmektedir. Bu usûlün ana kalıbı ve velvelesi şöyle gösterilebilir:
Şekil-36: Frenkçin’in Velvelesi ([(1+2)+(1+2)+(1+1+1)+(1+1+1)] dizilişiyle)
İlk bakışta (3+3+3+3) şeklindeki dizilişi nedeniyle Birleşik Sofyan’a benzeyen Frenkçin’in bu şekli, (1+2) şeklindeki dizilişleri ve bu dizilişdeki zamanların kuvvetli darblarla beliren vurguları ile Birleşik Sofyan’dan ayrılır.
Şekil-37: Birleşik Sofyan’ın Temel Yapısı
Frenkçin usûlü, 8 Âyîn-i Şerîf’de kullanılmıştır (Tablo-9).
Tablo-9: Frenkçin Usûlünün Yer Aldığı Âyîn-i Şerîfler Sıra No Âyîn Sıra No Âyîn-i Şerîf Bestekârı
1 6 Râst Kutbünnâyî Osman Dede
2 13 Sûzidilârâ Beste-i Kadîm
3 21 Bestenigâr Hammâmîzâde İsmâîl Dede
4 34 Sabâzemzeme Zekâî Dede
5 38 Hicâzkâr Mustafa Câzim Efendi
6 40 Bayâtîbûselik Zekâîzâde Hâfız Ahmed Irsoy
7 44 Dilkeşîde Ahmed Avni Konuk
8 46 Rûyiırâk Ahmed Avni Konuk
1.1.7. Evsat
Çoğunlukla ilâhî bestelenen bir usûl iken, Türk Klâsik ve Mevlevî Mûsikîsinin son büyük bestekârı kudûmzenbaşı Zekâî Dede’nin, geleneğin son temsilcilerinden biri olan kudûmzenbaşı oğlu Hâfız Ahmed Irsoy tarafından Müsteâr Mevlevî Âyini’nin III. Selâmının ilk bölümünde kullanılan Evsat usûlü, 26 zamanlıdır. Bu usûlün III. Selâmın ilk bölümünde kullanımı, formun geleneksel yapı ve üslûbuna sâdık kalınarak yapılmış bir uygulama olarak göze çarpmaktadır. Dizilişi [(5+4+4)+(5+4+4)] olarak ifâde edilebilen Evsat usûlü için gelenekte velvele kullanılmamıştır. Evsat’ın ana kalıbı şöyle gösterilebilir:
Şekil-39: Evsat’ın Ana Kalıbı
Evsat ile bestelenen bölüm nüshada (bestekârın kontrolünde) 4’lük mertebe ile yazılmıştır.
Şekil-40: Evsat’ın Ana Kalıbı -4’lük mertebe ile- (Konservatuar Nüshası)
Kaynak: Zekâîzâde Ahmed vd., 1939: c. XVIII, s. 936.
Evsat usûlü çalışmada incelenen Âyîn-i Şerîf’lerden sadece 1’inde kullanılmıştır (Tablo-10).
Tablo-10: Evsat Usûlünün Yer Aldığı Âyîn-i Şerîfler Sıra No Âyîn Sıra No Âyîn-i Şerîf Bestekârı
1 45 Müsteâr Zekâîzâde Hâfız Ahmed Irsoy
1.1.8. Yürüksemâî
Mevlevî Âyinlerinin III. Selâmlarının son bölümleri ile Son Yürük bölümlerinde kullanılan Yürüksemâî usûlü, 6 zamanlıdır. Âyîn-i Şerîflerde, Aksaksemâî terennümlerden sonra yine bu usûlle bestelenmiş saz terennümleriyle birbirine bağlanan sözlü bölümler, III. Selâmın sonuna kadar hızlanarak devâm eder. Yürüksemâî usûlü, genel yapısı itibâriyle (3+3) dizilişindedir. Ancak vezin gerektirdiğinde diziliş (2+2+2)’ye de dönüşebilmektedir. Bu usûlün ana kalıbı ve velvelesi şöyle gösterilebilir:
Şekil-41: Yürüksemâî’nin Ana Kalıbı
Şekil-42: Yürüksemâî’nin Velvelesi
Nüshada Rauf Yektâ, Zekâîzâde Ahmed (Irsoy), Ali Rifat (Çağatay) ve Dr. Suphi (Ezgi) de Yürüksemâî usûlünü yukarıdaki ana kalıp ve velvele ile göstermektedirler (Rauf Yektâ vd., 1934: c. VI, s. 269 ve 304). Ancak nüshada zaman zaman velvele yerine ana kalıbın yazıldığı Yürüksemâî bölümlere de rastlanmaktadır (Rauf Yektâ vd., 1934: c. VI, s. 286). Nüshada, Segâh Son Yürük için Yürüksemâî’nin velveleli vuruluşu ise şöyle gösterilmiştir:
Şekil-43: Yürüksemâî’nin Ana Kalıbı (Konservatuar Nüshası)
Kaynak: Rauf Yektâ vd., 1934: c. VI, s. 274.
Yürüksemâî usûlü çalışmada incelenen Âyîn-i Şerîflerin, III. Selâmının üçüncü bölümü olmayanlar hâriç 42’sinde yer almaktadır (Tablo-11).
Tablo-11: Yürüksemâî Usûlünün Yer Aldığı Âyîn-i Şerîfler Sıra No Âyîn Sıra No Âyîn-i Şerîf Bestekârı
1 1 Pencgâh Beste-i Kadîm
2 2 Dügâh Beste-i Kadîm
3 4 Bayâtî Köçek Derviş Mustafa Dede 4 5 Segâh Buhûrîzâde Mustafa Itrî Efendi
5 6 Râst Kutbünnâyî Osman Dede
6 7 Uşşâk Kutbünnâyî Osman Dede
7 8 Çârgâh Kutbünnâyî Osman Dede
8 10 Nühüft Eyyûbî Hüseyin Dede
9 11 Irâk Hâfız Abdürrahîm Şeydâ Dede
10 12 Hicâz Künhî Abdürrahîm Dede
11 13 Sûzidilârâ Sultan III. Selîm Han
12 14 Nihâvend Musâhib Seyyid Ahmed Ağa 13 15 Hicâz Musâhib Seyyid Ahmed Ağa 14 16 Acembûselik Nâsır Abdülbâkî Dede
15 17 Bestenigâr Bursalı Sâdık Efendi 16 18 Şevkutarab Ali Nutkî Dede
17 19 Sabâ Hammâmîzâde İsmâîl Dede 18 20 Nevâ Hammâmîzâde İsmâîl Dede 19 23 Hüzzâm Hammâmîzâde İsmâîl Dede 20 24 Ferahfezâ Hammâmîzâde İsmâîl Dede
21 25 Şedarabân Nakşî Dede
22 26 Sûzidil Zekâî Dede
23 27 Sûzinâk Selânikli Necîb Dede
24 28 Mâye Zekâî Dede
25 29 Isfahân Zekâî Dede
26 30 Râhatülervâh Ahmed Hüsâmeddin Dede 27 31 Acemaşîrân Hüseyin Fahreddin Dede 28 32 Bûselik Bolâhenk Nûri Bey
29 33 Sûzinâk Zekâî Dede
30 34 Sabâzemzeme Zekâî Dede
31 35 Neveser Sermüezzîn Rif'at Bey 32 36 Ferahnâk Sermüezzîn Rif'at Bey 33 37 Sultânîyegâh Kâzım Uz
34 38 Hicâzkâr Mustafa Câzim Efendi
35 39 Dügâh Mehmed Celâleddin Dede
36 40 Bayâtîbûselik Zekâîzâde Hâfız Ahmed Irsoy
Tablo-11: Yürüksemâî Usûlünün Yer Aldığı Âyîn-i Şerîfler (Devam) Sıra No Âyîn Sıra No Âyîn-i Şerîf Bestekârı
37 41 Karcığar Bolâhenk Nûri Bey
38 42 Yegâh Rauf Yektâ Bey
39 43 Bûselikaşîrân Ahmed Avni Konuk
40 44 Dilkeşîde Ahmed Avni Konuk
41 45 Müsteâr Zekâîzâde Hâfız Ahmed Irsoy
42 46 Rûyiırâk Ahmed Avni Konuk