Vergi Denetiminin Amaçları

Vergi denetiminden beklenen hedeflerin gerçekleştirilebilmesi için denetimin amaçlarının iyi belirlenmesi gerekir. Modern vergilemede denetimin nihai amacının doğru ve gönüllü vergi beyanının sağlanması (Binbirkaya, 2006: 14) olmasının yanı sıra vergi idaresinin vergi denetiminden beklediği amaçlar ise, gelir politikasının adalet ve tarafsızlık içinde uygulanması, kamu gelirlerinin en az maliyetle toplanması ve mükelleflerin vergi uyumunun arttırılması (Aytekin, 2007: 37) şeklinde özetlenebilir.

Ayrıca vergi denetimi ile denetim sürecinde ortaya çıkan bilmemekten, anlayamamaktan ya da yanlış anlamaktan kaynaklanan hatalar ile ilgili mükellefleri eğitme; gönüllü olarak doğru beyanda bulunmayı teşvik etmek suretiyle vergi bilincini geliştirme; bazı mükelleflerin vergi kaçırmalarını önleyerek vergi adaletini güçlendirme ve vergide eşitlik ilkesini sağlama amaçlanmaktadır (MHUD, 1996: 100–101).

213 sayılı Vergi Usul Kanunu’nun 134. maddesinde düzenlenmiş “Vergi incelemesinden maksat, ödenmesi gereken vergilerin doğruluğunu araştırmak tespit etmek ve sağlamaktır” hükmünce vergi denetiminin mali amacı vurgulanmış olsa da literatürde vergi denetiminin ekonomik, sosyal, hukuki ve siyasi amacı olduğu da kabul edilmektedir.

Akalın (2014)’ a göre vergi denetiminden beklenenler şunlardır:

• Kayıt-dışı ekonomiyi ve istihdamı kayıt altına almak ve böylelikle vergi gelirlerini ve vergi yükünü arttırmak suretiyle bütçe açıklarını kapatarak borç yükünü azaltmak.

• İşletmeler arasında rekabet eşitliğinin bozulmasını önlemek.

• Hane halklarının ödeme güçleri ölçüsünde vergilendirilmesini sağlamak.

Tekin (2003: 69) ise vergi denetiminin temel amacının mükelleflerin gelirlerini tam ve doğru beyan etmelerinin sağlanması olduğunu belirtmektedir.

Bu kısımda literatürde kabul gören sınıflandırmaya uygun olarak vergi denetiminin mali, ekonomik, sosyal, hukuki ve siyasi amaçları ele alınacaktır.

1.3.1.1. Vergi Denetiminin Mali Amacı

Devletlerin kamu harcamalarını finanse edebilmesi için en önemli kamu geliri vergilerdir. Devletin sürekli artan görevleri karşısında artan gelir ihtiyacı yeni vergilerin konması, vergilerin tabana yayılması veya oranının arttırılması ile karşılanabileceği gibi etkin denetim mekanizması ile vergi kaçakçılığı ile mücadele edilerek kayba uğratılan verginin minimum düzeye indirilmesi ile de sağlanabilir (Somuncu, 2014: 137). Bu anlamda vergi denetimi ile vergi oranları arttırılmadan, yeni vergiler konmadan da toplam vergi gelirlerinde artış sağlanabileceği belirtilebilir.

Vergi denetiminin temel amacı vergi gelirlerinin artırılması yoluyla bütçeye ek kaynak sağlamak iken bunun yanı sıra denetimin varlığı vergi kayıp veya kaçağına neden olabilecek mükelleflerin kararlarını gözden geçirmelerini sağlayarak dolaylı olarak bütçe gelirlerinin azalmasını da engeller (Yıldırım, 2011: 33).

Vergi denetiminin mali amacı kamu hizmetlerinin finansmanı için gerekli olan vergi gelirlerinde kayıp ve kaçakların ortadan kaldırılmasıdır. Mali amaç, mevcut vergiler yeniden düzenlenerek ve sistem dışında kalmış mükellefler sisteme dahil edilerek gerçekleştirilebilir (Arslan ve Biniş, 2014: 445).

Vergi gelirlerinin, zamanında ve eksiksiz tahsil edilememesi halinde devlet kamu hizmetlerini sunmakta mali güçlükler yaşayacaktır. Devlet, kamu hizmetlerini yerine getirebilmesi için sürekli ve düzenli gelir kaynaklarına sahip olmalıdır. Bu bağlamda en önemli finansman kaynağı olan vergi gelirlerinde kayıp ve kaçakların en aza indirilmesi gerekmektedir. Bu da etkin bir vergi denetimi ile mümkün olacaktır. Vergi denetimi ile devlet hem alacaklarını elde edecek hem de zamanında alınamayan vergilerin cezaları ile ek gelir elde edecektir (Gez, 2011: 43).

Denetimlerin yaygınlığı ve etkinliği diğer vergi mükelleflerinin beyanlarının da gerçeği yansıtacak şekilde yükseltilmesini sağlamakta ve böylece ek gelir meydana getirmekte ayrıca vergi kayıp ve kaçakçılığına yönelenlerin bu tutumlarının tespit edilerek cezasız kalmaması hem bu vergi mükellefleri hem de vergi kayıp ve kaçağına yönelen potansiyel mükellefler bakımından caydırıcı olmaktadır (Oğuztürk ve Ünal, 2015: 211).

1.3.1.2. Vergi Denetiminin Ekonomik Amacı

Devletin maliye politikası aracılığıyla hedeflediği ekonomik istikrara, ekonomik büyüme ve kalkınmaya ulaşmasını sağlamak vergi denetiminin ekonomik amacıdır (Tecim, 2008: 58). Vergi gelirlerinin genel bütçe gelirleri içinde en yüksek paya sahip gelir türü olduğu düşünüldüğünde vergi kayıp ve kaçaklarını en aza indiren etkin bir denetim ile bütçe açıklarının kapanması, devletin borçlanma zorunluluğunun azaltılması ve bu sayede faiz ödeme külfetinden kurtulması sağlanabilir. Ayrıca faiz ödemelerinin azaltılması gelir dağılımındaki adaletsizliği de azaltacaktır (Aytekin, 2007: 31).

Yaygın vergi kaçakçılığı durumunda devlet alması gereken vergi gelirlerine kavuşamaz ve böylece devletin gelirleri giderlerini karşılayamaz hale gelir. Bu durumda devlet, oluşan bütçe açığını kapatmak için yeni vergiler koyabilir, mevcut vergi oranlarını arttırabilir, para basma ya da borçlanma yoluna başvurabilir (Gez, 2011: 43).

Başvurulabilecek tüm bu yöntemlerin devlet ekonomisi için olumsuz sonuçları olacaktır.

Vergi denetiminin etkin olması halinde mükellefler vergi kaçırma yollarına başvuramayacak, vergi gelirleri zamanında ve eksiksiz toplanacak böylece devlet hedeflediği ekonomi politikalarını gerçekleştirebilecektir (Gez, 2011: 45). Devlet hedeflediği gelirleri elde edemediğinde ileride enflasyon, faiz ödemeleri ve daha ağır vergi oranları veya ek vergiler koyma ile sonuçlanabilecek borçlanma veya emisyon gibi yöntemlere başvuracaktır. Makro ve mikro ekonomi üzerinde olumsuz etkileri olabilecek bu gelir gider dengesizliğinin önüne geçebilmek için devlet vergi gelirlerini kayıp ve kaçak olmaksızın toplamalıdır.

Etkin vergi denetimi vergi kaçakçılığını ortadan kaldırarak bu olumsuz sonuçların önüne geçilmesini sağlayacak ayrıca vergi açığı azaltılarak devletin borçlanma ihtiyacı azalacak ve kayıtdışı faaliyetlerin kayıt altına alınması da sağlanabilecektir (Arslan ve Biniş, 2014: 445).

1.3.1.3. Vergi Denetiminin Sosyal Amacı

Sosyal devlet, sosyal ve ekonomik hakların yaşama geçirilmesi için toplumsal yaşama müdahale ederek ulusal gelirin adil dağılımını ve herkesin insan onuruna yakışır asgari yaşam düzeyine erişimini sağlamayı ve toplumsal istikrar ve adalete engel olan her türlü

engeli ortadan kaldırmak için gerekli yasal, toplumsal, ekonomik ve mali önlemleri alır.

1982 Anayasası’nın 2. maddesinde Cumhuriyet’in temel niteliklerinden biri olarak belirtilen sosyal devlet ilkesinin en önemli araçlarından biri de gelir eşitsizliklerini azaltmayı amaçlayan bir vergi politikasının uygulanmasıdır. Ayrıca Anayasa’nın 73.

maddesinde “Vergi yükünün adaletli ve dengeli dağılımı, maliye politikasının sosyal amacı” olduğu hükmü yer almaktadır.

Sosyal devlet anlayışının bir sonucu olarak sosyal refah, sosyal adalet ve adil gelir dağılımının sağlanması vergi denetiminin sosyal amacıdır (Tecim, 2008: 57). Etkin bir vergi denetim sistemi ile vergi kayıp ve kaçaklarının yüksek ihtimalle gerçekleşebileceği yüksek gelir grupları daha verimli bir şekilde denetlenerek kayıp ve kaçaklar minimize edilecek, vergi yükü toplumda düşük, orta ve yüksek gelir grupları arasında dengeli dağıtılacaktır. Böylece toplum içinde gelir dağılımı daha adil olacak sosyal adalet sağlanabilecektir.

Vergilemenin sosyal amacı olan gelir dağılımında adaletin sağlanması vergi kayıp ve kaçakları sebebiyle gerçekleştirilememektedir. Vergi denetimleri sayesinde vergi ödemeyen mükellefler belirlenerek bu mükelleflerin de vergi borçlarını ödemeleri sağlanır. Böylece mükellefler arasında haksız rekabet oluşturabilecek vergi kaçırma durumunun önüne geçilerek vergilemede adalet sağlanarak gelir dağılımının vergi kaçıranlar lehine bozulması önlenir.

Ödeme gücü daha fazla olanlardan daha çok vergi alınarak gelirin yeniden dağıtılması yolu ile sosyal adaletin sağlanması vergilemenin sosyal amacıdır. Bu amacın sağlanabilmesi için vergi kayıp ve kaçaklarının boyutlarının minimize edilmesi gerekir.

Vergi denetimi ile kayıp ve kaçaklar azaltılarak vergilemenin sosyal amacı gerçekleştirilmiş olur.

Etkin olmayan vergi denetimi, vergi kaçırma imkânı zayıf olan düşük ve sabit gelirlilerin vergi yükünü arttıracaktır. Dolayısıyla mükelleflerin vergi kaçırmalarını engelleyen etkin denetimin, sosyal adaleti sağlama fonksiyonu bulunmaktadır (Aytekin, 2007: 31). Mükellefin eğitilmesi, vergi bilincinin yerleştirilmesi, vergide adalet ve eşitlik ilkelerinin gerçekleştirilmesi, vergilerin gelir dağılımını düzeltici etkisi ancak etkin bir denetim ile mümkün olacaktır. Vergi kayıp ve kaçakları, vergilemenin gelir dağılımını düzeltici fonksiyonunu olumsuz etkileyecektir.

1.3.1.4. Vergi Denetiminin Hukuki Amacı

Toplumsal açıdan kamusal düzenlemeler bir bütün olarak ele alındığında vergi denetimi, kanunlara aykırı hareket eden mükellefler için caydırıcılık etkisi oluşturmasının yanı sıra mükelleflerin vergi dışındaki yasal düzenlemelere uyumunu da arttıracaktır (Konukcu Önal, 2011: 20). Vergi ile ilgili yürürlüğe girmiş mevzuatın gerektiği gibi uygulanması devletin otoritesi ve saygınlığını göstermektedir. Başka hiçbir neden bulunmasa dahi vergi kanunlarının adil ve eşit şekilde uygulanması için denetim gereklidir.

Türkiye Cumhuriyeti, 1982 Anayasası’nın 2. maddesinde belirtildiği üzere bir hukuk devletidir. Hukuk devleti ilkesinin en önemli unsurlarından biri kanunların vatandaşlar arasında eşit bir şekilde uygulanıyor olmasıdır. Bu bağlamda etkin vergi denetimi sayesinde mükelleflerin vergi kanunlarına uygun davranması sağlanacak ve böylece vergilemede eşitlik ve adalet ilkeleri sağlanabilecektir.

Bu bağlamda devlet, kanunlarla düzenlenen vergilemeye ilişkin mükellefiyetlerin yerine getirilip getirilmediğini; ayrıca anayasanın 10. maddesinde düzenlenmiş eşitlik ilkesi kapsamında vergi kanunlarının vatandaşlar üzerinde eşit şekilde uygulanıp uygulanmadığını denetlemelidir. Etkin vergi denetimi sayesinde vergilemede eşitlik ilkesi sağlanabilecek ayrıca vatandaşlar arasında dikey ve yatay eşitlik de gerçekleştirilebilecektir. Vergi kaçırmak suretiyle kendi lehlerine hukuka uygun olmayan çeşitli avantajlar elde edenlerin bu davranışlarının engellenmesi ile vergide adalet ilkesi sağlanabilecektir (Aytekin, 2007: 33).

Vergi denetiminin hukuki amacı, Anayasanın 73. maddesinde belirtilen hükümlere uygun olarak vergi, resim, harç gibi mali yükümlülüklerin konulması, değiştirilmesi ve kaldırılmasının kanunla yapılmasının ve tahsilatının kanunlarda belirtilen usul ve esaslara göre yapılmasının sağlanmasıdır (Tecim, 2008: 60). Kısaca vergi denetiminin hukuki amacı, yasalarla konulmuş vergilerin yine yasalarla belirlenmiş çerçevede tahsilatının sağlanması (Gez, 2011: 46) ve idareyi düzenli ve mevzuata uygun bir biçimde çalışmaya yönlendirmektir.

1.3.1.5. Vergi Denetiminin Siyasi Amacı

Vergi politikası ve uygulamaları maliye politasının bir aracı olup siyasi irade tarafından toplumsal, ekonomik ve siyasi konjonktür dikkate alınarak belirlenmektedir. Vergi uygulamalarının bir aracı olarak kabul edilen vergi denetimi de bu bağlamda siyasi irade tarafından belirlenmekte ve uygulanmaktadır.

Toplumsal tepki ve devletin finansal ihtiyacı dikkate alınarak hedefler tespit edilmekte ve vergilemeye ilişkin kararlar alınmaktadır. Tüm dünyada devletler ihtiyaçları doğrultusunda dönem dönem vergi gelirlerini artırmanın yollarını aramaktadır. Bu bağlamda yeni vergiler konulması, vergi oranlarının artırılması, vergi kayıp ve kaçaklarının azaltılması yoluyla ek gelir sağlamak için vergi denetiminin yoğun bir şekilde kullanılması tercih edilebilmektedir.

Vergilemenin doğası gereği uygulayıcı konumunda bulunan hükümetler vergi denetimini önemli bir araç olarak kullanılabilmektedir. Bu bağlamda vergi denetimini yasal bir silaha benzeten Erol (2009: 2), bu silahın etkin ve hukuka uygun kullanıldığında vergi kaçırmayı önleyen ürkütücü ve caydırıcı bir silah olacağını ancak diğer tüm silahlarda olduğu gibi bu silahın da yerli yersiz kullanılmaması, hukuki olarak kesin ve tartışmasız gereklilik olan durumlarda kullanılması, ölçülü ve özenli kullanılması gerektiğini aksi halde devlet ile vatandaş arasındaki güvenin yara alacağını ifade etmiştir.

Siyasi karar alma mekanizmasının iradesinin belirleyici olduğu vergi denetiminde, denetim oranlarının arttırılması piyasaya ne kadar müdahale edilmesi gerektiği sorusuna verilecek cevap ile belirlenecektir (Yeşilyurt, 2011: 4). Örneğin Fırat (2015)’a göre devletin sermaye birikimi nedeniyle düşük denetimi tercih ediyor olması ülkemizde ortalama vergi inceleme oranının düşük olmasının temel nedenidir.

Meriç (2014: 83) vergi denetiminin birçok ülkede siyasi iktidarların belli muhalefet grup ve sektörlere karşı kendi politikalarını desteklemek veya desteklememek konusunda baskı aracı olarak da kullanılabildiğini ifade etmektedir. Ancak Mecit Eş²’e

2 29.Türkiye Maliye Sempozyumu, 1.Oturum Soru-Cevap, 16-20 Mayıs 2014 – Antalya.

göre söz konusu yaklaşımın denetimin amacından ziyade siyasi fonksiyonu olarak ifade edilmesi daha doğru olacaktır.

Denetimin siyasi gücünü Sümerlere ait bir tablette yazılı olan şu ifade özetlemektedir:

“... Bir beyiniz, bir kralınız olabilir, ancak, asıl korkulacak olan bir vergi memurudur...”

(Gören, 2012: 418).