a) Kesin Delil - Takdiri Delil
Yapılan bu ayrım delillerin mahkemeyi bağlayıcı nitelikte olup olmamasına göredir. Taraflardan biri iddiasını kesin delillerle ispat ederse, mahkeme bu iddiayı ispat edilmiş olarak kabul etmek zorundadır. Mahkeme kesin delillerden biriyle ispat edilen bir vakıayı, ispat edilmiş olarak kabul eder ve ayrıca bu delilleri değerlendiremez ve aksine delil araştıramaz.127 Mahkemenin kesin deliller üzerinde takdir yetkisi de yoktur.
Hukuk yargılamasında kabul edilen kesin deliller ikrar (HUMK m.236), senet (HUMK m.286 vd), kesin hüküm (HUMK m.237) ve yemindir (HUMK m.377 vd).
Bununla birlikte kesin delillerin aksine takdiri deliller, mahkemeyi bağlayıcı nitelikte değildir. Hâkim, bu delilleri serbestçe takdir ve değerlendirme yetkisine
126 ELÇĐM, agt, s.52.
127 KURU-ARSLAN-YILMAZ, age, s.435;KURU,age, s.424; GÖZÜBÜYÜK, age, s.463; ALANGOYA, age, s.271; POSTACIOĞLU, age, s.568; PEKCANITEZ-ATALAY-ÖZEKES, age, s.419.; KONURALP, age, s.45-46.
sahiptir.128 Hukuk yargılama usulündeki takdiri deliller, tanık (HUMK m.245 vd), bilirkişi (HUMK m.275 vd), keşif (HUMK m.363 vd) ve özel hüküm sebepleridir (HUMK m.367). Taraflar takdiri delillerle iddialarını ispat edememiş olsalar da, bu deliller mahkemede kanaat oluşturması bakımından önemlidir.129
Ceza yargılaması ve idari yargılamasında ise, bu yargılama usullerinin özelliklerinden dolayı (maddi olayın gerçeğe çıkarılması zorunluluğu ve kamu yararı amacı) bu ayrıma yer verilmemiştir. Bir başka ifadeyle, ceza yargılaması ve idari yargılamada hâkim olan re’sen araştırma ilkesi, delil serbestisi ve delillerin serbestçe değerlendirilmesi ilkelerinin sonucu olarak, kesin delillere yer verilmemiş olması nedeniyle bu yargılama usullerindeki bütün deliller takdiri delil niteliğindedir.130
b) Doğrudan Delil - Dolaylı Delil
Yapılan bu sınıflandırma ise, delilerin ispata konu olan olayla ilişkisinin doğrudan ya da dolaylı olmasına göre yapılmaktadır.131Doğrudan deliller, bir kimsenin beş duyusuyla uyuşmazlık konusu olayın kurucu unsurları hakkında topladığı bilgi ve belgelerdir.132 Dolayısıyla delil ile ispata konu olay arasında doğrudan bir ilişki vardır ve delilin söz konusu olan olaya ilişkin olduğu ilk bakışta görülmektedir. Yapılan bir sözleşmesinin belgesi, bu sözleşmenin varlığının doğrudan delilidir.
Bunun yanında, delille ispata konu olan olay arasında dolaylı bir ilişki söz konusu ise, başka bir ifadeyle bu olayın çözümünde kullanılan delil ancak zihni bir faaliyet ile ilgili olayla bağdaştırılabiliyorsa burada dolaylı bir delilden söz edilir.
Örneğin kamulaştırma esnasında baz alınan rayiç bedel dolaylı bir delildir. 133
c) Kişisel Delil - Nesnel Delil
Yargılama konusu olayla ilgili olarak bilgi sahibi olan kimselerin açıklamaları kişisel delil olarak adlandırılmaktadır. Kişisel delillerin somut örnekleri tanık ve
128 KURU-ARSLAN-YILMAZ, age, s.436;KURU, age, s.424;GÖZÜBÜYÜK, age, s.464; ALANGOYA, age, s.271; ÖNEN, age, s.207; BĐLGE-ÖNEN, age, s.493; PEKCANITEZ-ATALAY-ÖZEKES, age, s.420; KONURALP, age, s.45.
129 PARLAK, agt, s.53.
130 ELÇĐM, agt, s.53
131 KÜÇÜK, agt, s.53.
132 KARAKOÇ, age, s.18.
133 KÜÇÜK, agt, s.53.
bilirkişi beyanlarıdır. Nesnel delil ise, olayın ispatına yarayan eşya ile bu olayın vukuunu açıklayan her türlü diğer ispat vasıtası olarak adlandırılabilir.134
Bu ayrım şahsi ve ayni delil şeklinde de ifade edilmektedir.135 Yemin, ikrar, bilirkişi ve tanık beyanı kişisel delillerden iken, belge veya senet türündeki deliller nesnel yani ayni delil olarak gösterilebilir.
d) Yasak Delil - Yasal Delil
Bu ayrım, delillerin elde edilme yönteminin mevzuata ve hukuka uygunluğu ya da mevzuata göre değerlendirilebilir olup olmamasına göredir. Böylece hukuka aykırı olarak elde edilmiş deliller yasak (yasal olmayan), uygun olarak elde edilenler ise yasal delil olarak adlandırılır.
Anayasamızın “Suç ve Cezalara Đlişkin Esaslar” başlıklı 38.maddesine 03.10.2001 gün ve 4709 sayılı Kanunla eklenen 6.fıkrasında, kanuna aykırı olarak elde edilmiş bulguların, delil olarak kabul edilemeyeceği düzenlenmiştir. Konuya daha önce değinildiğinden burada tekrar yapılmayacaktır.
e) Re’sen Başvurulan Delil - Re’sen Başvurulamayan Delil
Bu ayrım yargılama usullerine yöneliktir. Burada, uyuşmazlık konusu olayda mahkeme tarafların talepleri ile bağlı kalmaksızın bazı delillere kendiliğinden müracaat edebiliyorsa re’sen müracaat edilebilen deliller, aksi halde re’sen müracaat edilemeyen deliller söz konusu olur.136
Taraflarca hazırlanma ilkesinin hâkim olduğu hukuk yargılamasında deliller genellikle taraflar tarafından gösterilmekle birlikte, mahkeme bilirkişi ve keşif delillerine re’sen de başvurabilmektedir. Ayrıca hâkim tarafından bazı hallerde re’sen yemin teklifinde de bulunulabilir. Bu yargılama usulünde, bunların dışında kalan delillere re’sen başvurulma imkânı bulunmamaktadır.
Re’sen araştırma ilkesinin geçerli olduğu idari ve ceza yargılamasında ise, mahkeme her türlü delile re’sen başvurabilir. Örneğin, idari yargı mercii imar hukuku
134 KÜÇÜK, agt, s.53.
135 KARAKOÇ, age, s.19.
136 KÜÇÜK, agt, s.54.
ilgili bir uyuşmazlıkta tarafların talebi olmamasına rağmen keşif ve bilirkişi incelemesine gidebileceği gibi; delil olarak gördüğü bir belgeyi elinde bulunduran kimseden re’sen temin ederek inceleyebilir.
f) Bağlı Delil - Serbest Delil
Bu tasnif delillerin mahkemece serbest değerlendirebilip değerlendirememesine göre yapılmıştır. Bağlı delil, mahkemenin serbestçe değerlendirmesine tabi olmayan ve uyuşmazlığın önceden belirlenmiş delillerle çözümlenmesine dayanan delillerdir.
Dolayısıyla bağlı delil, bir yönüyle kesin delil, bir yönüyle de kanuni delil anlamlarını da taşımaktadır.137
Serbest delil ise herhangi bir sınırlamaya tabi olmayan ve mahkemenin serbest takdirine dayanarak değerlendirdiği delillerdir. Burada her şeyi delil olabilmesi ve bu delillerin hâkim tarafından serbestçe değerlendirmesi söz konusudur.138 Bu tür deliller, ileride de değineceğimiz delil serbestisi ve delillerin serbestçe değerlendirilmesi ilkelerinin geçerli olduğu durumlarda karşımıza çıkar.