Dehanın meydana gelmesi için veraset ve çevre ile birlikte, şahsiyetin, ilhama açık ruhi güce sahip olması gerekir. Gerçekte bu üç faktör şahsiyetin gelişmesi bakımından bütün insanlar için söz konusudur. Ancak bu etkinliklerin oranlarında, ilhama açık ruhi güç ağırlık kazandığı zaman karşımıza çıkan tip dâhidir.16
Dâhi olan kimse için belli başlı ve birbirine bağlı üç özellikten bahsetmemiz mümkündür. Bunlar, yaratıcılık, muhakeme ve problem çözme kabiliyetleridir. Yaratıcılık; önceden kestirilemeyen veya sonuç çıkarılamayan, fert için yeni, orijinal ve nadir olan, hünerli ve zekice yapılan iştir. Yaratıcı düşünen kişi, yeni alanları araştıran, yeni gözlemleri yapan yeni koşturmalarda bulunan ve yeni çıkarım yapan kişidir.17
Dehanın ikinci özelliği olan muhakeme yeteneği; sebep-sonuç ilişkilerini en iyi şekilde kavrama kabiliyetidir.18
Bu gözlenmiş bir sebebe dayanılarak, bir olayın kestirilmesi veya gözlenmiş bir olaydan bunun sebebinin çıkarılması anlamına gelir. Muhakemenin başarılı olup olmadığı, verilen kararın isabetine bağlıdır.19
Problem çözme, yaratıcı düşünce ile muhakemenin içinde yer aldığı çerçevedir. Buna göre problem çözme bu iki özelliğinin birleşiminden meydana gelir. Başarılı problem çözücüler; bir probleme karşılaştıklarında, işe nerden başladıklarını çok iyi bilirler; çözülmesi gereken bir sorunla karşılaştıklarında, teferruatı bir tarafa koyup, asıl üzerinde dururlar. Probleme yaklaşım şekilleri sistematiktir. Problem çözmeye karşı tavırları objektiftir.20
16 Emirhan Kurtkan Bilgiseven, Eğitim Sosyolojisi, s. 23. 17 Alev Arık, Yaratıcılık, s. 22.
18 Alev Arık, Yaratıcılık, s. 22-23. 19 Alev Arık, Yaratıcılık, s. 22-23. 20 Alev Arık, Yaratıcılık, s. 112-113.
İmam Zühri, Arap dâhilerini kabilelerine göre sınıflandırarak beş kişinin ismini sayar. Bunlar Kureyş’ten Muaviye b. Ebi Süfyan ve Amr b. As, Ensar’dan Kays b. Sa’d, Sakif’ten Muğire b. Şube ve Muhacirlerden Abdullah b. Büdeyl b. Verkâ’dır.21 İbn Şihab ez-Zühri, Fıtne zuhur ettiği zaman bu beş kişinin Arapların dâhileri olduklarını, bunların isabetli rey sahibi ve bu durumda insanları iknada mahir kişiler olduklarını söyler. O, fitne zuhur ettiğinde Kays b. Sa’d ve Abdullah b. Büdeyl’in Hz. Ali’nin yanında yer aldığını, Amr b. Âs’in Muaviye ile birlikte hareket ettiğini, Muğıre b. Şube’nin ise Ezruh’ta hakemlerin toplanmasına kadar Taif’te tarafsız kalmayı yeğlediğini belirtir.22
Kays b. Sa’d, Mısır’a vali olunca Hz. Ali adına halktan bey’at almıştı. Fakat Hıribta’da yaşayan halk, Hz. Osman’ın şehadetini kalkan yaparak, onun öcünü almadıkça bey’at etmeyeceklerini bildirdiler. Kays b. Sa’d, Hıribta halkına itiyatlı davranarak vergilerini verme şartıyla onları bey’at etme konusunda zorlamamıştı.23 Daha sonra Hz. Ali, Kays’a mektup yazarak onların bey’at etmeleri konusunda zorlanmalarını, eğer etmezlerse onları öldürmesini istediğinde24, Kays, kendisine saldırmaktan uzak duran, düşmanlarına karşı yanında yer alabilecek bir kitlenin öldürülmesinin istenmesinin yanlış olduğunu, eğer onlara karşı kılıçlarını çekecek olurlarsa onlarında düşmanlarına yardım edeceklerini bildirdi.25
Kays’ın bu düşüncesinin doğruluğu, halefi Muhamed b. Ebi Bekir’in onları bey’ata zorlayıp, kılıcını çektiğinde konunun içinden çıkılmaz hale gelmesinden anlaşılmıştır. Esasında Kays, Hıribta problemine sistematik olarak yaklaşıp sonucunu
21 İbn Habib, Muhabber, s. 184; İbn Abdilberrr, İstî’âb, IV, 1446; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Gâbe, V, 248; Zehebi, Siyeru A’lam, III, 108.
22 Abdürrezzak, Musannef, V, 463; İbn Asâkir, Tarihu Dımaşk, XLIX, 423; Zehebi, Siyeru A’lam, III, 108; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Gâbe, III, 498; İbn Hecer, İsâbe, V, 475; İbn Abdilberrr, İstî’âb, III, 1290, Mizzi, Tezhibü’l-Kemâl fi Esmai’r-Rical, XXIV, 44, 45.
23Taberî, Tarih, V, 549; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, III, 269; Makrizi, Hıtat, I, 300; İbnü’l-Cevzî, el-
Muntazam, V, 97.
24 Taberî, Târih, V, 554; Nüveyrî, Nihâyetü’l Ereb, XX, 195; Miskeveyh, Tecâribu’l-Ümem, I, 510.
şansa bırakmadan kendi lehine olacak bir şekilde çözmüştü.26 Kays’ın yerine Mısır’a vali olarak atanan Muhammed b. Ebi Bekir, Hıribta halkını cezalandırmaya kalkışmış27 ve sonucunu kendi canıyla ödemiştir.28 Hz. Ali, Muhammed b. Ebi Bekir’in öldürüldüğünü öğrendiği zaman, Kays b. Sa’d’ın ne kadar itiyatlı ve akıllı biri olduğunu anlamış oldu.29
Kays b. Sa’d kendi yerine vali olarak atan Muhammed b. Ebi Bekir’e Mısır halkına karşı uyanık olmasını, Muaviye’nin Şam’da kendi güvenliğini sağlamlaştırabilmesi için kendisini öldürmeye çalışacağını ve bu yüzden tetikte olması gerektiğini tavsiye etmesi,30 Kays’ın öngörüsünün ne kadar kuvvetli olduğunu göstermektedir.
Komutanlık ve idarecilik sahasında mahir olan Kays b. Sa’d’ın, Mısır’da düzeni sağlaması Muaviye’yi rahatsız etmişti. Geleceği açısından Mısır’ın öneminin farkında olan Muaviye, Kays b. Sa’d’ın kendi yanında yer almasını sağlayabilmek için öncelikle ona bir mektup gönderdi. Muaviye mektubunda öncelikli onu suçlayarak Hz Osman’ı öldürenler arasında olduğunu daha sonra ona yol göstererek, onun tövbe edip Hz. Osman’ın kanını talep edenlerle birlikte olmasını tavsiye etti. Eğer Kays b. Sa’d, Hz Osman’ın kanını talep edenlerle birlikte olursa, Muaviye hedeflerine ulaştığında Kays’a Irakeyn (Küfe-Basra) valiliğini vereceğini ve aynı zamanda arzu etmiş olduğu birine Hicaz valiliğini vereceğini bildirerek ona cömert bir teklif sundu.31 Neticede Kays b. Sa’d, bu mektubu okuyunca Muaviye tarafından kendisine bir oyun oynandığını ve kendisinin kandırılmak istendiğini anlamıştır. Kays b. Sa’d, Muaviye’ye karşı kendini korumaya karar verip onun hilesine karşılık
26 Taberî, Târih, V, 557;İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, III, 273; Nüveyrî, Nihâyetü’l Ereb, XX, 192. 27 Taberî, Târih, V, 557; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, III, 273; İbn Kesîr, el-Bidâye, VII, 273. 28 Taberî, Târih, V, 557; İbn Kesîr, el-Bidâye, VII, 316.
29
Miskeveyh, Tecâribü’l-Ümem, I, 511. 30 Kindî, Kitâbü’l-Kudât ve’l-Vulât, s. 28.
31 Taberî, Târih, V, 500-501; İbnü’l- Esîr, el-Kâmil, III, 269-270; Nüveyrî, Nihâyetü’l Ereb, XX, 192-193; İbn Tağriberdî, Nücûm, I, 99.
kendi hilesini ortaya koyan bir mektup gönderdi.32 Muaviye, Kays b. Sa’d’ın kendi hilesinin bir parcası olmayacağını anladığında ona tehditvari bir mektup gönderdi. Muaviye göndermiş olduğu bu mektupla esas hedefinin ne olduğunu açıkça bildirerek, ilk mektubundaki vaadlerinin de hedefinin ne olduğunu açıkça ortaya koymuş oluyordu.33 Kays b. Sa’d’ın, bu hilenin farkına vararak, kendi hamlesini yapması onun olayları önceden kestirmesi ve olaylardan sonuç çıkarmada ne kadar başarılı olduğunu göstermektedir.
Kays b. Sa’d, Hz. Peygamber’in şöyle dediğini rivayet etti: “Hile ve hilekarcı cehennemliktir.” Daha sonra Kays’ın, “Bu ümmetin hile yapacak olan kişilerinin ilkiyim.34 Eğer İslam hileyi yasaklamamış olsaydı, Arapların tahammül edemeyeceği hileler yapardım.” dediği rivayet edilir.35
Muaviye’nin çabaları sonucu Kays b. Sa’d, Hz Ali tarafından Mısır valiliğinden uzaklaştırıldığında, Kays’ın, “İslam, şayet hileyi yasaklamasaydı, Şam halkı ile onların efendileri arasında görüş ayrılığı yaratmak için hileye ilk ben başvururdum” dediği bildirilir.36
İbn Kesir, Hz Ali’nin defin işi tamamlandığı zaman dönemin önde gelenlerinden Kays b. Sa.’d’ın, Hz Hasan’a gelerek bey’at ettiğini bildirir.37 Kays b. Sa’d’ın, bey’at etme konusunda bu kadar acele davranmasının nedeni Küfe’nin yapısında aranmalıdır.
32 Taberî, Târih, V, 500-501; İbnü’l- Esîr, el-Kâmil, III, 270; Nüveyrî, Nihâyetü’l Ereb, XX,193; İbn Kesîr, el-Bidâye, VII, 263; İbn Tağriberdî, Nücûm, I, 99.
33 Taberî, Târih, V,551; İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, III, 270; İbn Tağriberdî, Nücûm, I, 99; Âmili , A’yan, VIII, 454.
34
Mizzi, Tehzîbü’l-Kemâl, XXIV,44; Zehebi, Siyeru A’lami’n-Nübela, III, 107-108; Zehebi,
Tarihu’l-İslam, I, 290; İbn Asâkir, Tarihu Dımaşk, XLIX, 423; İbn Hacer, İsâbe, III, 239.
35
İbn Abdilberr, İstî’âb, III, 290; Zehebi, Siyeru A’lami’n-Nübela, III, 108; Safedî, Vefeyât, XXIV, 284.
36 İbn Asâkir, Tarihu Dımaşk, XLIX, 424. 37 İbn Kesîr, el-Bidâye, VIII, 16.
Çünkü Küfe çok farklı etnik unsurları bir arada barındırmaktaydı.38 Kays b. Sa’d bey’at etmede acele davranarak hilafet tartışmasıyla bu etnik grupların karşı karşıya gelmelerini önleyerek bu meseleyi halletmeyi hedeflemişti. Zira Hz. Hasan hem kuzey Arapları hem de güney Arapları tarafından kabul gören biri olması,39 Kays’ın bu hedefinin doğru olduğunu ortaya koymaktadır.