İncelenen defterde Medine’de, Harem-i Muhterem’de, Ravza-i Mutahhara’da ve Hücre-i N ebeviyye’de görev yapan kimseler ve bu yaptıkları hizmetlere karşılık aldıkları sikke miktarı belirtilmiştir.
1) Harem-i Muhterem Hizmetlileri:
1723-1724 (H. 1136) tarihli surre defterinde Harem-i Muhterem hizmet edenlere de değinilmiştir79. Bunlar Ağavât, Hutabâ, Eimme, Müezzinîn, Mükebbirîn, Ferrâşîn, Kennâsîn, Nâibîn, olarak gösterilmiştir. Bu saydığımız görevlilere hizmetlerine mukâbil belli miktarda surre tahsis edilmiştir. Bunlarla alâkalı mâlûmatı aşağıda Ravza- i Mutahhara görevlileri bahsinde vereceğimizden burada isimlerini vermekle yetiniyoruz. Yalnız Nâib ve Nakîb hakkında kısaca bilgi vermek defterin akışına uygunluk açısından yerinde olacaktır.
NÂİB: Nevb kökünden Arapça bir kelimedir. Vekil manasına gelen Nâib
kelimesinin çoğuludur. Nöbet bekleyen manasında da kullanılır. İncelenen deftere göre Nâibü’l- Harem olarak ismi geçen 5 Medineli mucâviri, 1 Acem mucâviri vardır.
79 BOA, EV. HMK. SR, 912, s. 3.
NAKÎB: Bir kavim ve kabilenin reisi veya vekili ve şecere-i ensâbların yani soy
kütüklerinin âlimi gibi manalara gelmektedir80. Harem-i Muhterem’in reisi veya onun vekili için kullanılmıştır.
Bunların yanında Harem-i Şerîf’in müsteslim ve hazinedâr olarak vazifeli görevlileri de belirtilmiştir.
2) Hücre-i Müşerrefe Görevlileri:
Defterde Hücre-i Müşerrefe (Hz. Peygamber’in özel odaları) ile ilgilenen görevliler de zikredilmiştir. Hücre-i Müşerrefe’nin sineklerini ve Harem-i Şerîf kapılarını temizlemek için sekiz sikke tayin edilmiştir. Peygamber’e has odalara böyle vazifeliler tahsis edilmesi ve Osmanlı Devleti’nin bunlara aylık veya günlük sikke tayin etmesi bu işe Osmanlı’nın verdiği önemin açık bir göstergesidir.
Ayrıca Hücre-i Nebeviye ve Ravza- i Mutahhara’da hizmet eden ağaların cümlesine aralarında eşit dağıtılmak üzere 1000 sikke tayin edildiği de yine defter de belirtilen hususlardandır81.
3) Ravza-i Mutahhara Görevlileri:
Hz. Peygamber’in Ravzasıyla alâkadar olan görevliler de aşağıdaki şekilde ifade edilmiştir. Yalnız yukarıda Harem-i Muhterem ve Hücre-i Müşerrefe ile alâkadar görevlilerin Ravza-i Mutahhara’da vazifeli olanlarla müşterek olanları da vardır.
AĞAVÂT: Türkçe ağa kelimesinin Arapça çoğuludur82. Ağayân olarak da ifade
edilir ki; bu da Türkçe ağa kelimesinin Farsça çoğuludur. İncelediğimiz deftere göre bu ağaların sayısı 50 dir. Bunlara üçer sikke den toplam 150 sikke tayin edilmiştir83.
HUTABÂ’: Arapça Hatîb kelimesinin çoğuludur. Hitâp edenler manasına gelir
ki; hutbe okuyanlar anlamında kullanılır84.
EİMME: Bu kelime de Arapça İmâm kelimesini çoğuludur. İmamlar demektir.
İmam, namazda kendisine iktidâ (uyulan) zattır. Yani cemaate namaz kıldıran zattır85.
MÜEZZİNÎN: Müezzin kelimesinin çoğuludur. Müezzinler demektir. Müezzin
Ezan okuyan manasında kullanılır86. Bu açıdan müezzin, camilerde imamın yardımcısı 80 Ş.SAMİ, a.g.e., s. 1469. 81 BOA, EV. HMK. SR, 912, s. 3. 82 DEVELLİOĞLU, a.g.e., s. 15. 83 BOA, EV. HMK. SR, 912, s. 13. 84 DEVELLİOĞLU, a.g.e., s. 460. 85 Ş.SAMİ, a.g.e., s. 162. 86 DEVELLİOĞLU, a.g.e., s. 849.
konumundadır. Defterden anlaşıldığı kadarıyla Medine’de çeşitli mevkîlerde 2 0 müezzin mevcuttur. Şöyle ifade edilmiştir. “Ve yirmi nefer müezzinlerin dört neferine dörder filoriden on altı filori ve on yedi neferine ikişer filoriden otuz dört filori ki; cem’an elli filori tayin olunmuştur87.” Bu ifadeye göre 20 müezzine toplam 50 sikke tayin edilmiştir.
Bu ibarede ve defterde çeşitli yerlerde geçen filori, ismini çiçek manasına gelen flör’den aldığı için bu isimle anılmış ve Türkçe’ye uygun olmak üzere filori olarak telaffuz edilmiştir. İlk defa Floransa’da basılmıştır. 1182’den 1252’ye kadar gümüş para olan flori bu tarihten itibaren altın olarak basılmış ve Avrupa’da en çok kullanılan para birimi olmuştur. Bunlar üzerinde zambak çiçeği resmi bulunan altın paralardır. Osmanlı padişahlarından ilk altın para bastıran Fatih’tir ve 1478 (H. 883) senesinde İstanbul’da basılmıştır88. Filorinin diğer yüzünde vaftizci Yahya’nın resmi bulunurdu. Ağırlığı 3.5 gramdı. Filori, Fatih dönemine kadar Osmanlı’larda en çok kullanılan altın para durumundaydı. Daha sonra Osmanlı Devleti tarafından altın para karşılığı olarak hem kendi bastıkları hem de Avrupa kökenli olanlar için kullanılmaya başlandı89.
MÜKEBBİRÎN: Mükebbir kelimesinin çoğuludur. Mükebbir tekbir alan
demektir. Dolayısıyla bu kelime de tekbir alanlar manasında kullanılır. B üyük camilerde bu kişiler için “mükebbire” olarak ifade edilen bir mevkî mevcuttur. Bu yer, son cemaat yerlerinde namaz kılan halka imamın tekbirlerini tekrarlatmak üzere müezzinlerin bulundukları çıkıntılı balkon şeklinde sözlükte geçmektedir90. Defter mükebbirler şu ibâreyle belirtilmiştir: “ mahfil-i Hanefiyye de ilhâk olan üç mükebbire vazife mukabelesinde evkât-ı hamsede ale’d-devâm tekbîr etmek içün on ikişer filoriden otuz altı sikke filori tayin olunmuştur.91” Bu ifadeye göre günde beş vakit mükebbirler tekbir etmekle vazifelidirler. Bu hizmetlerine karşılık üç mükebbire 12 şer sikkeden 36 sikke tayin edilmiştir.
FERRÂŞÎN: Arapça ferş kelimesinden ferrâş ism-i fâil olup hizmetçi manasına
gelir. F e r r â ş î n ise ferrâş kelimesinin çoğulu olarak temizlikçiler m a n a s ı nda kullanılmaktadır. Yine ferrâş, döşeyen, döşemeci, Kâbe’yi süpüren, şeklinde sözlükte
87 BOA, EV. HMK. SR, 912, s. 13. 88 PAKALIN, a.g.e., s. 629. 89
İNALCIK, “Filori”, DİA, C. XIII, s. 106.
90 PAKALIN, a.g.e., s. 611. 91 BOA, EV. HMK. SR, 912, s. 3.
ifade edilmektedir92. Defterdeki anlamı ise mübarek mekanları süpüren kişi demektir. Defterde Reisü’l-Ferrâşîn ile birlikte 70 Ferrâştan bahsedilmektedir. Bunlara tahsis edilen sikke miktarı toplam 106 sikkedir93.
BEVVÂBÎN: Arapça bir kelime olan bâb; kapı demektir. Bevvâb bundan ism-i
fâil olmak üzere kapıcı manâsına gelir ki; bevvâbîn, bevvâb kelimesinin çoğulu olarak kapıcılar demektir. Deftere göre 6 bevvâba 3’er sikkeden 18 sikke tayin edilmiştir94.
KENNÂSÎN: Arapça bir isim olan kennâs kelimesinin çoğuludur. Çöpçü,
süpürücü manasında kullanılır95. D efterde kennâsîn başlığı altında şu şekilde ifade edilmiştir.” Ravza-i Mutahhara’yı her gün silüp süpüren kalîçelerin ıslâh idüp ve eczâ-i şerîfe sandukaların ve mâ-beynlerin pâk idüp örümcek ağların izale etmek içün sekiz nefer kimesneye sekizer filoriden 64 sikke filori tayin olunmuştur.96” Bu ifade de görüldüğü şekliyle kennâslar, örümcek ağlarına varıncaya kadar genel temizlikten sorumlu idiler. Bu hizmetlerine karşılıkta kendilerine sekizer sikke tayin edilmiştir. Bunların sayısı sekiz olduğundan toplam bunlara verilen sikke altmış dörttür.
4) Kadılar:
Kadı şer’î mahkeme reisidir97. Kadılar mahkemede adaletle hüküm vermeye gayret göstermişlerdir. Bu durum yabancı gezginlerin dikkatinden kaçmamıştır. Bunlardan Postel, en önemsiz mahkemeler de dahi davacı ve sanıkların din, dil, ırk gibi özelliklerine bakılmaksızın aynı hassasiyetle dinlendiklerini, kadıların iyi yetişmiş olmaları sebebiyle davaları çabuk hatta bir celsede çözüme kavuşturduklarını belirtmiştir98. Bu kadı portresi Haremeyn’deki kadılar içinde aynıdır.
Kadılar defterde ayrı bir kategoride belirtilmiştir. Merhum Mahmud Paşa’nın İstanbul’daki cami ve imaret vakıflarından bunlara surre gönderildiği açıkça görülmektedir.
Yine bilinen dört büyük mezhebin kadısına eşit miktarın tevdî edildiği de tesbit edilebilmektedir . 92 DEVELLİOĞLU, a.g.e., s. 311. 93 BOA, EV. HMK. SR, 912, s. 14. 94 BOA, EV. HMK. SR, 912, s. 13. 95 Ş. SAMİ, a.g.e., s. 1184. 96 BOA, EV. HMK. SR, 912, s. 4. 97 Ş. SAMİ, a. g.e., s. 1029. 98 ŞAHİN, a.g.e., s. 196.
Tablo 8. Medine’de Bulunan Dört Mezheb Kadıları99
Hanefî Kadısı 15 sikke
Şâfî Kadısı 15 sikke
Mâlikî Kadısı 15 sikke
Hanbelî Kadısı 15 sikke
5) Hz. Ebû Bekir (r.a.) Mescidi Görevlileri:
Hz. Ebû Bekir’in mescidinde imam, müezzin, iki bevvâb, ferrâş, hayyât olmak üzere 6 görevli mevcuttu. Bunları aşağıdaki şekilde göstermek mümkündür.
Tablo 9. Hz. Ebu Bekir Mescidi Görevlileri100
Mescid’in İmamı 10 sikke/teslim 8
Mescid’in Müezzini 8 sikke/teslim 7
Mescid’in Ferrâşı 8 sikke/teslim 7
Mescid’in Bevvâbı 8 sikke/teslim 7
Ribât’ın Bevvâbı 8 sikke/teslim 7
Hayât 12 sikke/teslim 10
TOPLAM 54 sikke/teslim 46
6) Hz. Ali (r.a.) Mescidi Görevlileri:
Hz. Ali mescidine de tahsis edilen özel görevliler vardır. Onları da tablo halinde şu şekilde etmek mümkündür.
Tablo 10. Hz. Ali Mescidi Görevlileri101
Mescid’in İmamı 10 sikke/teslim 8
Mescid’in Müezzini 8 sikke/teslim 7
Mescid’in Ferrâşı 7 sikke/teslim 6
Mescid’in Bevvâbı 7 sikke/teslim 6
Ribâtın Bevvâbı 7 sikke/teslim 6
TOPLAM 39 sikke/teslim 33
Görüldüğü üzere iki Halîfe’nin de mescidinde görevli olanlar yaptıkları vazife itibariyle hemen hemen aynıdır.
99
BOA, EV. HMK. SR, 912, s. 11.
100 BOA, EV. HMK. SR, 912, s. 19. 101 BOA, EV. HMK. SR, 912, s. 19.