1. Sosyodemografik bilgi formu: Araştırmacılar tarafından oluşturulmuş; yaş, cinsiyet, eğitim durumu, aile tipi, sosyoekonomik düzey, yaşadığı yer, ebeveynlerin durumu, özgeçmiş ve soy geçmiş, okul durumu, ders başarısı ve tedavi durumu bilgilerini almaya yönelik bilgi formudur. Bu yarı yapılandırılmış formda hastalığın başlangıç yaşı, remisyonda ve hastalıkta geçen süreye ilişkin zaman çizelgesi, almış olduğu psikiyatrik tedaviler, hastanede yatış parametreleri, suisidal girişim ve sayısı ile ailedeki psikopatoloji varlığı ve varsa türü hakkında bilgi alınmıştır.
2. Çocukluk çağı travmaları ölçeği (CTQ- 28): Özgün biçimi 1995 yılında David P. Bernstein tarafından geliştirilmiş olan bu ölçek, yazarından izin alınarak 1996 yılında Prof. Dr. Vedat Şar tarafından Türkçeye uyarlanmıştır. Beşli likert tipi bir öz bildirim ölçeğidir. Çocukluktaki duygusal, fiziksel ve cinsel kötüye kullanım ile fiziksel ve duygusal ihmali değerlendiren sorular içerir. Ayrıca aldatıcı özellikte olan, üç tane minimizasyon sorusunu da kapsamaktadır. Bu sorular, sonuçların daha doğru olarak değerlendirilmesi amacıyla dahil edilmiştir. Yanıt seçenekleri 1) Hiçbir zaman, 2)
34
Nadiren, 3) Zaman zaman, 4) Sıklıkla, 5) Çok sık olarak verilmektedir. Her soruya 1-5 arasında puan verilir. Ayrı ayrı travmatik yaşantı alt ölçeklerinin ve toplam puanın hesaplanmasına olanak tanır. Ölçeğin kesim değerleri için; fiziksel ve cinsel istismar alt başlıkları söz konusu olduğunda 5 puanı aşılmasının pozitif bildirim sayılması gerektiği düşünülmüştür. Fiziksel ihmal ve duygusal istismar için bu değer 7 puan, duygusal ihmal için ise 12 puan olarak öngörülmüştür (124,125).
3. Pozitif belirtiler değerlendirme ölçeği (SAPS): Şizofrenide pozitif belirtilerinin düzeyini, dağılımını ve şiddet değişimini ölçmek amacıyla Andreasen tarafından geliştirilmiştir. Erkoç ve arkadaşları tarafından Türkçe formunun geçerlilik, güvenilirlik çalışması yapılmıştır. Görüşmecinin değerlendirdiği bir ölçektir. Ölçeğin doldurulması hastayla yapılan görüşmeye, görüşme sırasındaki gözlemlere ve hastanın çevresindeki kişilerden (yakınları, tedavi ekibi gibi) alınan bilgilere dayanılarak yapılır. Toplam dört alt ölçek ve 34 madde içermektedir. Her madde için 0-5 arasında puan verilmektedir. 1- 7 arasındaki maddeler varsanılar, 8-20 arasındaki maddeler hezeyanlar, 21-25 arasındaki maddeler garip davranış ve 26-34 arası maddeler yapısal düşünce bozukluğu ile ilgili maddeleri içermektedir. Alt ölçek puanlarının toplanması ile toplam puan elde edilir (126,127).
4. Negatif belirtileri değerlendirme ölçeği (SANS): Şizofreninin negatif belirtilerinin düzeyini, dağılımını ve şiddet değişimini ölçmek amacıyla Andreasen tarafından geliştirilmiştir. Erkoç ve arkadaşları tarafından Türkçe formunun geçerlilik, güvenilirlik çalışması yapılmıştır. Toplam 5 alt ölçek 25 madde içermektedir. Görüşmecinin değerlendirdiği bir ölçektir. Ölçeğin doldurulması hastayla yapılan görüşmeye, görüşme sırasındaki gözlemlere ve hastanın çevresindeki kişilerden (yakınları, tedavi ekibi gibi) alınan bilgilere dayanılarak yapılır. Her madde için 0-5 arasında puan verilmektedir. 1-8 arasındaki maddeler affektif küntleşme, 9-13 arasındaki maddeler aloji, 14-17 arasındaki maddeler apati, 18-22 arasındaki maddeler anhedoni ve 23-25 arasındaki maddeler dikkat eksikliği alt ölçeklerine aittir. Alt ölçek puanlarının toplanması ile ölçek toplam puanı elde edilir (128,129).
5. Durumluk sürekli kaygı ölçeği (STAI): Spielberger, Gorsuch ve Lushene tarafından 1970 yılında geliştirilen envanter, durumluk ve sürekli kaygıyı ölçen 20şer ifadeli 2 alt ölçekten oluşmaktadır. Durumluk Kaygı Alt Ölçeği (STAI-S), bireyin belli bir anda ve belli koşullarda; Sürekli Kaygı Alt Ölçeği (STAI-T) ise, genellikle nasıl hissettiğini betimlemesini gerektirir. Envanter 4 noktalı ölçekler aracılığıyla cevaplanır.
35
Durumluk Kaygı Alt Ölçeği maddelerinde ifade edilen duygu ve davranışlar, bu tür yaşantıların şiddet derecesine göre; “1” Hiç, “2” Biraz, “3” Çok ve “4” Tamamıyla seçeneklerinden biri seçilerek belirtilir. Sürekli Kaygı Alt Ölçeği maddelerinde ifade edilen duygu ve davranışlar ise sıklık derecelerine göre; “1” Hemen Hiçbir Zaman, “2” Bazen, “3” Çok Zaman ve “4” Hemen Her Zaman’ şeklinde işaretlenir. Her bir alt ölçekten alınan yüksek puanlar kaygı düzeyinin yüksek olduğunu göstermektedir. Envanterin orijinal formunun test-tekrar test ve Kuder-Richardson güvenilirlik oranları sırasıyla, Durumluk Kaygı Alt Ölçeği için 16.-54. ve 83.-92.; Sürekli Kaygı Alt Ölçeği için ise, 73.-86. ve 86.-92. şeklinde bulunmuştur (130,131,141,144).
6. Çocuklar İçin Depresyon Ölçeği (ÇDÖ) (Child Depression Inventory-CDI): Kovacks (1981) tarafından Beck Depresyon Ölçeği esas alınarak geliştirilmiştir. Ülkemizde geçerlilik güvenilirlik çalışması 1991 yılında yapılmıştır (Öy, 1991). 6-17 yaşları arasındaki çocuk ve ergenlerde uygulanabilen 27 maddelik bir ölçektir. Her madde belirti şiddetine göre 0, 1 veya 2 puan alır. Alınabilecek en üst değer 54’tür. Kesim değeri 19 olarak önerilmektedir (132,133).
7. Beck Depresyon Ölçeği: Özgün adı "Beck Depression Inventory" (BDI) olan ölçek 1961 yılında Beck ve arkadaşları tarafından geliştirilmiştir. Ülkemizde Hisli N. tarafından geçerlilik ve güvenirlilik çalışmaları yapılmıştır (1988). Beck Depresyon Ölçeği (BDÖ), depresyonda görülen duygusal, somatik, bilişsel ve motivasyona dayalı belirtileri ölçmektedir. Ölçek 21 maddeden oluşmaktadır. Her maddenin puanı 0-3 arasında değişmektedir. Alınabilecek en yüksek puan 63'tür. Puanın yükselmesi depresyon şiddetinin veya düzeyinin yüksekliğini gösterir (134,135).
8. Young mani derecelendirme ölçeği: Manik durumun şiddetini ölçmeye yönelik ölçekler 1970’li yıllarda geliştirilmeye başlanmış, Young ve arkadaşları 1978 yılında mani derecelendirme ölçeğini (Young Mani Ölçeği, YMO) geliştirmişlerdir. Oluşturulan birçok ölçeğe rağmen, günümüzdeki klinik araştırmalarda manik durumun şiddetini ölçmeye yönelik en yaygın olarak kullanılan ölçek Young Mani Derecelendirme Ölçeği’dir. Young Mani Ölçeği 11 maddeden oluşan ve her biri beş şiddet derecesi ölçen bir derecelendirme ölçeğidir. Young Mani Derecelendirme Ölçeği‘nin ülkemiz için güvenilirlik ve geçerliliği Karadağ ve arkadaşları tarafından yapılmıştır (136,137).
36
9. Okul Çağı Çocukları İçin Duygulanım Bozuklukları ve Şizofreni Görüşme Çizelgesi-Şimdi ve Yaşam boyu Şekli Türkçe uyarlaması-ÇDŞG-ŞY (Schedule for Affective Disorders and Schizophrenia for School Aged Children, Present and Lifetime Version, K-SADS-PL): (Kaufman ve ark. 1997) ÇDŞG-ŞY çocuk ve ergenlerde şimdiki ve yaşam boyu olan psikopatolojileri saptamak amacıyla kullanılan yarı yapılandırılmış bir görüşme formudur. Form üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde çocuğun demografik özellikleri, genel sağlık durumu, varsa daha önceki psikiyatri başvurusu ve tedavisi, aile ve akran ilişkileri, okul bilgileri gibi genel bilgiler sorgulanır. İkinci bölüm özgül psikiyatrik belirtilerin sorgulandığı tarayıcı sorular ve değerlendirme ölçütlerini içermektedir. Tarama görüşmesi ile pozitif belirtiler varsa o psikopatolojiyi daha iyi değerlendirmek amacıyla ek belirti listesi sorgulanmaktadır. Belirtilerin varlığına ve şiddetine çocuğun ya da ergenin, anne babanın ve klinisyenin görüşleri birleştirilerek karar verilmektedir. ÇDŞG-ŞY ile duygudurum bozuklukları, psikotik bozukluklar, anksiyete bozuklukları, dışa atım bozuklukları, yıkıcı davranım bozuklukları, madde kötüye kullanımı, yeme bozuklukları ve tik bozuklukları değerlendirilebilmektedir. Üçüncü bölüm çocuğun değerlendirme yapıldığı zamanda işlev düzeyini belirlemek amacıyla kullanılan genel değerlendirme ölçeğidir. Ölçeğin Türk örneklemi için geçerlik ve güvenirlik çalışması Gökler ve arkadaşları tarafından yapılmıştır (138).
10. Genel Klinik İzlenim Ölçeği-Şiddet (Clinic Global İmpression Scala-Severity / CGI-S): Genel klinik görünümün bir değerlendirmesi olup olguların yıkıcı, engellenemeyen davranışları ve stereotipik hareketlerinin ağırlığı esas alınmaktadır. Görüşme sırasında klinik izlenime ek olarak ailenin gözlemleri doğrultusunda klinisyen tarafından değerlendirilir. Görüşmeyi yapan klinisyen tarafından verilen değerler; 1 ila 7 arasında değişir. Skorlar: 1=Normal, hasta değil, 2=Hastalık sınırında, 3=Hafif düzeyde hasta, 4=Orta düzeyde hasta, 5=Belirgin düzeyde hasta, 6=Ağır hasta, 7=Çok ağır hasta olarak nitelendirilir (139,144).
11. Çocuklar için Yaşam Kalitesi Ölçeği (ÇİYKÖ)-(Pediatric Quality of Life Questionnare): Varni ve arkadaşları tarafından 1999 yılında geliştirilen ölçek, dört farklı yaş grubu için hazırlanmıştır. 2-4 yaş grubu için hazırlanmış ölçeğin yalnızca ebeveyn formu bulunmaktadır. Bu formun okul ile ilgili alt bölüm diğer formlardan farklı olarak beş yerine üç maddeden oluşmaktadır. 5-7 yaş grubu için geliştirilmiş olan ölçeğin ebeveyn ve çocuk formu bulunmaktadır. Çocuk formu araştırmacı tarafından
37
çocukla birlikte mutlu, nötr, üzgün yüz ifadelerini simgeleyen bir şema yardımıyla doldurulmaktadır. Diğer yaş gruplarından farklı olarak çocuk formunun yanıt skalası üç seçeneklidir. 8-12 yaş grubu için hazırlanmış ölçeğin ebeveyn ve çocuk formu bulunmaktadır. Ebeveyn formu bakım veren kişi, çocuk formu ise çalışmaya alınan çocuk tarafından birbirlerinden ayrı ve eş zamanlı olarak doldurulmaktadır. 13-18 yaş grubu için geliştirilmiş olan ölçeğin ebeveyn ve ergen formu bulunmaktadır. Ebeveyn formu bakım veren kişi; ergen formu çalışmaya alınan ergen tarafından birbirlerinden ayrı ve eş zamanlı olarak doldurulmaktadır. 23 maddeden oluşan ölçeğin puanlaması 3 alanda yapılmaktadır. İlk olarak ölçek toplam puanı (ÖTP), ikinci olarak fiziksel sağlık toplam puanı (FSTP), üçüncü olarak; duygusal, sosyal ve okul işlevselliğini değerlendiren madde puanlarının hesaplanmasından oluşan psikososyal sağlık toplam puanı (PSTP) hesaplanmaktadır. Maddeler 0-100 arasında puanlanmaktadır. Sorunun yanıtı hiçbir zaman olarak işaretlenmişse 0=100, nadiren olarak işaretlenmişse 1=75, bazen olarak işaretlenmişse 2=50, sıklıkla olarak işaretlenmişse 3=25, hemen her zaman olarak işaretlenmişse 4=0 puan almaktadır. Puanlar toplanıp doldurulan madde sayısına bölünerek toplam puan elde edilmektedir. Ölçeğin %50'sinden fazlası doldurulmamış ise ölçek değerlendirmeye alınmamaktadır. ÇİYKÖ toplam puanı ne kadar yüksek ise sağlıkla ilgili yaşam kalitesi de o kadar iyi algılanmaktadır. Bu çalışmada, ölçeğin 13-18 yaş grubu için geliştirilmiş olan ebeveyn ve ergen formu kullanılacaktır (140,142).