İyi hazırlanılmış bir eğitim öğretim programının uygulama sırasında öğretmen, okul, yaşanılan fiziki ortam vb. göre şekillendiği göz ardı edilemez. Bu noktada eğitim öğretim programları bir çerçeve niteliğindedir. Toplumun sahip olduğu değerlere, öğrencilerin hazır bulunuşluluk düzeylerine hatta okulun fiziki şartlarına göre değişiklik gösterebilir. Programlarda açıkça belirtilmeyen fakat öğrenciye kazandırılması hedeflenen bilgiler ve değerler, örtük program olarak adlandırılır ve öğrenciye sunulacak somut deneyimlerle ve gerçek yaşantılarla sağlanır.
Eğitim programları okullarda uygulanma aşamasına gelinceye kadar nice denemelerden geçmiştir. Eğitim programları dâhilindeki değerler eğitiminin ders kitapları aracılığıyla, öğretmenlerin kullanacağı yöntem ve tekniklerle gerçekleştirilmesi hedeflenmektedir. Ancak örtük program plansız yapılır ve içeriğine okulda yaşanılan tüm
21
durumları alır. Örtük program dâhilindeki değerler eğitiminde ise her şey araç olarak kullanılabilir. Sadece öğretmenlere değil okuldaki hizmetli personele bile büyük roller düşmektedir. Okul sütü dağıtan personelin teşekkür eden öğrenciye afiyet olsun dememesinin bile öğrencinin dikkatinden kaçmaması ve bu duruma şaşırması değerler eğitiminde örtük programın ne denli önemli olduğunu yansıtmaktadır. Çubukçu (2012)’a göre örtük programın uygulamaları ve amaçları açıkça yazılmamıştır. Okulun fiziksel yapısı, öğretmenlerin, idarecilerin ve diğer çalışanların tutum ve davranışları örtük programın içeriğini oluşturmaktadır.
Öğretmenlerin eğitim öğretim programlarının uygulanmasındaki görevleri kadar örtük programın da hayata geçirilmesinde büyük sorumlukları vardır. Kazandırılması hedeflenen değerlerin eğitiminde, öğrencilerin kabul edeceği bir okul ortamı ve kültürü oluşturmada, öğretmenlerin tüm davranışlarını bu değerler yönünde geliştirmeleri gerekmektedir. Değerler sadece ders saatleri içinde ya da sadece okul sınırları içinde verilmesi gereken konular olarak görülmemektedir. Değerler her an yaşanıp öğrencilere yaşatılması ve aktarılması; öğrencilerin de bu şekilde içselleştirip davranışa dönüştürmesi ve o değeri benimsemesi gerekmektedir. Böylelikle okul dışındaki ortamlara da bu benimsenen değerler yansır ve olumlu bir yaşam sürmeleri sağlanır.
Bu nedenle çocuklara kazandırılması hedeflenen değerleri öncelikle büyük rol model olan öğretmenlerin içselleştirmeleri gerekmektedir. Kendi ağzında şeker olduğundan çocuğunun şeker yemeyi bırakması için yardıma gelen babayı geri çevirmek zorunda kalan bilgin gibi; öğretmenler de bir değeri kazandırmaya çalışmadan önce kendilerinin o değere sahip olmaları gerektiği düşünülmektedir. Bu nedenle okullardaki örtük program bu çerçevede düzenlenmeli ve her kültüre göre şekillenmelidir. Böylelikle öğrenciler benzerliklere ve farklılıklara daha fazla dikkat edecekler, bu özellikleri daha kolay tespit edebilecekler ve tüm bunların birer zenginlik olduğunu kabul ederek saygı duyması gerektiğini öğreneceklerdir.
Öğretmenler sadece sınıfta veya okul içinde öğretmen değillerdir. Öğretmenlik normal gündelik hayatta da davranışlarına, giyim kuşama, vücut diline, sözlerine, jest ve mimiklerine dikkat edilmesi gereken toplumsal saygınlığı olan bir meslektir. Bu yüzden öğretmen dersten çıkınca da üzerindeki sorumluluğunun bitmediğinin farkında olması gerekmektedir. Toplumun her kesimi tarafından dikkat edilen öğretmenler okul içi kadar okul dışında da değer eğitiminde büyük rol oynamaktadırlar. Hatta öğretmenler değer eğitiminde okul dışında daha fazla insana hitap etmektedir. Toplum içinde insanlar tarafından değer ve saygı gören
22
öğretmenler okul harici zamanlarında da ders içinde aktarmaya çalıştığı değerlerle çelişen hal ve hareketlerde bulunmamalıdır.
Suppes (1995)' e göre değerleri geçmişten günümüze aktaran en önemli öğe eğitimdir. Eğitim kurumlarının bireylere temel bilgi ve becerileri kazandırma misyonunun yanında, değerlerin aktarılması gibi önemli bir vasfı daha vardır. Eğitim kurumları sayesinde değerler nesilden nesile aktarılmış olur (Akt: Çetin ve Balanuye, 2015).
Değerler eğitimi eğitim sisteminin vazgeçilmez unsurlarından biridir. Değerler eğitimini içeriğinde barındırmayan bir eğitim sistemi hedeflerini asla tam olarak gerçekleştiremez. Değerler eğitiminden yoksun olarak yıllarca yapılan eğitim sonunda alınan dönütler emeklerin karşılığı olamaz. Böyle bir eğitim sisteminden mezun olan öğrenciler de öncelikle kendi iç dengelerinin arayışında olurlar. Mutsuz insan sayısının arttığı bir ülkede ise etkin vatandaş olma yolunda ciddi sıkıntılar başlar.
Dilmaç (1999)’a göre değer eğitiminin hedefine ulaşabilmesi için öğrencilere birçok bu değerlerle ilgili birçok materyal geliştirilmelidir. Bu materyalleri kullanabilecek donanımlı eğitimcilerin olması lazımdır. Değer eğitimi ile ilgili teoriler geliştirilmeli, biyografiler derlenmeli ve birçok insanla bir araya gelinerek nasıl daha iyi hizmet edileceğini görüşmek üzere fikir alış verişine girilmelidir.
Değer eğitiminin hedeflerine ulaşabilmesi için öğrencilerin gelişim özelliklerine uygun materyallerin geliştirilmesiyle ilk adım atılır. Daha sonra bu materyalleri etkili kullanabilecek eğitimciler yetiştirilmelidir. Toplumun kültürünü ve genel tutumunu dikkate alarak hangi değerlerin kazandırılması hedefleneceğine dair teoriler geliştirilmelidir. Belirlenen değerlerin içerikleri kapsamları tespit edilmelidir. Bu alanda çalışan birçok araştırmacı, öğretmen ve akademisyenlerle bir araya gelinmeli ve görüş alış verişi yapılmalıdır.
İnsan haklarına saygılı bir okul ortamının nitelikleri Çakır ve diğerleri (2001)’ ne göre şöyledir:
1- Öğrenciler arasında her türlü şiddet olayları engellenmelidir.
2- Öğrenciler arasında farklılıklara dayalı önyargılar oluşturulmamalıdır. 3- Okul kuralları oluşturulurken öğrencilerinde görüşleri alınmalıdır. 4- Not öğrencileri tehdit edici bir unsur olarak kullanılmaz.
5- Öğrenciler görev dağılımında demokratik yolları kullanır. 6- Öğrencilere isimleri ile hitap edilir.
7- Öğrencilere, öğretmenlere ve diğer çalışanlara eşit davranılır.
23
9- Ders materyalleri tüm öğrencilerin kullanımına eşit derecede açık olmalıdır. 10- Engelli öğrencilerin de düşünüldüğü bir bina yapı tasarımı mevcut olmalıdır. 11-Okul ortamı herkes için güvenli olmalıdır.