2.6. AZINLIK OKULLARI, YABANCI DEVLET OKULLARI VE
2.6.4. Darüleytamlar
2.6.4.1 Siird Amerikan Eytamhanesi
Amerikalılar, ABCFM bürosu aracılığı ile 1884 yılında Bitlis Vilayeti’ne gönderdikleri Mr. Cole aracılığı ile689 1896 yılında Siird Yetimhanesini kurdurmuştur.690 Mr. Cole, Siird Amerikan eytamhanesinde barındırdığı 12’si erkek ve 11’i kız olmak üzere 23 Ermeni yetim çocuğu 1896 yılında İzmir ve Bursa’da bulunan ABCFM bürosuna aktarmıştır.691 Mr. Cole, daha sonra 1897 yılında 10, 1898 yılında 17, 1899
yılında 18, 1900 yılında ise 20 Ermeni yetim çocuğu daha Siird Amerikan eytamhanesinde barındırmıştır.692
2.6.4.2. Siird Fransız Eytamhanesi
Fransızlar, aynı zamanda eğitim faaliyetleri için de kullandıkları Siird Sancağı merkezinde bulunan “Kovan Orfelina Sur De La Presentation” isimli eğitim tesisi içerisinde eytamhane faaliyetinde bulunmuşlardır. Fransızlar, eytahmane faaliyetleri için
688BOA, HR.HMŞ.İŞO, 144/9, Bâb-ı Ali Hukuk Müşavirliği’nden Bitlis Vilayeti’ne yazılan 18 Ağustos 1914 (5 Ağustos 1330) tarihli ve 34076 numaralı yazı.
689 ABCFM Memorial Book, Records for Royal Merriman Cole, (http://www.dlir.org/archive/orc-
exhibit/items/show/collection/12/id/16805 - 04.07.2019)
690 Nazan Maksudyan, “Hearing The Voiceless - Seeing The Invisibke: Orphans And Destitute
Children As Actors Of Social, Economic, And Political History In The Late Ottoman Empire”,
(Sabancı Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2008), s.408 691 Maksudyan, “Hearing The Voiceless - Seeing The Invisibke: Orphans And Destitute Children
As Actors Of Social, Economic, And Political History In The Late Ottoman Empire”, s.342.
692 Maksudyan, “Hearing The Voiceless - Seeing The Invisibke: Orphans And Destitute Children
119
kullanacakları söz konusu eğitim tesisinin bina inşaasına 1913 yılında başlamış,693 1914
yılında devam etmiştir.694 Fransız rahipler, söz konusu eğitim tesisinin resmi inşaat izni
için ayrıca 1914 yılında yetkili makamlara başvuruda bulunmuştur. Yapılan başvuru, ilk etapta Bab-ı Ali tarafından 1 Ağustos 1914 alınan karar doğrultusunda, yalnızca manastır ve eytamhane için olumlu sonuçlanmmıştır.695 Bu bilgiden hareketle Fransızların
eytahmane inşaası için 1 Ağustos 1914 tarihi itibariyle Osmanlı Devleti’nden resmi izin aldıklarını bu aşamada ifade edebiliriz. Ancak, bu tarihten 17 gün sonra Bab-ı Ali tarafından yapılan yeni bir değerlendirme neticesinde, Fransız rahiplerin eğitim tesisleri için yapmış oldukları resmi izin başvurusu, bu tesislerin tamamı için reddedilmiştir. Dolayısıyla Fransız rahiplerin eytamhane için yaptığı resmi izin başvurusunun, 18 Ağustos 1914 tarihi itibariyle Osmanlı Devleti tarafından iptal edildiğini belirtebiliriz.696
1917 ve 1918 yılında Fransızlar, Siird Sancağı’nda bulunan ve gayrıresmi olarak faaliyetlerini sürdüren ve inşaa faaliyetlerinin tamamlandığı anlaşılan eytamhaneleri için bu defa resmi faaliyet izni için başvurusunda bulunmuştur. Ancak bu girişim de Maarif-i Umumiye Nezareti’nin kararıyla olumsuz sonuçlanmıştır. Bunun üzerine Siird Sancağı’nda bulunan ve sayılarının 14 olduğu tahmin edilen697 muhacirlerin çocukları,
Diyarbekir Darüleytamhanesi’ne aktarılmıştır.698
693BOA, HR.HMŞ.İŞO, 144/9, Bâb-ı Ali Hukuk Müşavirliği’nden Fransa Sefareti’ne yazılan 1 Ağustos 1914 (19 Temmuz 1330) tarihli ve 33989 numaralı yazı; BOA, HR.HMŞ.İŞO, 144/9, Bâb-ı Ali Hukuk Müşâvirliği tarafından Bitlis Vilayeti’ne yazılan 18 Ağustos 1914 (5 Ağustos 1330) tarihli ve 34076 numaralı yazı.
694 BOA, HR.HMŞ.İŞÖ, 144/9, Bâb-ı Ali Hukuk Müşavirliği tarafından kaleme alınan 22 Temmuz 1914 (9 Temmuz 1330) tarihli ve 71 numaralı yazı.
695 BOA, HR.HMŞ.İŞO, 144/9, Bâb-ı Ali Hukuk Müşavirliği’nden Fransa Sefareti’ne yazılan 1 Ağustos 1914 (19 Temmuz 1330) tarihli ve 33989 numaralı yazı.
696 BOA, HR.HMŞ.İŞO, 144/9, Bâb-ı Ali Hukuk Müşavirliği’nden Bitlis Vilayeti’ne yazılan 18 Ağustos 1914 (5 Ağustos 1330) tarihli ve 34076 numaralı yazı.
697 Maksudyan, “Hearing The Voiceless - Seeing The Invisibke: Orphans And Destitute Children As
Actors Of Social, Economic, And Political History In The Late Ottoman Empire”, s.417.
698 BOA, MF.MKT, 616/6, Bitlis Vilayeti tarafından Maarif Nezareti’ne yazılan 24 Ocak 1917 (30 Rebiyülevvel 1335) tarih ve 1161 numaralı yazı; BOA, MF.MKT, 616/6, Maarif Nezareti tarafından kaleme alınan 12 Ocak 1918 (29 Rebiyülevvel 1336) tarihli yazı; BOA, DH.ŞFR, 583/35, Siird Mutasarrıflığı’ndan Dahiliye Nezareti’ne gönderilen 4 Temmuz 1918 (4 Temmuz 1334) tarihli telgrafname.
120
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
OSMANLI YENİLEŞME DÖNEMİNDE SİİRD SANCAĞI’NDA
KÜLTÜREL FAALİYETLER
3.1. GAZETELER
Osmanlı yenileşme döneminde Siird Sancağı’nda özel veya resmi statülü bir gazetenin basıldığıyla ilgili olarak Osmanlı Arşivi kayıtları ve kaynaklarda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak sancağın tarihsel süreç içerisinde bağlı olduğu Vilayet merkezlerinden veya İstanbul’dan Siird Sancağı’na haftalık veya aylık olarak gönderilen gazetelerin varlığıyla ilgili olarak Osmanlı Arşivi kayıtlarında bazı bilgiler yer almaktadır.
1893 yılına ait bir belgede, Bitlis Vilayeti’ndeki doktorlara gönderilmesi gerekirken, buraya ulaşmayan “Vekayi-i Tıbbiye” isimli gazetenin, Muş ve Siird Sancağı’nda bulunan askeri ve tıbbi doktorlar ile baytarların almakla mükellef olduğu belirtilerek, Siird Sancağı’ndaki doktor ve baytarların bu gazeteyi Belediyeden almaları gerektiği ifade edilmiştir.699
1902 yılına ait iki farklı belgede ise, Siird Postasına girip çıkan gazete ve irsaliyelerin kontrol etmesi için 40’ı Bitliste, 40’ı ise Siird Sancağı’nda olmak üzere 80 emniyet görevlisinin görevlendirilmesi gerektiği belirtilmiştir.700
699 BOA, MF.MKT, 158/52, Siird Mutasarrıflığı’ndan Bitlis Vilayeti’ne yazılan 13 Ocak 1893 (24 Cemaziyülahır 1310) tarih ve 34 evrak numaralı yazı.
700 BOA, DH.MKT, 539/70, Bitlis Vilayeti’nden Dahiliye Nezareti’ne yazılan 12 Temmuz 1902 (05 Rebiyülahir 1320) tarih ve 370 numara yazı; BOA, MF.MKT, 158/52, Dahiliye Nezareti Mektub Kalemi’nden Posta ve Telgraf Nezareti Mektub Kalemi’ne yazılan 24 Temmuz 1902 (17 Rebiyülahir 1320) tarihli yazı.
121
1902 yılına ait bir başka belgede ise, Siird Postasına giden gazete ve irsaliyelerin Dersaadetten gittiği ve bu gazete ve irsaliyelerin burada bulunan merkezlerde muayene edildiği belirtilerek, bu evrakların tercüme ve muayene işlemlerinin Siird Sancağı’nda bir polis, Bitliste ise Maarif Müdürü tarafından yapılacağının karara bağlandığı ifade edilmiştir.701
Bu yazışmalardan yola çıkarak Siird Sancağı’na çeşitli gazete ve risalelerin gerek başkent İstanbul’dan, gerekse Vilayet merkezlerinden posta yolu ile geldiğini, bu gazetelerin resmi görevlilerce kontrol edildikten sonra sancakta bulunan resmi kurum ve kuruluşlara dağıtımının yapıldığını ifade edebiliriz.