doğul moğul (17-20), ombaşı mombaşı (4-34), yüzúg̠ müzúg̠ (4-19), ġoruyu muruyu (86-47), araba muraba (54-49), accıla mıccıla (19-55), taḳsi muḳsi (22-85), uraşdıḳ muraşdıḳ (44-38).
Yansıma Sözcüklerle Kurulan İkilemeler
fıḳır fıḳır (74-20), şaḳur şuḳur (21-277), taḳır taḳır (21-33), taḳ taḳ (40-56). Ses Benzerliği Yoluyla Kurulan İkilemeler
arabayı darabayı (11-80), bacca bosdan (61-16), bağ bacca (46-15).
Yakın Anlamlı Sözcüklerin Bir arada Kullanılmasıyla Oluşturulan
İkilemeler
yırtıḳ bırdıḳ (13-62), haşır neşir (6-9), çoluḳ çocuḳ (27-12), ġap ġaşuḳ (61-69), şöyle böyle (25-115), doğru dürüs (54-50).
Kökeni Aynı Sözcüklerden Oluşan İkilemeler ġolu ġomşuya(74-15), bet bereket (72-33). Zıt Anlamlı Sözcüklerden Oluşan İkilemeler
Zıt anlamlı sözcükler biraraya gelerek nesne adı oluşturmuştur:öteberi (61-60).
Diğer İkilemeler
emekli çomaḳla (85-41). ġıldır g̠úcük (27-21).
2.16 Daday İlçesinin Söz Varlığı
Bir dilin söz varlığı denince, yalnızca, o dilin sözcüklerini değil, deyimlerin,
kalıp sözlerin, kalıplaşmış sözlerin, atasözlerinin, terimlerin ve çeşitli anlatım kalıplarının oluşturduğu bütünü anlıyoruz (Aksan, 2006: 7)
Daday İlçesi ağzının söz varlığını sadece derlediğimiz metinlerdeki örneklerle sınırlandıramayız. Anadolu ağızlarının genelinde olduğu gibi, Daday İlçesi ağzında da ilginç deyimler, atasözleri ve kalıp sözler (ilişki sözleri)
bulunmaktadır. Ancak yüksek lisans tez süresi içinde hepsini derlemek mümkün olmamaktadır. Daday yöresinin kültürünü de yansıtan bu öğelerden birkaç örnek vermekle yetineceğiz:
ḵúrtúmünen para ġazanmışıyın (11-23). Daday yöresinde “fazla, çok” anlamına gelen bu sözcük ''ḵúrtúm'' benzetmelerde sıkça kullanılır: Buğday bu sene ḵúrtúmúnen.
iyi kiremütledúḳ (27-87) “Güzel sohbet ettik”. boḳ ḱȃyası mısıŋ (32-53) .
samallıḳ g̠ótü lafı bitmezidi (11-44) “Samana giden insanların karşılaşıp samanlığın arkasında oturup laflaması, sohbet etmesi için kullanılır”.
dúğen boyunduruğu gibi senede bi g̠ózúḵme (11-63)
benim͜ olduğum yerde ot çúmen biterdi (11-84) g̠úccúḵ yaşında yidı ̇̊ğú bulamaç çorbasını unutmaya (29-30). Bu sözün
değişik kullanımları da vardır: ġırḳ içinde yidúğú uğmaç çorbasını umutmaya “Hafızası kuvvetli olan insanlar için kullanılır”.
Metin Dışı Derleme Örnekleri Atasözlerinden örnekler:
Sarmaşuḳ yapraḳ açmaynan bağ oldum sanarımış, Türḵ beş ġuruş
g̱órmeynen ağa oldum sanarımış ya öḳúzú deyişdúrúmúş ya ġarıyı (Hasanşey Köyü). ''Türḵ'' kelimesi burada Divanü Lûgat-it Türk'teki anlamıyla kullanılmıştır (''Türḵ'' sözlüğe bkz.).
Yüzü yımışaġ͜ olanıŋ donunuŋ͜ ağı ġurumaz (Hasanşeyh Köyü).
Sıçandan āza kediden de mıḳdar͜ olusa buğada hayır çıḳar (Hasanşeyh Köyü).
G̱ órmedúğún ama ḵómúş boḳunu yama.
Birkaç Deyim Örneği
Öḵúz g̱ótúne oḳlağaç soḳmasını bilmeyåsuŋ.
Eşek g̱ótú yağlamaya gitmek “Sinirliyken bir kişiye ''nereye gittin?'' veya üçüncü kişi için ''nerde?'' sorularına verdiği cevap”.
G̣ırōyu ġış ediyala osurmuğu puşd͜ ediyala “Gereğinden fazla abartmak”. Ḵópek boḳu gibi aralaşmamak “Sırnaşmak”.
Tarımda makineleşmeden dolayı, Batı dillerinden giren terimler de bulunmaktadır: (Fr.) batteuse>patoz>patos ''harman döğme makinesi'' (72-91), (Fr.) remorque>römork>ramuḳ (19-42), (Fr.) tracteur>traktör> direkTor (82-50), (İng.) bale>balya ''kuru ot ve samanın makineyle sıkıştırılıp bağlanmış hali'' (7-38), (Fr.) silage>silaj (20-89).
Eskicil Biçimler
sekiz on> segizen (1-6), dokuz on>doġuzan (41-62) sayı adlarında ilk
sözcüklerin ikinci hecesindeki dar-düz ünlüler korunmaktadır.
kerü>keri eskicil bir edattır. Divanü Lûgat-it Türk'teki gibi ön ses korunmaktadır: çıḳduḳdan keri (73-23).
Türḵ kelimesi Divanü Lûgat-it Türk'teki anlamıyla kullanılmıştır: Kaba saba, görgüsüz.
SONUÇ
Kastamonu İli Daday İlçesi ağzı üzerinde yapmış olduğumuz incelemede sonuç olarak şunları söyleyebiliriz:
Daday İlçesi ağzında sekiz ünlünün dışında on iki tane ara ünlü bulunmaktadır: á, ȧ, å, ė, e̊, ı́, ı̊, ı̇̊, ó,ȯ, ö̇, ú. Eski Anadolu Türkçesindeki yuvarlak ünlülü eklerin çoğunda yuvarlaklık korunur. Bunun yanında düz ünlülerin yuvarlaklaştığı da görülür. Bu yuvarlaklaşma bazen tam bazen de yarım olmaktadır. Ünlü yuvarlaklaşması, dudak ünsüzlerinin yuvarlaklaştırıcı etkisiyle (kiremüd, te̊müzlerüz), yuvarlak ünlülü eklerin gerisindeki hecenin düz ünlüsünü yuvarlaklaştırmasıyla (vórúleridi) oluşur.
Yöremizdeki uzunluklarının çoğu doldurma (ikame) uzunluktur. Ünsüz düşmesi ve ünlü kaynaşması sonucunda ortaya çıkmıştır: ȫle, bızāmız, g̠úyȫ, döğēdi. Daday ağzında büyük ünlü uyumu tamdır. Yabancı sözcükler bile kalınlık-incelik uyumuna uydurulur. Eski Anadolu Türkçesindeki yuvarlak ünlülü eklerin yuvarlaklığını koruması ve sonradan oluşan yuvarlaklaşmalar düzlük-yuvarlaklık uyumunu bozmaktadır: (dUk} ortaç eki, dU-k} görülen geçmiş zaman eki, {-Ur} geniş zaman eki, {-gU} fiilden isim türeten ek): yasduḳ, sayġu, düzlēdúḵ, alurun, gelúrün.
Ön damak /g/ ve /k/ ünsüzleri orta damak /g̱/ ve / ḵ/ olduğu zaman yanındaki ünlüyü de yarı kalınlaştırır: g̠órevim, ḵóyleri, gitdúḵ, g̠únne.
Daday ağzında ölçünlü dildeki ünsüzlerin yanında art damak /ŋ/ sesi sözcük bünyesinde ve eklerde (İyelik ikinci teklik kişi eki, görülen geçmiş zamanın ikinci teklik kişi eki, koşul kipi ikinci teklik ve ikinci çokluk kişi eki) Eski Anadolu
Türkçesinde olduğu gibi korunmaktadır: biŋ, soŋ, öŋ, arḳadaşıŋ, adamsıŋ, ekipmanıŋ, ḳardeşleriŋiz, vurduŋ, yaşadıŋız, ekseŋ, sorsaŋız. Sonradan art damak /ŋ/ ünsüzüne dönüşen /n/ ünsüzü de vardır.
Bartın yöresi ağzında ŋ-y değişimi yaygınken Daday yöresinde bir iki örneği geçmez: g̠óynek.
Çalıştığımız yörede diğer Anadolu ağızlarında olduğu gibi yirmi bir aslî ünsüzden başka ara ünsüzler de vardır: ġ, g̱, ǵ, ḳ, ḵ, ḱ, ŋ, Ç, F, K, P, S, T.
Daday yöresi ağzında tonlulaşmaya sıkça rastlanmaktadır. Orta damak /ḵ/sesi orta damak /g̱/ sesine değişim gösterir: geldúg̱, búyúg̱.
Art damak /ḳ/ ünsüzünün art damak /ġ/ ünsüzüne değişimi olayı Daday yöresi ağzında sıkça görülmüştür: Bu tonlulaşma olayı ön ses, iç ses ve son seste görülür: ġonuşma, ayaġġabı, doyurduġ.
Daday yöresinde /-ğ->-y-/ değişimi ise gelecek zaman ekinde görülür: alacaysıŋız, giyeceysiŋ.
/-r/ sesi düşmesi, Daday ağzının belirleyici özelliklerindendir. Daha çok geniş zaman ekinde, şimdiki zaman ekinde ve çokluk ekinde /-r/ ünsüzü düşmüştür. alu, içiyala, ġuşadula.
Daday yöresinin diğer belirleyici bir özelliği de şimdiki zaman ekinin genellikle {-ya} biçiminde kullanılmasıdır. Zonguldak, Bartın, Karabük illeri ağzında {-ya} biçimi üçüncü tekil ve üçüncü çoğul şahısta kullanılırken, Daday yöresi ağzında {-ya} ekinin bütün kişilerle çekiminde kullanıldığı görülür: g̠órúyan, geliyaŋ, oturuya, uğraşıyaz, ġaçıyåsuŋuz, kesiyala.
Yörede adıl kaynaklı birinci tekil kişi eki genellikle /-In/ biçimindedir: g̱údiyan, alurun, yapmışıyın, satacayın.
Emir kipi Eski Anadolu Türkçesinde olduğu gibi /-AyIn/ biçiminde kullanılır: g̠ósderiyin, varıyın.
Ek-fiilin belirli geçmiş zamanında ve hikâye birleşik çakiminin üçüncü tekil kişisinde /-n/ kullanılmaktadır: ġonuşudun, oluyodun, olsaydın, varıdın.
Yörede ''ile'' edatı kendinden önceki sözcükle ekleşip gerileyici ünsüz benzeşmesi yoluyla ''-nAn'' biçimini alır: öḵúznen, bıçağnan.
Daday ağzına yukarıdaki incelemelerimizden anlaşıldığı üzere Batı grubu ağızlarının alt grubu içersinde yer verebiliriz. Leyla Karahan da Kastamonu ağzını Batı grubu ağızlarının üçüncü alt grubunun dördüncü sırasına dahil etmiştir. İ. Kúnos ve Caferoğlu Türkiye Türkçesi ağızlarını gruplandırırken Kastamonu ağzını hiçbir gruba dahil etmeyip apayrı bir grup olarak göstermişlerdir.
KAYNAKÇA
AKSAN, Doğan (2006), Türkçenin SözVarlığı 4.Basım, Engin Yayınevi, Ankara.
ATALAY, Besim (1999), Divanü Lûgat-it-Türk Dizini IV. Cilt, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 524, Ankara.
AY, Özgür (2009), Türkiye Türkçesi Ağızlarında Fiil Çekimi, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 990, Ankara.
AYDIN, Mehmet (2002), Aybastı Ağzı (İnceleme-Metin-Sözlük), Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 796, Ankara.
AYVERDİ, İlhan (2010), Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Lugatı, İstanbul.
BIYIKLI, Halil Serdar (2000), Daday Kültür Sanat Turizm, Miralay Halit Bey Sosyal Yardımlaşma Kültür Ve Bilim Derneği Yayınları: 1, İstanbul.
BURAN, Ahmet (1996), Anadolu Ağızlarında İsim Çekim (Hâl) Ekleri, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 660, Ankara.
DEVELİOĞLU, Ferit (1999), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat 16. Baskı, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara.
EREN, M. Emin (1997), Zonguldak-Bartın-Karabük İlleri Ağızları, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 686, Ankara.
ERCİLASUN, B. Ahmet, (1999), Ağız Araştırmalarında Kullanılacak Transkripsiyon İşaretleri Ağız Araştırmaları Bilgi Şöleni, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 697, Ankara.
ERGİN, Muharrem (2003), Türk Dil Bilgisi, BAYRAK Basım/Yayım/Tanıtım, İstanbul.
GEMALMAZ, Efrasiyap (1995), Erzurum İli Ağızları I, II, III. Cilt, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 588, Ankara.
GÜLSEVİN, Gürer (1997), Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 673, Ankara.
GÜLSEVİN, Gürer (2002), Uşak İli Ağızları (Dil Özellikleri-Metinler-Sözlük), Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yyayınları: 814, Ankara.
KARAHAN, Leylâ (1996), Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 630, Ankara.
KARAHAN, Leylâ (1996), Türk Kültürü Araştırmaları-Anadolu Ağızlarında Kullanılan Bazı Zarf-Fiil Ekleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara.
KARAKÖK, Tunay (Eylül 2012), Candaroğulları Beyliği Döneminde Sosyal-Kültürel Hayat'a Dair Bir Değerlendirme, Cilt:20 No:3 Kastamonu Eğitim Dergisi 1091-1106.
KORKMAZ, Zeynep (1994), Bartın ve Yöresi Ağızları, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 584, Ankara.
KORKMAZ, Zeynep (1995), Türk Dili Üzerine Araştırmalar Birinci Cilt, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 626, Ankara.
SÜMER, Faruk (1999), Oğuzlar 5. Baskı, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul.
ŞAHİN, Burhan (2009), Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Kastamonu Nüfusu, Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi Akademik Bakış: 17.
TİKEN, Kâmil (2004), Eski Türkiye Türkçesinde Edatlar, Bağlaçlar, Ünlemler Ve Zarf Fiiller, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 837, Ankara.
ÜSTÜNER, Ahad (2000), Anadolu Ağızlarında Sıfat-Fiil Ekleri, Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 753, Ankara.
http://www.daday.gov.tr/default_B0.aspx?content=184 http://www.daday.gov.tr/ default _B0.aspx?content=195 http://www.kastamonu.gov.tr/sayfa.asp?id=1
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&view=bts