Dünyadaki ve Türkiye’deki Yaş Sebze Meyve Üretimindeki Gelişmeler

Tarım sektörü, üretimin büyük oranda doğa koşullarına bağlı olması, tarım ürünlerinin arz-talep esnekliğinin diğer sektör ürünlerine kıyasla düşük; ancak üretim aralıklarının daha uzun olması, toplumda sosyal dengelerin sağlanması ve korunması amaçlarına yönelik katkıları ve aynı zamanda diğer sektörlere göre gelirinin düşük olması gibi faktörler ile öne çıkan bir sektördür (Dış Ticaret Müsteşarlığı, 2002).

Ayrıca, tarım sektörü, ülke nüfusunun zorunlu gıda maddeleri ihtiyacını karşılaması, sanayi sektörüne hammadde sağlaması, sanayi ürünlerine talep yaratması, ulusal gelir ve ihracata katkıları ile önem arz etmektedir.

Konuya yaş sebze ve meyve açısından bakılacak olunursa yıllık yaklaşık 43 milyon ton civarındaki üretimi ile dünya yaş meyve sebze üretiminde önemli bir yeri vardır. Ülkemiz dünyanın önemli yaş meyve ve sebze üreticilerinden birisidir. Aynı zamanda yaş meyve sebze sektörü, ülkemiz tarımsal üretiminde sahip olduğu pay, oluşturduğu istihdam ve milli gelire sağladığı ek katkı ve tarım ürünleri ihracatımız açısından önemli bir yere sahiptir.

FAO ’nun 2005 yılı verilerine göre; dünyada yaklaşık 52 milyon hektar alanda taze sebze üretimi yapılmaktadır. Toplam taze sebze üretimi; yaklaşk 882 milyon ton olup yaklaşık 323 milyon ton ile dünyada en çok üretilen taze sebze patatestir. Patates ekimi dünyada toplam yaklaşık 18,6 milyon hektar alanda yapılmaktadır. Çin, Rusya Federasyonu, Hindistan, Polonya, ABD patates üretiminde dünyada önde gelen ülkeler olurken, ABD hektara göre verimin en yüksek olduğu ülkedir. Türkiye, hektara göre verim sıralamasında dünyada ön sıralardadır. Dünya patates üretiminin önemli bir bölümü üretici ülkenin iç pazarında tüketilmekte iken küçük bir bölümünün dış satımı olmaktadır. Dünyada en çok üretilen ikinci sebze domatestir. Yaklaşık 122 milyon ton üretilen domatesin dünyada yaklaşık 4,5 milyon hektar alanda ekimi yapılmaktadır. Çin, ABD ve Türkiye dünyadaki önemli domates üreticisi ülkelerdir. Dünya domates üretiminin yaklaşık %40’ı bu üç ülke tarafından gerçekleşmektedir. Karpuz, lahana ve hıyar sırasıyla en fazla üretilen taze sebzelerdir

4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Özlem TAHHUŞOĞLU

10

(AKİB, 2005). Çizelge 4.1’de 2004–2005 yılları dünyada üretilen önemli taze sebzelere yer verilmiştir.

Çizelge 4.1. 2004–2005 Yılları Dünyada Üretilen Önemli Taze Sebzeler (1000 Ton)

Ürünler 2004 2005

Çin, taze sebze üretiminde dünyada en önde gelen ülkedir. Coğrafi yapısının genişliği etkisiyle tarımsal üretimin yoğun yapıldığı Çin’de, iklim çeşitliliğinden dolayı aşağı yukarı tüm sebzelerin üretimi yapılabilmektedir (Çizelge 4.2).

11 Çizelge 4.2. 2004- 2005 Yılları Ülkeler İtibariyle Taze Sebze Üretimi (1000Ton)

Rusya Federasyonu 15.504 16.144 1,8

İtalya 16.363 16.014 1,8

Domates, patates, karpuz, hıyar ve kavun taze sebze üretimimiz içinde önemli bir paya sahiptir. Bu ürünlerin sırasıyla dünya üretimindeki payları; %7,9, %1,29,

%0,4, %4,12, %5,99’ dur. Domates üretimi genel olarak Akdeniz, Ege ve Marmara bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Patates, Türkiye üretiminde ikinci sırada yer almaktadır.

Patates çok üretilen ve iç piyasada tüketilen bir üründür. Orta Anadolu, Karadeniz, Ege ve Kuzey Anadolu Bölgelerinde üretilmektedir.

Türkiye sebze tarımında son 20 yılda ekim alanlarında yaklaşık %35’lik, üretim miktarlarında yaklaşık %88’lik ve verimde ise yaklaşık %39’luk artış kaydetmiştir. Verimliliğin artmaya devam etmesi, sebze üreticilerinin gelişmeleri yakından takip etmelerinden ya da sebze üretim tekniklerindeki iyileştirmelerden olmuş olabilir. Türkiye, bir Akdeniz ülkesi olmasından dolayı sahip olduğu ekolojik özelliklerin avantajı da sebze üretiminde ve verim artışında etkili olmuş olabilir.

4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Özlem TAHHUŞOĞLU

12

Türkiye’nin farklı iklim ve toprak yapısına sahip olması nedeniyle Ege, Akdeniz ve Marmara bölgeleri üretimin en fazla yapıldığı tür ve çeşit yönünden en zengin olan bölgelerdir (Çizelge 4.3).

Çizelge 4.3. Türkiye’nin 2000–2005 Yılları İtibariyle Önemli Taze Sebze Üretimi (1000Ton) taze meyve üretimi yapılmaktadır. Toplam taze meyve miktarı yaklaşık 510 milyon ton olup 72,5 milyon ton ve %14’lük pay ile dünyada en çok üretilen taze meyve muzdur. Bu ürünü sırasıyla üzüm, portakal, elma ve mango izlemektedir. Yüzdeler incelendiğinde üretilen ilk 4 ürünün (muz, üzüm, portakal, elma) dünya taze meyve üretiminde %50’lik bir pay aldığı görülecektir.

Genel anlamda, meyve üretimini belirleyen temel faktör taleptir. Bu talebin iç veya dış piyasadan gelmesinin yanı sıra, taze ya da işlenmiş olarak tüketilmesi üretimin şeklini ve yapısını değiştirmektedir. Bunların yanında taze meyve üretiminde, ekolojik faktörler, meyve çeşidinin tadı ve aromasında önemli bir etkiye sahiptir. Taze ya da işlenmiş olarak tüketimi yapılan taze meyveler içinde üzüm, elma ve armudun şaraplık olarak ayrı türlerinin üretimi yapılmaktadır (Çizelge 4.4).

13

Çizelge 4.4. 2004–2005 Yılları Dünyada Üretilen Önemli Taze Meyveler (1000Ton)

Şeftali Ve Nektarinler 15.347 15.782 3,1

Limon 12.569 12.726 2,5

Muz, genellikle tropik ürün yetiştiren gelişmekte olan ülkelerde yetiştirilmektedir. Hindistan, Ekvator, Çin ve Brezilya yalnız başlarına dünya üretiminin yaklaşık %50’sini gerçekleştirmektedirler. Üretimde verimlilik yönünden incelendiğinde ise, İspanya ve Kostarika ilk iki sırayı alırken Türkiye üçüncü sırada yer almaktadır.

FAO 2005 yılı rakamlarına göre; elma üretimi dünyada yaklaşık 5 milyon hektarlık alanda yapılmaktadır. Dünya elma üretiminin yaklaşık %75’i 10 ülke tarafından yapılmaktadır. Elma üretiminde ilk iki sırada Çin ve ABD yer alırken, Türkiye yaklaşık 2,5 milyon tonluk üretimi ile üçüncü sırada yer almaktadır. Bu ülkeleri Fransa, İran, İtalya, Polonya, Rusya Federasyonu, Almanya ve Hindistan takip etmektedir.

2005 yılı FAO kayıtlarında; taze meyve üretiminde Çin yaklaşık %16’lık pay ve yaklaşık 82,5 milyon tonluk üretim ile ilk sırada yer almaktadır. Bu ülkeyi

4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Özlem TAHHUŞOĞLU

14

Hindistan, Brezilya, ABD ve İtalya izlemektedir. Bu 5 ülke dünya meyve üretiminde yaklaşık % 40’lık paya sahiptir. Türkiye ise yaklaşık 11,5 milyon tonluk üretim ve yaklaşık % 2.3 pay ile dünya sıralamasında 11. sırada yer almaktadır.

Çin, 2005 FAO rakamlarına göre yaklaşık 10 milyon hektarlık bir alanda taze meyve üretimi yapmaktadır. Çin üretim konusunda diğer ülkelerin önündedir.

Avustralya, ABD ve Brezilya gibi ülkelerde geniş arazi kaynakları olmasına rağmen Çin’deki kadar fazla işgücü bu ülkelerde bulunmamaktadır. Coğrafi genişliği ve iklim çeşitliliği bulunan Çin’de aşağı yukarı her çeşit meyve üretimi yapılmaktadır.

2005 rakamlarına göre en çok üretilen taze meyve elmadır (Çizelge 4.5).

Çizelge 4.5. 2004–2005 Yılları Ülkeler İtibariyle Meyve Üretimi (1000 Ton ve % Oranları)

Ülkeler 2004 (%) 2005 (%)

FAO rakamlarına göre Türkiye’de taze meyve sektörüne bakıldığında, üretim genelde 2000 yılından bu yana artan bir trend izlemiştir. 2004 yılında bir düşüş yaşansa da 2005 yılında toparlanabilinmiştir. Ürün olarak bakıldığında üzüm, taze

15

meyve üretiminin yaklaşık % 32’sini kapsayarak ilk sırada yer almaktadır. Bu ürünü elma, portakal, limon ve mandarin gibi ürünler izlemektedir.

Aslında Türkiye taze meyve üretimi için verimli arazilere sahip bir ülkedir.

Ancak son 50 yıllık dönemde köyden kente göçün hızla artması, tarımsal teşviklerin yeterli düzeyde sağlanamaması, ürün çeşitliliğinin olamaması, iyi tarım tekniklerinin uygulanamaması, üreticilere zirai danışmanlık hizmetlerinin verilmemesi, bilinçsiz zirai ilaç kullanımı gibi nedenlerle, taze meyve üretiminde beklenen üretim ve verim artışları sağlanamamıştır. Bu nedenlerle, aslında dünya üretiminden daha fazla pay almamız gerekirken bu gerçekleşememiştir. Nitekim, Türkiye’de yıllar itibariyle üretilen meyvelerle ilgili veriler, Çizelge 4.6’da verilmiştir.

Çizelge 4.6. Türkiye’nin 2000–2005 Yılları İtibariyle Önemli Taze Meyve Üretimi (Ton ve % Oranları) gerçekleşmektedir. Narenciye üretimi yapılan ülkeler; Brezilya, Akdeniz ülkeleri,

4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Özlem TAHHUŞOĞLU

16

ABD ve Çin’dir. Dünya narenciye üretiminin yaklaşık 2/3’ü bu ülkeler tarafından gerçekleştirilmektedir. Güney Yarımküre ülkelerinden Arjantin, Avustralya ve Güney Afrika, kuzeye sezon dışı narenciye sağlayabilmektedirler.

Brezilya 2005 yılı dünya narenciye üretiminde, ilk sırada yer alarak dünya narenciye üretiminin yaklaşık % 19’unu, Türkiye ise dünyada 12. sırada yer alarak, dünya üretiminin yaklaşık % 2,45’ini gerçekleştirmektedir (AKİB 2005). Çizelge 4.7’de 2004–2005 yılları ülkeler itibariyle narenciye üretimi ve % oranları görülmektedir.

Çizelge 4.7. 2004–2005 Yılları Ülkeler İtibariyle Narenciye Üretimi - Miktar (1000 Ton ve % Oranları)

Ülkeler 2004 (%) 2005 (%)

17

2005 yılında üretilen narenciye çeşitlerinde portakal ilk sırada yer alarak narenciye üretiminin yaklaşık % 56,6’sını oluşturmaktadır. Bunu sırasıyla, mandarin (% 22,1), limon (% 12,1) ve greyfurt (% 3,5) izlemektedir.

2005 yılında Türkiye’de üretilen portakal, dünya üretiminin yaklaşık % 2,1’i, mandarin yaklaşık % 2,5’i, greyfurt yaklaşık % 4,1’i ve limon yaklaşık % 4,7’si kadardır (AKİB, 2005). Çizelge 4.8’de ülkeler itibariyle portakal üretimi ve % oranları görülmektedir.

Çizelge 4.8. 2004–2005 Yılları Ülkeler İtibariyle Portakal Üretimi - Miktar (1000 Ton ve % Oranları)

Ülkeler 2004 (%) 2005 (%)

2005 yılında dünyada greyfurt üretimi, toplam narenciye üretiminin % 3,5’ine denk gelmektedir. Greyfurt, en fazla ABD’de üretilmektedir. Türkiye dünya greyfurt üretiminde yaklaşık % 4,1 payla 7. sırada yer almaktadır. Çizelge 4.9’da ülkeler itibariyle greyfurt üretimi ve % oranları görülmektedir.

4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Özlem TAHHUŞOĞLU

18 Çizelge 4.9. 2004–2005 Yılları Ülkeler İtibariyle Greyfurt Üretimi - Miktar (1000 Ton ve % Oranları)

Ülkeler 2004 (%) 2005 (%)

ABD 1.964 42,0 914 24,9

Çin 433 9,3 443 12,1

Meksika 260 5,6 265 7,2

İsrail 710 15,2 264 7,2

Küba 225 4,8 226 6,1

Arjantin 170 3,6 170 4,6

Türkiye 135 2,9 150 4,1

Hindistan 142 3,0 142 3,9

Tunus 72 1,5 72 2,0

Brezilya 66 1,4 68 1,9

Sudan 68 1,5 68 1,9

Belize 56 1,2 56 1,5

Jamaika 44 0,9 44 1,2

Paraguay 40 0,9 43 1,2

Filipinler 41 0,9 40 1,1

Diğerleri 723 15,4 710 19,3

Toplam 4.677 100,0 3.675 100,0

Kayna FAO, 2005 http://faostat.fao.org/site567

2005 yılında dünya mandarin üretimi, toplam narenciye üretiminin yaklaşık

% 22,1’ine denk gelmektedir. Türkiye’de üretilen mandarin, dünya üretiminin yaklaşık %2,5’ine denk gelmektedir. Dünya mandarin üretiminin yarıya yakınını, Çin karşılamaktadır. Türkiye, dünya üretiminde 9. sırada yer almaktadır. Çizelge 4.10’da ülkeler itibariyle mandarin üretimi ve % oranları görülmektedir.

19 Çizelge 4.10 2004–2005 Yılları Ülkeler İtibariyle Mandarin Üretimi – Miktar (1000 Ton ve % Oranları)

Ülkeler 2004 (%) 2005 (%)

2005 yılında dünyada limon üretimi, toplam narenciye üretiminin yaklaşık

%12,1’ine denk gelmektedir. Türkiye’de üretilen limon, dünya üretiminin yaklaşık

%4,7’sine denk gelmektedir. Limon üretiminde yaklaşık %15,6 payla Meksika ilk

4. ARAŞTIRMA İLE İLGİLİ GENEL BİLGİLER Özlem TAHHUŞOĞLU

20 Çizelge 4.11. 2004–2005 Yılları Ülkeler İtibariyle Limon Üretimi - Miktar (1000 Ton ve % Oranları)

Toplam 12.569 100,0 12.726 100,0

Kaynak: FAO, 2005 http://faostat.fao.org/site567

Narenciye üretimi ülkemizde en fazla; Akdeniz Bölgesi’nde (Antakya, Adana, Mersin, Antalya) ve Ege Bölgesi’nde (İzmir, Aydın, Muğla ve çevresi) yapılmaktadır. Türkiye’deki toplam turunçgilin yaklaşık % 95’i bu iki bölgede üretilmektedir. Ülkemizde en fazla üretimi olan narenciye çeşidi portakaldır (AKİB, 2005). Çizelge 4.12’de. Türkiye’nin yıllar itibariyle turunçgil üretimi görülmektedir.

Çizelge 4.12. Türkiye Yıllar İtibariyle Turunçgil Üretimi (1000 Ton) Ürün Adı 2000 2001 2002 2003 2004 Toplam

21