Dünya Mirası Kentler 35 

Son dönemlerin söylemi ile “dünya kenti” ya da “sürdürülebilir kent” olabilmenin ve kentsel yaşam kalitesini yükseltebilmenin önemli ölçütlerinden birisi de kentlerin var olan doğal ve tarihi kültürel kimliklerinin korunarak geliştirilmesidir. 1945 yılında kurulan UNESCO, bünyesinde insanlık için önemli kabul edilen kültürel ve tarihi mirasın korunması konusunda çalışmalar yürütmektedir. Dünya mirasının fark edilen hassasiyetinin bir sonucu olarak, bu gibi sit alanlarını ve gezilip

görülecek yerleri “kültürel kitle turizminin” yıkıcı etkilerinden korumak için çok sayıda evrensel önlemler alınmıştır. Bunlardan en önemlisi örgütün oluşturduğu Dünya Mirası Listesidir.

Özellikli bir alanın Dünya Mirası Listesi’ne girebilmesi için evrensel bir değer taşıması ve UNESCO tarafından belirlenmiş 10 kriterden en az birini karşılaması gerekir. Bu kriterler aşağıda sıralanmıştır:

i. Dahi sayılabilecek bir sanatçının eşsiz bir sanat eserini veya şaheserini temsil etmek.

ii. Dünya kültür sahası içinde veya belirli bir zaman dilimi üzerinde mimarlıkta ya da teknolojideki, anıtsal sanat eserlerindeki, şehir planlamacılığındaki veya peyzaj tasarımındaki gelişimlerde insani değerlere dair kültür paylaşımını sergilemesi.

iii. Günümüzde yaşamayan bir medeniyetin veya kültürel geleneğin eşsiz ya da en azından istisnai bir kanıtını taşımak.

iv. İnsanlık tarihinde önemli bir aşamayı veya aşamaları gösteren bir yapı biçiminin veya mimari bileşim veya peyzajın olağanüstü örneği olmak.

v. Özellikle geri çevrilemez değişimlerin etkisi altında zayıf kaldığında, insanın çevre ile olan etkileşimini ya da bir kültürü (kültürleri) temsil eden deniz ya da karadaki geleneksel insan yerleşiminin önemli bir örneği olması.

vi. Evrensel değere sahip sanatsal veya yazınsal eserler, inançlar, fikirler, olaylar veya yaşayan geleneklerle, önemli derecede ya da direkt ilişkisi olması1.

vii. Önemli fizyografik ya da jeomorfik özellikleri olan kara formlarının gelişiminde devam eden jeolojik süreçleri, yaşam kaydını içeren, dünya tarihinin temel aşamalarını gösteren önemli örnekler olması.

viii. Hayvan ve bitki topluluklarını, kıyı ve deniz ekosistemlerini, temiz suları, karasal gelişim ve evrimdeki süre gelen önemli ekolojik ve biyolojik süreçleri gösteren bir örnek olması.

ix. Bilimsel bakış ve koruma açısından tehlike altındaki önemli türleri barındıran biyolojik çeşitliliğin yerinde korunması için önemli doğal yaşam alanlarının korunması.

Dünya Mirası Sit alanları için, yerel yönetim, özellikli alanın tarihi değerini ortaya koymak amacıyla, yapıların özelliklerini tüm detayları ile birlikte içeren bilgi,

1_{Komite, bu kriterin ancak çok istisnai şartlarda veya başka kriterlerle ilişkili olması durumunda} değerlendirileceğini söylemektedir.

tescil durumunu gösterir belge, plan, çizim, harita vs hazırlamalı, bu yapıların restorasyon ve konservasyon planları ile alanın nasıl iyileştirileceği, nasıl yönetileceği ve finansmanının nasıl sağlanacağı ile ilgili yönetim planını oluşturmalıdır (Smith, 2003).

Dünya Mirası Merkezi, gerekli dokümanların ve haritaların dâhil edilmiş olmasından emin olmak için mümkün olduğunca ayrıntılı olması gereken bu dosyanın hazırlanmasında üye ülkelere öneri ve destek sunmaktadır. Hükümetlerin, özel bir sit alanı için bir dosya teslim etmesi gerekmektedir. Daha sonra, bir işletme planının teslim edilmesinin yanı sıra, sit alanlarının ayrıntılı tarihi ve arkeolojik kayıtları sağlanmalıdır. Bir komite bilgileri değerlendirir ve sit alanının aday olup olamayacağına karar verir. Hükümetler adaylığı desteklemek için gerekli yasal ve düzenleyici sistemlere ve işletme mekanizmalarına sahip olmalıdır. Ayrıca tüm olası Dünya Mirası Sit alanları tasarım, malzeme, işçilik ya da alan bakımından ve kültürel araziler söz konusu ise, ayırt edici özellikleri ve unsurları bakımından orijinallik testlerini karşılamaları beklenmektedir (Shackley, 1998). Bu süreç, yerli halkın alanın bir parçası olduğunda daha karmaşıklaşır. Koruma, turizm ve yerel ihtiyaçlar arasında kaçınılmaz uzlaşmazlıklar ortaya çıkmaktadır.

Hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkeler bu çok arzulanan ödülü elde etmek için yarıştıkları için, Dünya Mirası Sit alanı statüsüne ulaşma isteği artış göstermektedir. 1994’te Dünya Mirası Komitesi, bölgelerin, eser türlerinin ve dönemler arasındaki eşitsizliklerin giderilmesi ve aynı zamanda insanlığın kültürel tarihi mirasının sadece mimariden ibaret olduğu görüşünden uzaklaşmak için daha antropolojik, çok işlevli ve evrensel bir bakış açısının benimsenmesi çağrısında bulunmuştur.

Daha fazla gelişmiş olan ülkelerin bazılarından, fark edilen eşitsizliği ve açık bir şekilde görülen önemli kültürlerin daha az önemli olanlara göre daha fazla rağbet görmesini sağlamak için, adaylık hızlarını yavaşlatmaları istenmiştir (Pocock,1997). 1996’da Dünya Mirası Listesine kültürel arazi kategorisinin de eklenmesi, daha az öneme sahip olan kültürler ile yöresel kültürlerin daha fazla hesaba katılmasını sağlamıştır (Smith, 2003).

Dünya Mirası Sit Alanı Statüsü birçok ortak amaca hizmet ediyor görünmektedir. Dünya Mirası statüsünün yerel düzeyde gelecekteki planlama kararlarını etkilemenin dışında evrensel ve ulusal düzeyde çok büyük saygınlık kazandırdığı düşünülmektedir. Tüm durumlarda, bu evrensel olarak eşsiz sit alanlarının korunması birincil derecede önemlidir. Bu yüzden Dünya Mirası statüsüne koruma aracı olarak

vurgu yapılmaktadır. Lowenthal (1998) tarafından belirtildiği gibi; “ Evrensel ödüller

yağmalama konusunda caydırıcıdır ve koruma alanının nadir miraslar arasına girmesine imkân verir”. Dünya Mirası Sit alanları, (özellikle tarihi kasabalar gibi karma

sit alanlarında) açıkça belirlenmiş bir alanı, bir sınır ya da tampon bölge içerisindeki alanı kapsar. Bu durum, sit alanının estetik ya da tarihi değerine zarar verecek ya da değerini riske atacak uygunsuz yerel gelişimleri azaltarak koruma sağlar (Smith, 2003). Dünya Mirası Sit alanları, yerel, bölgesel ve hatta uluslararası halklara sadece geçmişleri hakkında değil ayrıca şu an ve gelecek hakkında da bir şeyler öğretebileceği için önemli sayılmaktadır. Bu yüzden bu alanlar, ziyaretçiler için yeterli eğitim ve yorumlama imkânı sağlama yükümlüğü altındadır. Bu şekilde halk ziyaretlerinden en üst düzeyde fayda sağlayabilir (Smith, 2003). Shackley (1998), Dünya Mirası Sit alanını ziyaret etmek bir eğlence parkını ziyaret etmekten farklı bir boyutta temel bir zihinsel deneyim olmalı” fikrini ileri sürmüştür.

Dünya Mirası Kent Statüsü, sit alanının durumunun yerel, ulusal ve uluslararası düzeyde gelişmesine imkân verir. Bu durum, sit alanının olumlu gelişmesine bağlı olarak turizmi teşvik edebilir. Yerel halk çevreleri ile daha çok gurur duyabilir ve bu da toplum birliğini, kimliği güçlendirir. Sorun ziyaretçi sayılarının özellikle narin ve hassas bir çevre ise, sit alanının korunması konusundaki şartları daha da kötüleştirebilmektedir. Eğer sit alanı daha çok evrensel bir turizm yeri haline gelirse, yerel halk kendini sit alanına yabancılaşmış ya da alandan mahrum bırakılmış hissedebilir. Özellikle yerel halkın sit alanının ayrılmaz bir parçası olduğu kültürel alanlarda mülkiyet, katılım ve yetkilendirme sorunları sit alanlarının işletilmesinde esas sorunlar haline gelir. Dünya Mirası statüsünün faydalarını tüm paydaşlar açısından en üst seviyeye getirmek için sit alanlarının dikkatli bir şekilde ve hassasiyetle yönetilmesi gerekmektedir (Smith, 2003).

Her bir Dünya Mirası Sit alanının koruma, ziyaretçiler ve yerel sorunlara ilişkin politikasını ana hatlarıyla belirleyen bir işletme planına sahip olması gerekmektedir. UNESCO ve ICOMOS ayrıntılı evrensel bir dizi kılavuz sağlasa da, Dünya Mirası Sit alanının işletmesinin çok çeşitli yaklaşımlar gerektirdiğinin farkına varılmıştır. Bu, Dünya Mirası Sit alanlarının çeşitliliği işletmelerinin çok fazla standartlaştırılamayacağı anlamına gelmektedir. İşletme planları eşsiz özellikleri ve her bir sit alanının kendine özgü doğasını ele almayı amaçlamalıdır. Açıkça görüldüğü gibi, koruma ve ziyaretçi erişimi arasındaki dengeyi sağlamak temel kaygı konusudur. Sit alanının orijinalliği uygun ve hassas yorumlamalar yoluyla korunmalıdır. Dünya Mirası Sit alanlarının

sembolik öneminin ulusal kimlik ile bağdaştırılması, yöresel toplumlar için, bölgesel ve

yerel kimlik duygularının bir parçası olması anlamına gelmektedir (Smith, 2003).

Cunliffe (1996) sit alanı yönetimini “sit alanının şimdiki ve gelecekteki nesiller

için kültürel öneminin korunması için, sit alanının korunmasını, zenginleştirilmesini ve korunmasını sağlayacak ayrıntılı bir planlama ve işletme sürecinin bilinçli ve dikkatli bir şekilde hazırlanması” şeklinde tanımlamıştır. Bu, temel olarak kültürel mirası hem

şimdiki hem de gelecekteki nesiller için muhafaza etme endişesi taşıyan sürdürülebilir turizm tanımları ile çok yakın bir şekilde bağlantılıdır (ör- ICOMOS). Sit alanı işletmesi aynı zamanda sit alanının muhafaza edilmesi, korunması, ziyaret edilmesi ve yorumlanmasını da içine alan tüm yönlerini göz önünde bulunduran bir bütünleşik süreç olarak görülmektedir. Shackley (1998) birçok sit alanının narin olması, doğal aşınmanın yanı sıra gün geçtikçe artan ziyaretçi sayılarının da tehdidi altında olmasına dikkat çekerek, Dünya Mirası Sit alanı için ziyaretçi yönetiminin önemini vurgulamakta, hatta kısıtlanmalarını önermektedir.

Dünya Mirası Sit alanlarının işletmesi için kullanılan temel yönetim araçlarından birini ana hatlarıyla açıklaması sebebiyle Shackley (1998)’in yorumu faydalı bir yaklaşımdır. Birçok sit alanı tam olarak da Dünya Mirası Sit alanı statüsüne ulaşmaları sebebiyle giderek daha da popüler hale gelmektedir. UNESCO’nun temel amaçlarından birisi Dünya Mirası Sit alanlarına erişimi arttırmaktır. Bu durum pek çok alan için koruma açısından sorun olarak görülebilecek bir felsefedir. Ziyaretçi sayılarının ve akışının tabii ki kontrol edilmesi, düzenlenmesi ve uygun olan durumlarda hem koruma gerekçeleri açısından hem de ziyaretçi deneyimini zenginleştirmek açısından azaltılması gerekmektedir. Özellikle sit alanlarının narin ve hassas olduğu durumlarda, ziyaretçi tavırları da incelenmelidir (Smith, 2003).

ICOMOS; Dünya Kültür Mirası Alanlarının Yönetimi Rehberi (1992) ve Uluslararası Kültür Turizmi Tüzüğünden (1999)’de anlaşılacağı gibi, kültürel mirasın korunması ve yerli halk ile turistlere aktarılma ihtiyacının farkındadır. Dünya Kültür Miras Alanlarının Yönetimi Rehberi’ne göre planlama, programlama ve bütçe hazırlanması yönetimin temel unsurlarındadır. Rehber, öncelikle mirasın anlamını ve bu mirasın yok etmeden nasıl ele alınması gerektiğini vurgular. Daha sonra, yönetim sürecinin dayandığı envanter ve belgeleme işlemlerini, yönetim, maliyet kontrolü ve politikası, yasal araçlar, programlama ve bütçe hazırlığı hakkındaki veriyi içerir. Ayrıca, yönetim planının temelini oluşturan varsayımların kesin bir şekilde belirlenmesi gerekir. Bu bölüm ağırlıklı olarak sürdürebilirlik ilkesine vurgu yapar. Planın kısa ve uzun süreli

olmak üzere raporlanması ve gözden geçirilmesi gerektiğini belirtir. Rehber, miras öneminin, ayrıca farklı ölçülerdeki uygulama süreçlerinin raporlama, kontrol, denetim ve değerlendirmesinin önemini vurgular.

Kültürel miras uluslararası düzeyde tanınan ilkelere göre yönetilse de, sorumluluk genellikle belli bir topluluğa ya da koruyucu bir gruba düşmektedir. Buradaki temel sorunlardan birinin kültürel mirasın korunması ve kültürel mirasa erişimin dengelenmesini sağlamak olduğu açıktır. Bir sit alanı ya da arazi düzeyinde yönetim planları geliştiriyorken, sürdürülebilir kalkınma ilkelerini göz önünde bulundurmak önemlidir. Özellikle onların kültürel mirasının sunulduğu ve yorumlandığı düşünüldüğünde yerel halkın rolü çok önemlidir (Smith, 2003).

ICOMOS (2006) tarafından Tarihi Çevrenin Yönetimi isimli rehberin taslak şeması Şekil 2.3’de gösterilmiştir.

Şekil 2. 3. Tarihi çevrenin yönetimi (ICOMOS, 2006)