DÜNYA LİMANLARININ YÖNETİM ŞEKİLLERİ VE GELİŞİMİ

1990 yılların başından itibaren günümüze gelene kadar ülkemizi de kapsayacak şekilde dünya limanlarının yönetim yapılarında önemli değişiklikler yaşanmıştır. 1991 yılında dünyanın en büyük 98 limanının %42’si kamu sektörü tarafından yönetilirken 2004 yılında bu oran % 32’ye inmiştir. Liman sahipliği açısından bakıldığında 1991 yılında 98 limanın %60’ı tamamen kamu limanı olma özelliği taşırken, 2004 yılında bu oran %26’ya düşmüş ve kiralık liman modeli %22’den 2004’te %48’e çıkmıştır (www.denizhaber.com).

Dünyadaki konteyner limanlarının bölgelere göre dağılımını incelersek 1980 – 2004 yılları arasında bu limanlardaki kurumsal değişimleri aşağıdaki şekillerde görebiliriz (Türk Limancılık Sektörü Raporu ‘Vizyon 2023’, 2007: 50).

Şekil 3. Dünya Limanlarında Yönetim Şekilleri, 1980

Özel (genellikle) konteyner terminal operasyonları Birkaç istisna dışında kamu limanı modeli

Anseatic kiralık liman modeli. Yerel stevedore’ların liderliği. Konteyner terminal operasyonlarında kamu limanı modeli

Şekil 4.Dünya limanlarında yönetim şekilleri, 2004

Konteyner terminallerinde özel sektör yatırımları – gelişmekte olan ülkeler (1986 – 2003: < 1 miyar $)

Konteyner terminallerinde özel sektör yatırımları – gelişmekte olan ülkeler (1986 – 2003): > 1 milyar $)

Gelişmiş ülkelerdeki liman reformlarının ilk aşamaları Gelişmiş ülkelerdeki liman reformlarının ilerlemiş aşamaları Konteyner terminal operasyonlarında kamu limanı modeli

Kaynak: Türk Limancılık Sektörü Raporu ‘Vizyon “2023”, 2007, sf.51.

Görüldüğü gibi 1980 yılından 2004 yılına gelene kadar limanların yönetim yapılarında büyük değişikliklerin meydana geldiğini söylenebilir. 1980 yılında dünyada genellikle kamu limanı modeli görülürken, 2004 yılına gelindiğinde bu oran bir hayli düşmüştür ve özel sektör yatırımlarının artması sonucu da özel limanların sayısı artmıştır. 1980 yılında yalnızca ABD ve Avustralya’da özel limanlar görülürken, 2004 yılına gelindiğinde Afrika, Peru, Bolivya ve İskandinav ülkeleri dışında dünyada genel olarak özel limanların egemenliği görülmektedir.

Şekil 4’de gelişmekte olan ülkelerde limanlara yapılan özel sektör yatırımları görülmektedir. Çin, Malezya, Endonezya ve Latin Amerika’nın doğusundaki limanlara yapılan yatırımlar 1 milyar $’un üstündeyken diğer gelişmekte olan ülkelerde limanlara yapılan yatırımlar bu rakamın altında kalmaktadır. Kuzey Amerika ve Avrupa’nın büyük bölümünde ve Avustralya kıtasının tamamında liman reformlarının ilerlemiş aşamaları görülürken yalnızca Fransa ve Japonya’da liman reformlarının ilk aşamaları görülmektedir.

3.5.1. Avrupa Limanları

Avrupa Limanları’nın en belirgin özelliklerinden biri yönetim ve operasyon da çeşitlilik olması, yani liman idareleri ve hizmet sağlayıcıları arasında karşılıklı ilişkinin çeşitliliği olmasıdır.

Avrupa Kıtası’nda genelde liman yönetiminde 3 tane model vardır (Response of ESPO, 2003: 1):

a) Hansa modeli, yerel ve belediyelere ait liman idarelerini kapsar.

b) Latin modeli, merkezi hükümetin önemli etkisi görülür ve sosyal fayda ön planda tutulur.

c) Anglo-Saxon modeli, özel liman idarelerini kapsar.

Günümüzde Avrupa Limanları genellikle devlet idaresinin etkisinden arınmıştır ve bu limanlarda özel veya özerk liman idare yapısı benimsenmiştir. Özerk limanlar mahalli idarelerin, yani belediyelerin de yönetimde yer aldığı, çeşitli temsilcilerin oluşturduğu bir yönetimle idare edilmektedir. Özel limanlar ise özel firmalar tarafından işletilmekte ve idare edilmektedir. Avrupa’daki Limanlarda, özelleştirme yerine genelde özerk liman statüsüne geçmeye karar kılınmıştır (Yercan, 1996: 161).

Genel olarak Avrupa limanlarının yönetim modelleri (Çolakoğlu, 2000: 2-3):

Fransa; 6 özerk, 200 tane karma yönetimli limana sahiptir. Devletin doğrudan kontrolü altında 15 liman ve hükümetin yetkilerini bölgesel açıdan devralmış, özerk birimler tarafından yönetilen 200’den fazla liman vardır. Örnek olarak Le Havre, Marsilya, Bordeaux ve Nantes Limanı liman idaresi bağımsız birer özerk limandır ve mali açıdan bağımsız bir devlet gibidir.

İsveç; Genel olarak bölgesel özerk birimler tarafından yönetilmektedir.

İngiltere; 5 ayrı statü bulunmaktadır. Bunlar: İngiliz Taşımacılık Dokları Heyeti tarafından bağımsız birim olarak yönetilen, Liman Komisyon Yönetimi tarafından bağımsız olarak yönetilen, Şehir İdaresi tarafından yönetilen, özel sektör tarafından yönetilen ve Demir veya Su Yolları idarelerince yönetilen limanlar şeklindedir. İngiliz Taşımacılık Dokları Heyeti tarafından yönetilen limanlar hükümetten bağımsız, müteşebbis niteliğindedir. Liman idareleri tarafından yönetilen limanlar ise özerk yapıdadır. İngiltere’de limanlar devletten teşvik veya sübvansiyon almazlar ve kendi kendilerini mali açıdan yönetirler.

Hollanda; devlet, eyalet ve şehir meclisleri tarafından oluşturulan birimlerce yönetilen limanların yanında, aynı zamanda bölgesel özerk birimlerce yönetilen limanlara da sahiptir. Küçük limanlar genellikle kamu statüsündeki limanlardır. Büyük limanlar ise bölgesel özerk birimler tarafından yönetilirler. Bu limanlarda hükümet idareye kısmen de olsa müdahale etmektedir.

Belçika; 4 büyük limanından biri olan Zeebrugge-Bruges Limanı devlet- eyalet ve özel teşebbüsten oluşan birimlerce yönetilmektedir. Kalan 3 liman ise şehir idarelerince yönetilmektedir. Bütün limanlar devletten inşaat ödeneği almaktadır.

Almanya’da, federal hükümetler limanla ilgili faaliyetlerden sorumludur. Liman yönetimi bölgesel idareler olup, limanlar hükümetlerden mali destek alamamaktadır.

Almanya, Hollanda ve Belçika’da merkezi hükümetlerin liman gelişiminde etkisi son derece zayıftır ve liman yönetim kurumları bağımsız rekabetçi bir çerçevede özerk temellere dayanır. Bu ülkelerdeki limanlar “liman idaresinin Kiralık tipi” olarak adlandırılabilir ve özel mülkün, özel stevedoring ve yük elleçleme şirketlerine uzun dönemde kiralanarak kar elde edilmesi amaçlanır. Avrupa’nın en büyük limanından biri olan Rotterdam Limanı, rekabet halinde olan limanların birbirlerine üstünlük sağlamak için yarış halinde olduğu Hamburg’dan Antwerp’e kadar uzanan bölgede normal koşullarda en çok tercih edilen liman olarak liman alanının kiralama ücretleri, liman resimleri ve diğer vergileri belirleyen fiyat lideri konumundadır (ULIMAP, 1999: 5-5).