I. Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlığı
Madde 66 − (1) Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ne vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin uyrugundadır58 ve vatandaştır.
(2) Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı babanın veya Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı ananın çocuğu Türkiye Cumhuriyeti vatandaşıdır. 59 (Mülga cümle: 3/10/2001-4709/23. md.) (3) Vatandaşlık, kanunun gösterdiği şartlarla kazanılır ve ancak kanunda belirtilen hallerde kaybedilir.
(4) Hiçbir Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı, Millet’e, Devlet’e ve Vatan’a bağlılıkla bağdaşmayan bir eylemde bulunmadıkça vatandaşlıktan çıkarılamaz.
(5) Vatandaşlıktan çıkarma ile ilgili karar ve işlemlere karşı yargı yolu kapatılamaz.
II. Seçme, seçilme ve siyasi faaliyette bulunma hakları
Madde 67 − (1) Vatandaşlar, kanunda gösterilen şartlara uygun olarak seçme, seçilme ve bağımsız olarak veya bir siyasi parti içinde siyasi faaliyette bulunma ve halkoylamasına (referanduma) katılma hakkına sahiptir.
(2) (Değişik: 23/7/1995-4121/5. md.) Seçimler ve halkoylamalarsı (referandumlar), serbest, eşit, gizli , tek dereceli, genel oy, açık sayım ve döküm esaslarına göre, − seçenek
58 Gerekçe ▶ Çagdaş demokrasilerde, devletler ve uyruklar, ‘ırk’ adlarıyla degil ‘ülke adı’ndan yapılmış adlarla adlandırılır. kendi dillerinde, ‘İngiltere (England)’ ülke adından “İngil+iz”, yani “İngiltere+li”;
‘Fransa’ ülke adından “Frans[a]+ız”, yani “Fransa+lı” ; ‘İtalya’ ülke adından “İtalya+n”, yani “İtalya+lı”;
‘İspanya’ ülke adından “İspany[a]+ol”, yani “İspanya+lı”; ... demektir. Böylece ‘Türkiye’ ülke adından yapılmış ( ing. “Turkey ⇒ turki+sh” ; frn. “Turquie ⇒ Turquie+n”, yani “trc. Türkiye ⇒ Türkiye+li” de böyle bir sıfattır. bkz. ayrıca BAŞLANGIÇ ve BİRİNCİ KISIM - GENEL ESASLAR’daki dipnotları ve E Gemalmaz, Ögrenme ve Uygulama dilleri, Türkçenin Derin Yapısı, 232. syf. 88. dipnotu.
59 Gerekçe ▶ “Türk babanın veya Türk ananın çocuğu Türkdür.” ifadesi, “Türk olunmaz, Türk dogulur.”
anlamına gelmez mi?! “Gelmez.” diyebiliyor muyuz? “Hayır”. O halde, bu ifadede geçen ve soydaşlık (ırkçılık) çagrıştırdıgı için ayırımcı olan “Türk” kelimesini, demokratik, çagdaş bir anayasaya yakışacak şekilde yurttaşlık çagrıştırdıgı için birleştirici olan “Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı, Türkiye Cumhuriyeti nüfusuna kayıtlı, vatanı Türkiye olan” anlamına gelebilecek “Türkiyeli” kelimesiyle degiştirmek uygun olacaktır... (bkz. : BAŞLANGIÇ − Fıkra : (3)’deki ilk dipnotu ve bu madde − Fıkra : (1)’deki dipnotu )
ikiden fazlaysa − ‘iki − vy. duruma göre daha çok − turlu dar bölge seçim yöntemi’60 ile, yargı yönetim ve denetimi altında yapılır. Ancak, yurt dışında bulunan Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarının oy hakkını kullanabilmeleri amacıyla kanun, uygulanabilir tedbirleri belirler.
(3) (Değişik: 23/7/1995-4121/5. md.) Onsekiz yirmi yaşını dolduranmuş her Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı seçme, seçilme ve halkoylamalarsına (referandumlara) katılma haklarına sahiptir.
(4) Bu hakların kullanılması kanunla düzenlenir.
(5) (Değişik: 23/7/1995-4121/5. md.) Silah altında bulunan er ve erbaşlar ile askeri öğrenciler, (Ek ibare: 3/10/2001-4709/24. md.) taksirli suçlardan hüküm giyenler hariç ceza infaz kurumlarında bulunan hükümlüler oy kullanamazlar. Ceza infaz kurumları ve tutuk evlerinde (...) oy kullanılması ve oyların sayım ve dökümünde seçim emniyeti açısından alınması gerekli tedbirler Yüksek Seçim Kurulu tarafından tespit edilir ve görevli hakimin yerinde yönetim ve denetimi altında yapılır.(11)
(6) (Değişik: 23/7/1995-4121/5. md.) Seçim kanunları, temsilde adalet ve yönetimde istikrar ilkelerini bağdaştıracak biçimde düzenlenir.
(7) (Ek: 3/10/2001-4709/24. md.) Seçim kanunlarında yapılan değişiklikler, yürürlüğe girdiği tarihten itibaren bir yıl içinde yapılacak seçimlerde uygulanmaz
III. Siyasi partilerle ilgili hükümler
A. Parti kurma, partilere girme ve partilerden ayrılma(12)
Madde 68 − (1) (Değişik: 23/7/1995-4121/6. md.) Vatandaşlar, siyasi parti kurma ve usulüne göre partilere girme ve partilerden ayrılma hakkına sahiptir. Parti üyesi olabilmek için onsekiz yaşını doldurmuş olmak gerekir.
(2) Siyasi partiler, demokratik siyasi hayatın vazgeçilmez unsurlarıdır.
(3) Siyasi partiler önceden izin almadan kurulurlar ve Anayasa ve kanun hükümleri içerisinde faaliyetlerini sürdürürler.
(4) Siyasi partilerin tüzük ve programları ile eylemleri, Devlet’in bağımsızlığına, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan haklarına, eşitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet’in egemenliğine ‘kendini yönetme hakkı’na, demokratik ve laik61 cumhuriyet ilkelerine aykırı olamaz; sınıf veya zümre diktatörlüğünü veya herhangi bir tür diktatörlüğü savunmayı ve yerleştirmeyi amaçlayamaz; suç işlenmesini teşvik edemez.
(5) Hakimler, ve savcılar, Sayıştay dahil yüksek yargı organları mensupları, kamu kurum ve kuruluşlarının memur statüsündeki görevlileri, yaptıkları hizmet bakımından işçi niteliği taşımayan diğer kamu görevlileri, Silahlı Kuvvetler mensupları ile yükseköğretim öncesi öğrencileri siyasi partilere üye olamazlar.
(6) Yüksek öğretim elemanlarının siyasi partilere üye olmaları ancak kanunla düzenlenebilir. Kanun bu elemanların, siyasi partilerin merkez organları dışında kalan parti
60 Gerekçe ▶ Yalnızca iki seçenegin − örn.: seçimlerde, en çok iki adayın; halkoylamalarında, en çok
‘EVET’ / ‘HAYIR’ gibi iki bildirimin − bulundugu durumlada ‘tek turlu dar bölge seçim yöntemi’
uygulanır. Bkz. : Bkz. : EK 2 / İKİ − GEREKTİGİNDE ÜÇ − TURLU DAR BÖLGE SEÇİM SİSTEMİ. (Bu gönderme, 2019 baharında eklenmiştir.).
61 Gerekçe ▶ “demokratik” dedikten sonra “laik” demek laf kalabalıgından başka bir şey degildir.
‘demokratik devlet’ olmanın olmazsa olmaz özelligi, en önemli ‘insan hakkı’ olan ‘inanç özgürlügü’ne saygılı yani ‘laik’ (?!) olmaktır. Bkz. : EK : 1 İNSAN HAKLARI. (Bu gönderme, 2019 baharında eklenmiştir.)
görevi almalarına cevaz veremez ve parti üyesi yüksek öğretim elemanlarının yüksek öğretim kurumlarında uyacakları esasları belirler.
(7) Yüksek öğretim öğrencilerinin siyasi partilere üye olabilmelerine ilişkin esaslar kanunla düzenlenir
(8) Siyasi partilere, Devlet, yeterli düzeyde ve hakça mali yardım yapar. Partilere yapılacak yardımın, alacakları üye aidatının ve bağışların tabi olduğu esaslar kanunla düzenlenir.
B. Siyasi partilerin uyacakları esaslar
Madde 69 − (1) (Değişik: 23/7/1995-4121/7. md.) Siyasi partilerin faaliyetleri, parti içi düzenlemeleri ve çalışmaları demokrasi ilkelerine uygun olur. Bu ilkelerin uygulanması kanunla düzenlenir.
(2) Siyasi partiler, ticari faaliyetlere girişemezler.
(3) Siyasî partilerin gelir ve giderlerinin amaçlarına uygun olması gereklidir. Bu kuralın uygulanması kanunla düzenlenir. Siyasî partilerin malî denetimi Sayıştay tarafından yapılır. Anayasa Mahkemesince Sayıştayca siyasî partilerin mal edinimleri ile gelir ve giderlerinin kanuna uygunlugunun tespiti, bu hususun denetim yöntemleri ve aykırılık halinde uygulanacak yaptırımlar kanunda gösterilir. Anayasa Mahkemesi, bu denetim görevini yerine getirirken Sayıştaydan yardım saglar. Anayasa Mahkemesinin Sayıştayın bu denetim sonunda verecegi kararlar kesindir.
(4) Siyasi partiler, parti üyelerinin, toplu halde, teröre ve şiddete dogrudan veya dolaylı olarak katıldıkları; suç işleyen üyelerini sahiplendikleri; seçim zamanlarını ve seçimleri aksattıkları, yasalara baglı ve yalnız hukukun tarafında olan mahkemelerce hükme baglanmadıkça, üyelerinin gerek meclis içinde gerek meclis dışında ifade ettikleri görüş ve söylemleri sebep gösterilerek kapatılamaz.62
(5) Siyasî partilerin kapatılması, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısının açacagı dava üzerine Anayasa Mahkemesince kesin olarak karara baglanır. talebi üzerine, Türkiye Cumhuriyeti Büyük Millet Meclisi’nde grubu bulunan her bir siyasî partinin beşer üye ile temsil edildigi ve Meclis Başkanının başkanlıgında oluşturulacak Komisyonun üye tam sayısının üçte iki çogunlugu ve gizli oyla verecegi izin üzerine açılacak dava, Anayasa Mahkemesince kesin olarak karara baglanır. Komisyonun bu kararı, yargı denetimi dışındadır. Reddedilen izin başvurusunda ileri sürülen sebepler, hiçbir şekilde yeni bir başvuruya konu olamaz. Siyasî parti gruplarında ve Türkiye Cumhuriyeti Büyük Millet Meclisi’nde izin konusunda görüşme yapılamaz ve karar alınamaz.
(5) Bir siyasî partinin tüzügü ve programının 68 inci maddenin dördüncü fıkrası hükümlerine aykırı bulunması halinde temelli kapatma kararı verilir.
(6) Bir siyasî partinin 68 inci maddenin dördüncü fıkrası hükümlerine aykırı eylemlerinden ötürü temelli kapatılmasına, ancak, onun bu nitelikteki fiillerin işlendigi bir odak haline geldiginin Anayasa Mahkemesince tespit edilmesi halinde karar verilir. Bir siyasî
62 Gerekçe ▶ Dünyada siyasi parti kapatma rekorunun ülkemizde oldugu söylenip yazılıyor. Bizde, yasa dışı kurulmuş partilerin ömrü, yasal yollardan kurulmuş birçok partinin ömründen daha uzun... Fikirler, yanlış oldukları kanıtlanmadıkça yaşarlar. Siyasi partiler bir tür fikir klüpleridir. Bazan, aksi kanıtlanmış fikirler bile, -sahiplerini etkisiz hale getirseniz de − er geç yeni sahiplerini bulurlar... Bunu hiç düşünen oldu mu?!...
Oldu: “Ne mümkün zulm ile bî-dâd ile imhâ-yı hürriyet. // Çalış idrâki kaldır muktedirsen âdemiyetten.
(Namık Kemal).”
parti, bu nitelikteki fiiller o partinin üyelerince yogun bir şekilde işlendigi ve bu durum o partinin büyük kongre veya genel başkan veya merkez karar veya yönetim organları veya Türkiye Cumhuriyeti Büyük Millet Meclisi’ndeki grup genel kurulu veya grup yönetim kurulunca zımnen veya açıkça benimsendigi yahut bu fiiller dogrudan dogruya anılan parti organlarınca kararlılık içinde işlendigi takdirde, söz konusu fiillerin odagı haline gelmiş sayılır. Meclis çalışmalarındaki oy ve sözler, Mecliste ileri sürülen düşünceler ve Meclisçe başka bir karar alınmadıkça bunların Meclis dışında tekrarı veya açıga vurulması ile idarenin eylem ve işlemleri, odaklaşmanın tespitinde gözetilemez.
(7) (Ek: 3/10/2001-4709/25. md.) Anayasa Mahkemesi, yukarıdaki fıkralarya göre temelli kapatma yerine, dava konusu fiillerin agırlıgına göre ilgili siyasî partinin Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmasına karar verebilir. Devlet yardımından yoksun bırakılma, baglı oldugu kapatma davasının ve kararının usulüne tabi olup tek başına dava konusu kılınamaz.
(7) Temelli kapatılan bir parti bir başka ad altında kurulamaz.
(8) Bir siyasî partinin temelli kapatılmasına beyan veya faaliyetleriyle sebep olan kurucuları dahil üyeleri, Anayasa Mahkemesinin temelli kapatmaya ilişkin kesin kararının Resmi Gazetede gerekçeli olarak yayımlanmasından başlayarak beş üç yıl süreyle bir başka partinin kurucusu, üyesi, yöneticisi ve deneticisi olamazlar.
(9) Yabancı devletlerden, uluslararası kuruluşlardan ve Türk uyruklugunda olmayan gerçek ve tüzel kişilerden maddi yardım alan siyasî partiler temelli olarak kapatılır.
(10) (Değişik: 3/10/2001-4709/25. md.) Siyasî partilerin kuruluş ve çalışmaları, denetlenmeleri, kapatılmaları ya da Devlet yardımından kısmen veya tamamen yoksun bırakılmaları ile siyasî partilerin ve adayların seçim harcamaları ve usulleri yukarıdaki esaslar çerçevesinde kanunla düzenlenir.
IV. Kamu hizmetlerine girme hakkı A. Hizmete girme
Madde 70 − (1) Her Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı, kamu hizmetlerine girme