Cumhuriyet Öncesi Geleneksel Gaziantep Konutu Özellikleri

Tarihinin Osmanlı Dönemi’ne dayandığı bilinen Geleneksel Antep Evleri’nin, özellikle 1800’lü yılların sonlarından, 1900’lü yılların başına kadar inşa edilen örnekleri, sanatsal değeri olan, konak tipi yapılardır. Evlerin büyük avlulu olması, şehrin geniş bir alana yayılmasında etkili olmuştur. Şehrin nüfusunun

6. GAZİANTEP KENTİNİN FİZİKSEL GELİŞİMİ ve KENTİN MİMARİ BİÇİMLENİŞİ Esra KASAPBAŞI zamanla artması sonucu yapılaşma hızlanmış ancak, nitelikli yapı örnekleri azalmıştır. Özellikle 1920’li yıllardan itibaren genellikle basit ve tek katlı evlerin yapıldığı bilinmektedir. Osmanlı Dönemi’nde şehrin neredeyse tüm el sanatlarını ellerinde bulunduran gayri-müslümlerin Kurtuluş Savaşı sonrası Gaziantep’i terk etmesi, bu durumda büyük ölçüde etkili olmuştur. O döneme kadar yapıların inşaasında çalışan gayri-müslim taş ustaları, nacar ve demircilerin kentten göç etmesi ile, yapı işçiliği mevcut usta ve işçilere kalmıştır. Yerli ustaların yeterli bilgi ve tecrübeye sahip olmaması, yapılara yansımış ve daha basit yapıda yapıların ortaya çıkmasına sebep olmuştur (Atalar, 2004, sf:7-10).

Çalışmanın 6.2. nolu bölümünde değinildiği gibi, Geleneksel Antep Evleri’nin konumlanması ve planlamasında topoğrafik yapı ve kentteki diğer etkinlik alanları belirleyici olmuştur. Antep Evleri’nin planlamasında, bölge iklim şartlarının da önemli etkisi olduğu görülmektedir. Yılın büyük bir kısmını yağışsız geçiren, sıcak ve kuru bir iklime sahip olan kentte, geleneksel dokudaki konut yerleşmelerinin, özellikle sıcak iklim şartlarının olumsuz etkilerini azaltacak yönde şekillendiği görülür. Sokaklar mümkün olduğunca dar tutulmuş, bu sayede iki yanında yer alan yapı ya da yüksek avlu duvarlarının, günün her saatinde sokağa gölge vermesi sağlanmıştır (Şekil 6.7.) Geleneksel Antep Evleri, genel fiziki yapısı itibariyle yüksek duvarlarla çevrili avlu (hayat) içinde konumlanmış, çoğunlukla 2 kattan oluşan yapılardır. Konak tipi büyük evlerin 3-4 katlı örneklerine de rastlanmaktadır. Plan olarak, merkezi bir avlu etrafında içe dönük olarak şekillenen yapı oluşumu, aile mahremiyetini korumaya yönelik bir düzenlemedir. Avlu etrafındaki yüksek bahçe duvarları ile yapının sokakla bağlantısı en az düzeyde

6. GAZİANTEP KENTİNİN FİZİKSEL GELİŞİMİ ve KENTİN MİMARİ BİÇİMLENİŞİ Esra KASAPBAŞI

Şekil 6.7. İçe dönük konut düzeni ile şekillenmiş sokak görünüşü, Bey Mahallesi, Gaziantep (url 18)

Evi sınırlayan; etrafı yüksek duvarlarla çevrili, ‟hayat” olarak adlandırılan geniş avluya, sokaktan direkt açılan bir kapı ile, yahut ‟kabaltı” olarak adlandırılan üstü kapalı bir geçitten geçilerek giriş sağlanmaktadır (Şekil 6.8 ve 6.9.). Kabaltı, yolun iki tarafındaki evin yol üstünde birleşmesiyle oluşan birimlerdir. Kabaltı üzerinde oluşan mekan, ait olduğu evin yaşama bölümü (oda, oturma bölümü, vs.) olarak kullanılmaktadır (Atalar, 2004, sf:7-10).

Şekil 6.8. Gaziantepˊte bir kabaltı, Şekil 6.9. Kabaltı, Gaziantep (Atalar, 2004, 1900ˊlü yıllar (url 19) sf:26)

6. GAZİANTEP KENTİNİN FİZİKSEL GELİŞİMİ ve KENTİN MİMARİ BİÇİMLENİŞİ Esra KASAPBAŞI

Yapısal özellikleri birbiri ile değişkenlik gösteren Antep Evleri plan şemaları karşılaştırıldığında; farklı işlevlere sahip birimlere ulaşımın sağlandığı toplayıcı mekanın, avlu (hayat) olduğu açıkça görülür. Bodrum ve üst katlar da dahil olmak üzere, yapıda bulunan tüm mekanlara (mutfak, kiler, tuvalet, bodrum, ahır, mağara, vs.) giriş direkt olarak avludan sağlanır. Evin zemin katında, yaklaşık olarak subasman seviyesinde olan oturma bölümüne, birkaç basamakla ulaşılır. Avlunun oturma bölümünden uzakta, ayrı birer köşesinde abdesthane (wc) ve ocaklık (mutfak) gibi birimler yer almaktadır. Çoğu zaman içinde bir kuyu bulunan mutfağa genellikle bitişik olacak şekilde, odunluk ve kömürlük yerleştirilmektedir. Evin üst katlarında ise mekanlar arası bağlantı, avludan çıkılan merdiven önünde oluşan sahanlıklar ile sağlanmıştır. Evin cephe özelliklerine göre koridor şeklini de alabilen sahanlıklardan mekanlar arası bağlantı sağlandığı gibi, bazı evlerde üst katlarda bölümler arası geçişler, eyvan olarak adlandırılan yarı açık mekanlar vasıtasıyla sağlanmaktadır (Atalar, 2004, sf:57-59). Şekil 6.10., 6.11. ve 6.12.’de 1900’lü yılların başında inşa edildiği bilinen, şu an müze olarak kullanılan, aynı zamanda tescilli bir yapı olan, 41 Tescil Nolu Hasan Süzer Evi kat planları ve görünüşüne yer verilmiştir. Konak tipi Geleneksel Antep Evi’ne örnek olarak gösterilebilecek yapı, eyvanlı plan şemasına sahiptir.

6. GAZİANTEP KENTİNİN FİZİKSEL GELİŞİMİ ve KENTİN MİMARİ BİÇİMLENİŞİ Esra KASAPBAŞI

Şekil 6.11. Hasan Süzer Evi avlu Şekil 6. 12. Hasan Süzer Evi avlu cephesi cephesi fotoğrafı (url 20) (Tatlıgil, 2005, 49-52)

Geleneksel Türk Evi’ndeki sofa merkezli plan şemasından farklı olarak Antep Evleri’nde, sirkülasyonu sağlayan merkez konumundaki mekanın, hayat olduğunu söylemek mümkündür. Konutta günlük yaşamın geçtiği oturma bölümü haricinde, bu mekanla bağlantılı olan, genellikle depolama alanı olarak kullanılan

‟hazna” isimli mekanların, yapıların çoğunda bulunduğu görülür. Konutta depolama amacıyla kullanılan diğer bir mekan ise kilerdir. Yerel konut kültüründe işlevsel olarak önemli yer tutan; kışlık yiyecek, bakliyat ve mutfak araç gereçlerinin depolandığı kiler mekanı, genel olarak mutfağa bitişik ya da yakın olarak konumlanmıştır (Atalar, 2004, sf:104). Şekil 6.13., 6.14. ve 6.15.’de önceki örneğe göre daha küçük ölçekli, eyvansız plan şemasına sahip, 09 Tescil Nolu Geleneksel Antep Evi kat planları ve görünüşüne yer verilmiştir.

6. GAZİANTEP KENTİNİN FİZİKSEL GELİŞİMİ ve KENTİN MİMARİ BİÇİMLENİŞİ Esra KASAPBAŞI

Şekil 6.13. 09 Tescil Nolu Geleneksel Antep Evi, zemin, ara kat, 1.ve 2. kat planları (Tatlıgil, 2005, 42-45)

Şekil 6.14. 09 Tescil Nolu Ev Şekil 6.15. 09 Tescil Nolu Ev avlu cephesi sokaktan görünümü (Tatlıgil, 2005, 42-45)

(Tatlıgil, 2005, 42-45)

Çoğunlukla mağara ve kayalar üzerine inşa edilmiş olan evlerin çoğunda bodrum bulunmaktadır. Avludan merdiven ile ulaşım sağlanan bodrumun, bazı evlerde kayalar oyulup, konut zemin oturum hizasını geçecek şekilde genişletilerek, mağaralarla birleştiridiği örnekler mevcuttur. Oturanların mali durumuna göre bazı evlerde avlu içinde süs havuzu (gane) bulunduğu görülür Hayatın bu mekanlardan

6. GAZİANTEP KENTİNİN FİZİKSEL GELİŞİMİ ve KENTİN MİMARİ BİÇİMLENİŞİ Esra KASAPBAŞI taş ocaklarından çıkarılan çok çeşitli taşlar, özel yöntemlerle yontularak ev yapılacak alana getirilmekte ve yapı ustası tarafından tekrar elden geçirilmektedir. Çeşitli cins taşların kullanıldığı Antep Evlerinde, ‟kor” denilen taş sıraları değişmez ölçülere sahiptir. Eski adı ‟dokuz parmak” olan bu ölçü, 27 cm’e denk gelmektedir. Dokuz parmak ölçüsü uzun yıllar boyunca değişmez bir kural olarak duvar yapımında kullanılmıştır. Birçok konutta duvar, taban, kapı çevresi v.s. yerlerde karataş (bazalt) ile beyaz taş, çeşitli formlarda desenler oluşturacak şekilde bereber kullanılmıştır (Atalar, 2004, sf:12) (Şekil 6.16. ve 6.17.).

Şekil 6.16. Antep Evi giriş kapısında karataş (bazalt) kullanımı (Başgelen, 1999, sf:75)

Şekil 6.17. Karataş (bazalt) (Anonymous, 2018)