Çocukların salgın sürecinden nasıl etkilendiğini anlamak için, üç boyutta salgını incelememiz gerekmektedir. İlk olarak; virüsün doğrudan bulaşması yoluyla çocukların etkilenmesi durumudur ve burada daha çok fiziksel bulgular görülmektedir. İkinci olarak; virüsün yayılımını kontrol altına almak için alınan önlemlerin doğurduğu sonuçlar ve sosyoekonomik durum çocukları etkilemektedir. Üçüncü olarak da; virüse yönelik müdahaleler, çocuk hakları için verilen mücadeleler çocukları etkileyebilmektedir (UNICEF, 2020).
Virüsün yayılmasını önlemek adına alınan izolasyon önleminin yanında iş yerleri ve işletmelerin de geçici olarak kapatılması durumu
gerçekleşmiştir. Aile, toplum ve küresel anlamda ekonomik faaliyetlerde ciddi anlamda durgunluk söz konusudur. Bu durum çocukların eğitim olanaklarından eşit oranda yararlanamamasına, ailelerin yoksul aile sınıfına eğilim göstermesine ve dolayısıyla yoksulluğun çocuklara miras olarak bırakılma riskini doğurmasına neden olmaktadır (UNICEF, 2020).
Salgının çocuklar üzerindeki fiziksel etkilerinin yanı sıra psikolojik, duygusal etkilerini de görmekteyiz. Neredeyse dünya’nın her yerinde COVID-19’un yayılmasını önlemek amacıyla önemli düzenlemeler yapılmıştır. Bu düzenlemelerden biri de eğitim öğretim kurumlarının uzaktan eğitim sistemine geçiş yapmasıdır (Di Giuseppe, Gemignani ve Conversano, 2020). Bu durum dünya genelinde 1,5 milyon çocuğun okula gidememesine neden olmaktadır (Cluver ve ark., 2020). Aynı şekilde bu süreçte alınan önlemlerden sosyal izolasyon, çocukların okula gidememelerine ve arkadaşları ile sosyal etkileşimlerinin kısıtlanmasına neden olmaktadır. Dolayısıyla çocukların psikolojik sağlığı açısından bu durum risk oluşturmaktadır (Di Giuseppe, Gemignani ve Conversano, 2020). Bu risk faktörlerine “enfeksiyon
korkusu, hayal kırıklığı ve can sıkıntısı, yetersiz bilgi, arkadaşlar ve öğretmenler ile yüz yüze temasın olmayışı ve ev ortamında kişisel alan eksikliği, ailenin mali kayıplarının doğrudan ve dolaylı sonuçları” da
eklenmektedir (Wang ve ark., 2020; Şahbudak ve Emiroğlu, 2020). Pandemi sürecinde çocukların günlük yaşamlarında kısıtlamaların olması panik, korku ve depresyon yaşamalarına neden olmaktadır (Akoğlu ve Karaaslan, 2020). Çocukların yaşadıkları bu olumsuz duygu
değişimleri fiziksel ve zihinsel sağlıklarını da olumsuz etkilemektedir (Wang ve ark., 2020).3-18 yaş arası 320 çocuk ve ergen ile yapılan bir çalışmada pandemi sürecinde çocukların inatçılık, dikkat dağınıklığı, sinirlilik ve salgın hakkında soru sorma korkusu yaşadıkları saptanmıştır (Jiao ve ark., 2020). Lise öğrencileri ile yapılan çalışmada ise COVID-19 sürecinde 9. sınıf öğrencilerinin 12. sınıf öğrencilerine göre daha fazla “stres, korku, endişe, sebepsiz ağlama ve çabuk
sinirlenme” yaşadıkları belirtilmiştir (Kara, 2020). Loades ve ark.
(2020) tarafından yapılan bir çalışmada pandemi sürecinde sosyal izolasyon ve yalnızlığın olması adölesanların anksiyete düzeyini artırdığı saptanmıştır (Loades vd., 2020). Bu nedenle pandemi sürecinde “çocukların teknoloji aracılığıyla arkadaşlarıyla iletişim
halinde olması, ebeveynler ile çocuk arasındaki iletişimin artırılması, ortak oyunlar oynanması ve fiziksel aktiviteyi teşvik eden aktivitelerin yapılması” psikolojik sağlığın korunması açısından faydalıdır
(Williams, Cheung ve Choi., 2020).
Okul yılları çocukların fiziksel olarak son derece hareketli, sosyal ve duygusal açıdan yoğun akran etkileşiminin sağlandığı yıllardır (Doğan, 2007). Okullar, eğitim-öğretim faaliyetlerinin yanında çocukların arkadaşlık ilişkilerinin yoğun bir şekilde yaşandığı ve duygusal gelişim için oldukça önemli mekânlardır (Kandır ve Alpan, 2008). Pandemi süreci ile birlikte alınan önlemler çocukların okul yaşantılarını ve beraberinde sosyal yaşamlarını önemli oranda sınırlandırmıştır. Bu durum çocuklarda duygusal olarak yönetilmesi zor bir sürecin ortaya çıkmasına sebep olmuştur (Karadağ, Mutlu ve Sayın, 2012).
Çocuklar pandemi öncesi günlerinin büyük bir kısmını okulda geçirirken pandemi süreciyle birlikte alınan önlemler doğrultusunda zamanlarının büyük çoğunluğunu evde geçirmeye başlamıştır. Bu durum çocukların bütün zamanını evde ebeveynleri ile birlikte geçirmesine ve çocuk-ebeveyn etkileşiminin daha yoğun biçimde yaşanmasına neden olmuştur. Çocukların duygusal gelişimleri anne-baba tutumlarından doğrudan etkilenmektedir (Kandır ve Alpan, 2008). Çocukların ve ailelerin günlük rutinlerinin değişmesi ile birlikte bu durumun ebeveyn tutumlarını etkileyeceği gibi salgın sürecinin oluşturduğu sınırlandırılmış yaşam biçiminin çocuklarda çeşitli duygusal problemlerin ortaya çıkmasına da zemin oluşturur (Doğan, 2007; Kandır ve Alpan, 2008; Karadağ, Mutlu ve Sayın., 2012; Bozkurt, Zeybek ve Aşkın., 2020).Orgiles ve arkadaşlarının (2020) yaptıkları çalışmalarında karantina sırasında ebeveyn stresindeki artışın, çocuklarının olumsuz duyguları ile ilişkili olduğunu belirtmiştirler. Diğer bir ifade ile bu süreçte bir çocuğun ebeveyni ne kadar stresliyse, çocuğun kendisi de o kadar stresli olduğudur (Orgiles ve ark., 2020). Pandemi sürecindeçocukların duygusal değişimlerini inceleyen bir çalışmada çocukların “%76’sının konsantre olmada
güçlük çektiği, %52’sinin yoğun can sıkıntısı yaşadığı, %39’unun agresif davranışlar sergilediği, %38.8’inin huzursuz, %31.3’ünün yalnız ve %30.1’nin kaygılı hissettiği” belirtilmiştir (Orgiles ve ark.,
2020).. Lee (2020) yaptığı çalışmasında çocukların “dışarıda
oynayamama, arkadaşlarıyla buluşmama ve yüz yüze okul faaliyetlerine katılmama” durumuna bağlı daha düşük düzeyde
edebilecekleri ortamların kısıtlanması, okula gidememeleri, yakın kaybı, hasta olma korkusu, arkadaşları ile bir arada olamamaları ya da dışarıya çıkamamaları onlarda duygusal problemlerin oluşmasına neden olmaktadır (Lee, 2020; Dalton, Rapa ve Stein., 2020; Dumas, Ellis ve Litt., 2020). Pandemi sürecine bağlı artan bu stresörler göz önünde bulundurulduğunda; çocuklar, duygusal sağlığına dikkat edilmesi gereken özel bir grup olarak ele alınmalıdır.
SONUÇ
COVID-19 salgını başladığı günden itibaren çocuk sağlığı tehdit eden faktörleri içeriğinde barındırmaktadır. Bu tehditlerin azaltılması veya ortadan kaldırılması için ulusal ve uluslararası düzeyde verilen önerilerin yerine getirilmesi gerekmektedir. Çocuklarda COVID-19 tedavisinde klinik durum da göz önünde bulundurularak destekleyici uygulamaların etkisi unutulmamalıdır. Kliniği daha ağır seyreden çocuklarda yapılan tedavilerde ise çocukların istenmeyen etki ve altta yatan hastalık olup olmaması yönünden dikkatle takip edilmelidir. Çocukların hem kendi sağlıklarını korumaları için hem de asemptomatik hastalık seyirleri nedeniyle virüs bulaştırma zincirine dahil olmamaları için korunma ve izolasyon kurallarına dikkat etmeleri büyük önem arz etmektedir.
KAYNAKÇA
Akoğlu, G., Karaaslan, B. T. (2020). COVID-19 ve İzolasyon Sürecinin Çocuklar Üzerindeki Olası Psikososyal Etkileri. İzmir Katip Çelebi Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Dergisi, 5(2), 99-103.
Besli, G. E., Demir, S. Ö., Girit, S., Arman, T., Duyu, M., Arslanoğlu, S. (2021). COVID-19 in Children: A Single Center Experience from Itanbul, Turkey. Medical Journal of Bakirkoy, 17(1), 64-71.
Bi, Q., Wu, Y., Mei, S., Ye, C., Zou, X., Zhang, Z., et al. (2020). Epidemiology and transmission of COVID-19 in shenzhen China: Analysis of 391 cases and 1,286 of their close contacts. Lancet Infect Dis., 20, 911-919.
Bozkurt, Y., Zeybek, Z., Aşkın, R. (2020). COVID-19 pandemisi: Psikolojik Etkileri ve Terapötik Müdahaleler. İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19(37), 304-318.
Bozkurt, Y., Zeybek, Z., Aşkın, R. (2020). Covid-19 pandemıc: psychological effects and therapeutıc interventıons. İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19(37), 304-18.
Cao, Q., Chen, Y. C., Chen, C. L., Chiu, C.H. (2020). SARS-CoV-2 infection in children: Transmission dynamics and clinical characteristics. J Formos Med Assoc., 119(3), 670-673.
Centers for Disease Control and Prevention. (2020a). Coronavirus Disease 2019 in Children - United States, February 12–April 2, 2020. MMWR Morb Mortal Wkly Rep., 69, 422–426.
Centers for Disease Control and Prevention. Visiting Parks and Recreational Facilities. Erişim Adresi: https://
www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/daily-life-coping/ visitors.html?CDC_AA_refVal=https%3A%2F%2Fwww.cdc.
gov%2Fcoronavirus%2F2019-ncov%2Fcommunity%2Fparksrec%2Fvisitors.html (Erişim Tarihi:
19.04.2021).
Chan, J. F. W., Yuan, S., Kok, K.H , To, K. K. W., Chu, H., Yang, J., et al. (2020). A familial cluster of pneumonia associated with the 2019 novel coronavirus
indicating person-to-person transmission: a study of a family cluster. The Lancet., 395(10223), 514- 523.
Chen, Z., Fu, J., Shu, Q. et al. (2020). Diagnosis and treatment recommendations for pediatric respiratory infection caused by the 2019 novel coronavirus. World J Pediatr., 16(3), 240- 246.
Chew, N. W., Lee, G. K., Tan, B. Y., Jing, M., Goh, Y., Ngiam, N. J., et al. (2020). A multinational, multicentre study on the psychological outcomes and associated physical symptoms amongst healthcare workers during Covid-19 outbreak. Brain Behav. Immun., 88(1), 559-65.
Chiotos, K., Hayes, M., Kimberlin, D. W., Jones, S. B., James, S. H., Pinninti, S. G., et al. (2020). Multicenter initial guidance on use of antivirals for children with COVID-19/SARS-CoV-2. J Pediatric Infect Dis Soc., piaa045.
Choi, S. H., Kim, H. W., Kang, J. M., Kim, D. H., Cho, E. Y. (2020). Epidemiology and clinical features of coronavirus disease 2019 in children. Clin Exp Pediatr., 63(4), 125-132.
Cluver, L., Lachman, J.M., Sherr, L., Wessels, I., Krug, E., Rakotomalala, S. (2020). Parenting in a Time of COVID-19. Lancet, 395, e64.
Costi, S., Caporali, R., Cimaz, R. (2020). Dealing with COVID-19 in a pediatric rheumatology unit in Italy. Paediatr Drugs., 16(4), 1-2.
Covid-19 Pandemi Değerlendirme Raporu. Available from: http://www.tuba.gov.tr /files/images/2020/kovidraporu/Covid-19%20Raporu-Final+.pdf. (Erişim: 19.04.2021).
Çaykuş, E. T., Çaykuş, T. M. (2020). Ways to promote chıldren’ resılıency to the Covid-19 pandemıc suggestıons for famılıes, teachers and mental health specialists. Eurasian Journal of Researches in Social and Economics., 7(5), 95-113.
Dalton, L., Rapa, E., Stein, A. (2020). Protecting The Psychological Health of Children Through Effective Communication About COVID-19. The Lancet Child & Adolescent Health, 4(5), 346-347.
Di Giuseppe, M., Gemignani, A., Conversano, C. (2020). Psychological resources against the traumatic experience of COVID-19.
Doğan, Y. (2007). İlköğretim Çağındaki 10-14 Yaş Grubu Öğrencilerinin Gelişim Özellikleri. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8 (13), 155-187.
Dong, Y., Mo, X., Hu, Y., Qi, X., Jiang, F., Jiang, Z., et al. (2020). Epidemiology of COVID-19 among children in China. Pediatrics., 145(6), e20200702.
Dumas, T. M., Ellis, W., Litt, D. M. (2020). What Does Adolescent Substance Use Look Like During the COVID-19 Pandemic? Examining Changes in Frequency, Social Contexts, and Pandemic-Related Predictors. Journal of Adolescent Health. 67(3), 354-361.
Gao, J., Tian, Z., Yang, X. (2020). Breakthrough: Chloroquine phosphate has shown apparent efficacy in treatment of COVID-19 associated pneumonia in clinical studies. Biosci Trends., 14(1), 72-73.
Huang, C., Wang, Y., Li, X., Ren, L., Zhao, J., Hu, Y., … Cao, B. (2020). Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China. The Lancet, 395(10223), 497–506.
Jiao, W. Y., Wang, L. N., Liu, J., Fang, S. F., Jiao, F. Y., Pettoello-Mantovani, M., Somekh, E. (2020). Behavioral and emotional disorders in children during the COVID-19 epidemic. The Journal of Pediatrics, 221, 264.
Kandır, A., Alpan, U. Y. (2008). Okul Öncesi Dönemde Sosyal-Duygusal Gelişime Anne-Baba Davranışlarının Etkisi. Sosyal Politika Çalışmaları Dergisi, 14(14), 33-38.
Kara, Y. (2020). Pandemi Sürecindeki Öğrenci Deneyimleri: Bakırköy İlçesi Örneği. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi, 7(7), 165-76. Karadağ, A. A., Mutlu, S., Sayın, Ş. (2012). Okul Bahçelerinin Oyun Alanı Olarak
Değeri: Düzce Kenti Örneği. Düzce Üniversitesi Ormancılık Dergisi, 8(2), 45-56.
Kardeş, H. Örnek, Z. (2020). COVID-19 Pandemisine Pediatrik Yaklaşım. Türkiye Diyabet ve Obezite Dergisi, 2, 170-176.
Khalili, M., Karamouzian, M., Nasiri, N., Javadi, S., Mirzazadeh, A., Sharifi, H. (2020). Epidemiological characteristics of COVID-19: a systematic review and meta-analysis. Epidemiology & Infection, 148.
Lee, J. (2020). Mental Health Effects of School Closures During COVID-19. The Lancet Child & Adolescent Health, 4(6), 421.
Li, Q., Guan, X., Wu, P., Wang, X., Zhou, L., Tong, Y., et al. (2020). Early transmission dynamics in Wuhan, China, of novel coronavirus– infected pneumonia. N Engl J Med., 382, 1199-1207.
Liu, W., Zhang, Q., Chen, J., Xiang, R., Song, H., Shu, S., et al. (2020). Detection of Covid-19 in children in early January 2020 in Wuhan, China. N Engl J Med., 382(14), 1370-1371.
Loades, M. E., Chatburn, E., Higson-Sweeney, N., Reynolds, S., Shafran, R., Brigden, A., Crawley, E. (2020). Rapid Systematic Review: The İmpact of Social İsolation and Loneliness on The Mental Health of Children and Adolescents in The Context of COVID-19. Journal of The American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 59(11), 1218-1239.e3.
Orgilés, M., Morales, A., Delvecchio, E., Mazzeschi, C., Espada, J. P. (2020). Immediate psychological effects of the COVID-19 quarantine in youth from Italy and Spain. Frontiers in psychology, 11, 2986.
Qui, H., Wu, J., Hong, L., Luo, Y., Song, Q., Chen, D. (2020). Clinical and Epidemiological Features of 36 Children with Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) in Zhejiang, China: an Observational Cohort Study. The Lancet, 20, 689-697.
She, J., Jiang, J., Ye, L., Hu, L., Bai, C., Song, Y. (2020). 2019 novel coronavirus of pneumonia in Wuhan, China: Emerging attack and management strategies. Clinical and Translational Medicine, 9(1), 19.
Singhal, T. (2020). Review of Coronavirus Disease-2019 (COVID-19). Indian J Pediatr., 87(4), 281-286.
Şahbudak, B., Emiroglu, N. I. (2020). Çocuk ve Ergende COVID-19 Salgını ve Duygudurum Bozuklukları Birlikteliği. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi, 27(2), 59-63.
T.C. Sağlık Bakanlığı. (2020a) Halk Sağlığı Genel Müdürlüğü. Genel Bilgiler, Epidemiyoloji ve Tanı. Ankara.
T.C. Sağlık Bakanlığı. (2020b). COVID-19 (SARS-CoV-2 Enfeksiyonu) (Bilim Kurulu Çalışması) Çocuk hasta yönetimi ve tedavi rehberi. Ankara.
T.C. Sağlık Bakanlığı. (2020c). COVID-19 (SARS-CoV-2 Enfeksiyonu) Rehberi. Ankara.
T.C. Sağlık Bakanlığı. (2020d). COVID-19 (SARS-CoV-2 Enfeksiyonu) Temaslı Takibi, Salgın Yönetimi, Evde Hasta İzlemi ve Filyasyon. Ankara.
T.C. Sağlık Bakanlığı. (2020e). COVID-19 Salgın yönetimi ve çalışma rehberi. Ankara.
UNICEF. (2020). Politika Notu: COVID-19 Salgınının Çocuklar Üzerindeki Etkileri. Wang, G., Zhang, Y., Zhao, J., Zhang, J., Jiang, F. (2020). Mitigate The Effects of
Home Confinement on Children During The COVID-19 Outbreak. The Lancet, 395(10228), 945-947.
Williams, K. D., Cheung, C. K., Choi, W. (2000). Cyberostracism: Effects of Being İgnored Over The Internet. Journal of Personality and Social Psychology, 79(5), 748.
World Health Organisation (WHO), (2020). Novel Coronavirus (2019- nCoV ) [ Available from : https://www.who.int/westernpacific/emergencies/ novelcoronavirus. (Erişim: 19.04.2021).
Zimmermann P, Curtis N. (2020). Coronavirus infections in children including COVID-19: An overview of the epidemiology, clinical features, diagnosis, treatment and prevention options in children. Pediatr Infect Dis J. 39(5), 355-368.