Bulut

Türk tezyini sanatlarında önemli bir yer işgal eden bulut motifine, doğadaki bulutların stilize edilmesiyle159 _{veya “mitolojik varlıklar arasında yer alan Simurg ve}

Ejderha’nın mücadelesi esnasında hırs ve gazap hali olarak burunlarından çıkan buhar-ateşin”160 _{ifadesi olarak kullanılan motifin çıkış yeri olarak Çin} gösterilmektedir. Bu buluta “çin bulutu’’ da denmektedir161_.

Bulut motifi, Türk tezyini sanatlarında Fatih Sultan Mehmet zamanında kullanılmaya başlanıp, Sultan II. Bayezid döneminde yaygınlık kazanmıştır. Osmanlı tarzındaki en güzel klasik örneklerini XVI.yüzyılın ikinci yarısında vermiştir162_.

2.3.5. Rumi

Rumi, Orta Asya’da en eski zamanlardan beri tezyinatta kullanılan hayvan şekillerinin tezyini mahiyetle üsluplaştırılmasından meydana gelmiştir163_.

Kelime anlamı “Anadolu’ya âit, Anadolulu’’ demektir164_{. Eskiden Doğu Roma} İmparatorluğu’na ait Anadolu’ya “Diyar-ı Rûm’’ ve buraya yerleşen Selçuklulara

156 _{KESKİNER, Cahide- AKAR, Azade, Türk Süsleme Sanatlarında Desen ve Motif, İstanbul 1978, s. 11.;} BİROL, İnci- DERMAN, Çiçek, Türk Tezyini San’atlarında Motifler, 11.Baskı, İstanbul 2015, s.47. 157 _{ÇAĞMAN, Filiz, “Ehl-i Hîref”, Türkiyemiz, S.4, İstanbul, 1988, s. 4.}

158 _{DEMİRİZ, Yıldız, Osmanlı Kitap Sanatlarında Natüralist Üslûpta Çiçekler, İstanbul 1986, s. 382.} 159 _{BİROL, İnci- DERMAN, Çiçek, Türk Tezyini San’atlarında Motifler, İstanbul 2015, s.153.}

160 _{DOĞANAY, Aziz, “Bulut Motifi ve Türk Sanatındaki İlk Örnekleri’’, Divan İlmi Araştırmalar Dergisi,} S.6, İstanbul 1991, s.225-235; (Alıntı)BOSSERT, Helmunh, Decorative Art of Aisia and Egypt, Tübingen, 1956, s.33-36-37.

161 _{ÖZCAN, Yılmaz, “Türk Tezhip Sanatı”, Türkler, C.XII, Ankara 2002,s. 300-307.}

162 _{DOĞANAY, Aziz, “Bulut Motifi ve Türk Sanatındaki İlk Örnekleri’’, Divan İlmi Araştırmalar Dergisi,} S.6, İstanbul 1991, s.225-235; (Alıntı)BOSSERT, Helmunh, Decorative Art of Aisia and Egypt, Tübingen, 1956, s.33-36-37.

163 _{ARSEVEN, Celal Esad, “ Bezeme’’, Sanat Ansiklopedisi, C.1, İstanbul 1983.}

164 _{SAMİ, Şemsettin, Kâmus-ı Tûrkî, İstanbul 1989, s. 676; ARSEVEN, Celal Esad, “Bezeme’’, Sanat}

“Rûmî Selçukluları-Selçukî’ denilmesi nedeniyle, Selçuklularda çok kullanılmış olan bu motife Rûmî denilmiştir165_.

Rumi adı verilen form, tombulca, bir virgül şeklinde gövde ile bunun sivri ucuna bağlanmış bir yuvarlak şekilden oluşur. Bazen iki parça halinde çatallanır ve bazen de damarlarla dilimlenen gövde çeşitlemeleriyle genel tanımın dışına çıkar, rumi motifi uzar ve şekiller, biçimler alır. Dekorasyonda kompozisyon geneli sarmaşık dallarını andırmakla birlikte, tek başına bir rumide asıl hissedilen şey, hayvan tasvirlerine özgü, saldırgan, ürkütücü, ısırgan ve kıvrım kıvrım dolanan hareketlerdir166_{. Araştırmalar, XI. yüzyıldan itibaren süslemede yoğun olarak} kullanıldığını ve muhtelif hayvan formlarının stilize edilmiş şekilleri olduğunu göstermektedir167_.

Orta ve Uzak Asya’daki en eski rumi formları hayvansal figürler ile daha bir bağlantı içindedir168_{. Rumi motifi, zamanla daha da soyut bir biçim olarak kökeni} tanınmayacak bir hal almıştır169_{. Türk süsleme sanatlarında kullanılan çeşitli motif} türlerinden birisi olan Rumiler, gerek kendi başlarına gerekse hatayi gibi diğer motiflerle kademeli olarak uygulanıp sınırsız kompozisyonlar üretme imkânı sağlamışlardır170_.

Rumi motifi, çizilişlerine göre ve kullanılış maksadına göre farklı gruplara ayrılmaktadır. Çiziliş bakımından incelendiğinde; sade rumi, dendanlı rumi, işlemeli rumi, sencide rumi, sarılma (piçide) rumi, hurdelenmiş rumi isimlerini alırken, kullanılış maksatlarına göre incelendiğinde; ayırma rumi, tepelik, ortabağ, hurde rumi olarak gruplandırılmaktadır171.

165 _{DERMAN, F. Çiçek, “Sanat Tarihi İle Sanat Arasındaki Terim Kargaşasına Dair Düşünceler’’, Hacettepe}

Üniversitesi Uluslararası Sanatta Etkileşim Sempozyumu, Ankara 1998, s.104-105.

166 _{AKSU, Hatice, “Rumi Motifin İlk Öncüleri”, Türkler, C.4, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.182-} 192.

167 _{KESKİNER, Cahide- AKAR, Azade, Türk Süsleme Sanatlarında Desen ve Motif, İstanbul 1978, s.19.} 168 _{AKSU, Hatice, Rumi Motifinin Kökeni, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji} ve Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı- Doktora Tezi, İstanbul 1998, s. 167.

169 _{ÖZKEÇECİ, İlhan-ÖZKEÇECİ, Şule, Türk Sanatında Tezhip, İstanbul 2014, s.84.} 170 _{ERSOY, Ayla, Türk Tezhip Sanatı, İstanbul 1988. s. 17.}

2.3.6. Münhani

Kelime manası “eğri- kamburlu” demek olan münhaniler, XI. Ve XV. yüzyıllar arasında çok kullanılan bir motif türüdür172_.

Orta Asya bezeme sanatında bilinen en erken örneği Uygurlara ait Bezeklik fresklerinde görülür. Selçuklu dönemi kitap süslemesinde bolca kullanılmış Beylikler devri Kur’anlarında yer almış, Osmanlı döneminde Hizip Gülleri ve duraklarda görülür173_.

2.3.7. Zencerek

Zencerek, kelime manası olarak “geçme veya zincir motifi’’ manasına gelmektedir174_{. Zencerek veya zencirek diye adlandırılan motiflerin en sade şekli iki} kırık doğrunun birbirini kesmesiyle ortaya çıkan geometrik bordürlerdir175_.

2.3.8. Çintemanî

Osmanlı dönemi Türk sanatında, benek nakşı, pars postundaki lekelerden; pelengî nakşı ise kaplan postundaki dalgalı çizgilerden neşet etmiştir. Pars beneğiyle kaplan çizgileri bir arada sıkça kullanıldığından, çoğu zaman bu iki nakış, tek bir nakışmış gibi telakkî edilmiştir176_.

Benek nakşı, şeklen inciye benzemesi sebebiyle de bazı araştırmacılar tarafından Budizm’in kutsal incisi olarak yorumlanmış ve adına çintamani denilmiştir177_{. Çin ve Japon sanatında Buda’nın simgesi olarak kullanılan çintâmanî,} Osmanlı bezemesinde bu işlevinden arınmış olarak geniş çapta kullanılmıştır178_.

172 _{ÖZKEÇECİ, İlhan-ÖZKEÇECİ, Şule, Türk Sanatında Tezhip, İstanbul 2014.} 173 _{ÖZKEÇECİ, İlhan-ÖZKEÇECİ, Şule, Türk Sanatında Tezhip, İstanbul 2014.}

174 _{KESKİNER, Cahide- AKAR, Azade, Türk Süsleme Sanatlarında Desen ve Motif, İstanbul 1978, s.30.} 175 _{ÖZKEÇECİ, İlhan-ÖZKEÇECİ, Şule, Türk Sanatında Tezhip, İstanbul 2014, s.128.}

176 _{ASLANAPA, Oktay, “Türk Halılarında Hayvan Postu Motifleri”, Fuad Köprülü Armağanı, Dil ve Tarih-} Coğrafya Fakültesi Yayınları, İstanbul 1953, s. 33-34.; DOĞANAY, Aziz, “Şahibenek”, Divan- İlmi

Araştırmaları , Yıl. 9, S.17, İstanbul 2004, s.193-218.

177 _{OKURUMA, Sumiyo, Çintâmani Motifinin Kökenleri- Gelişimi ve Kullanım Alanları, Yüksek Lisans Tezi,} M.Ü. Güzel Sanatlar Enstitüsü Geleneksel Türk El Sanatları Ana Sanat Dalı, İstanbul 1998, s. 5-7. 178 _{ÖZEM, Metin –TANAYELİ, Uğur, Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul 1992,} s. 61.

Çintemâni motifinin Türk bezeme sanatına XVI. yüzyılda Yavuz Sultan Selim’in Doğu seferi sonrasında oradan getirdiği sanatçılar vesilesiyle girdiği kabul edilmektedir. Orta Asya kökenli olan bu motif Klasik Devir Sanat eserlerinde kullanılmıştır179_.

2.3.9. Natüralist Çiçekler

Natüralist çiçek motifleri, Osmanlı sanatında ilk kez XVII. yüzyıl ve sonrasında, dış tesirlerin etkisiyle gelişen Barok ve Rokoko üslubunda görülür180_{. Bu} süsleme üslubuna “Şuküfe” de denilir181_.

Çiçekler tek çiçek veya buketler şeklinde kitap sayfalarını ve ciltlerini tezyin etmiştir. Vazolu, vazosuz, buketler, rozetler, demetler ile çok renkli ve çeşitli birçok kompozisyon yapılmıştır182_.

179 _{ÖZKEÇECİ, İlhan-ÖZKEÇECİ, Şule, Türk Sanatında Tezhip, İstanbul 2014, s.128.} 180 _{ÖZKEÇECİ, İlhan-ÖZKEÇECİ, Şule, Türk Sanatında Tezhip, İstanbul 2014, s.86.}

181 _{KESKİNER, Cahide, Türk Süsleme Sanatlarında Stilize Çiçekler, Hatai, Ankara 2002, s.4.} 182 _{ÖZKEÇECİ, İlhan-ÖZKEÇECİ, Şule, Türk Sanatında Tezhip, İstanbul 2014, s.86.}

2.4. KALEM İŞİ TEKNİKLERİ