Bozkır Coğrafyası ve Kültürü

Türkler eski çağlardan beri, yazlık ve kışlık yurtlarında göçebe olarak kabileler

halinde teşkilatlanarak yaşamışlardır.135 _{Yazlık ve kışlık topraklarında yaşamlarını}

sürdüren Türkler bu yerleşik olmayan yaşam tarzı neticesinde kültürlerini şekillendirmişlerdir.

Türklerin anayurdu Orta Asya’nın yaşam koşullarını daha sert yapan, içerisinde barındırdığı coğrafi özelliklerdir kuşkusuz. Bozkır yaşamının toplumlar tarafından birlikte oluşturdukları atı ile konar-göçer olarak yaşadıkları bu kültürün adı Bozkır

kültürüdür.136 Bozkır kültürü veya atlı göçebe adını verdiğimiz bu kültüre; Orta Asya

Türk kültürü adı bulunduğu bölgenin bitki örtüsünün bozkır adı verilen bir coğrafi örtüden almış olmalıdır. Türkler atlarıyla ayrı bir yaşam geçirmedikleri ve sürekli atlarıyla hareket ettikleri için kültürün vazgeçilmez unsuru olmuştur.

Kuzeyde Sibirya ormanının yer aldığı, ara ara belirli mesafelerde bozkır bitki örtüsü

azalarak başka bitki örtüleri görülür ve çöl iklimi kendini göstermeye başar.137_Orta

Asya’nın bu farklı ve zor iklim kuşağı, burada yaşayan kavimlerin yaşamının detaylarının belirlenmesi için ana unsur olmuştur.

Orta Asya’nın kıymetli nehirleri ise; kuzeyde Altay'dan gelen Yenisey, kuzeydoğuda Amur ya da Baykal Gölü'nü besleyen kıymetli sular; güneydoğuda üst bölgesi bu akarsuyun yanı başında Ordos ülkesi varlığını sürdürmüş; batıda Tanrı Dağları ve

135 _{Osman Turan, Kunlar ve Eski Türkler, 1. Basım, Ankara: Hitabevi Yayınları, 2014, 45.} 136 _{İbrahim Yıldıran, Türk Kültüründe Atlı Hedef Okçuluğu Olarak Kabak Oyunu ve Osmanlılardaki}

Görünümü, Türkler Ansiklopedisi, Cilt 10, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 1170.

137 _{Jean Paul Roux, Orta Asya Tarih ve Uygarlık, Lale Arslan (çev.), İstanbul: Kabalcı Yayınevi,}

35 Pamir Platolarından çıkan ve Aral Denizi ve Balkaş Gölü'ne dökülen ya da bataklıklarda sonlanan ırmaklar; lli, Çu, Talas, Arapların Seyhun (Sihun), eskilerin Yaksart (Iaxartes) olarak isim verdikleri 3000 km uzunluğundaki Sirderya (lnci), Zeravşan, Müslümanların Ceyhun, klasik tarihçilerin Oxus dedikleri 2540 km uzunluğundaki Amuderya Irmağı. Sin-kiang'ın [Çin Türkistanı] merkezindeyse

Tarım Irmağı gibi zengin ırmaklardı.138_{Bu ırmaklar hayvancılıkla uğraşan Türklerin}

hayvanlarının geniş otlaklarda beslenmesi için zaman zaman takip ettikleri güzergâhlar olmuştur.

Orta Asya’nın bu zorlu doğa koşulları Türkleri hayatta kalmak için oldukça çetin, dayanıklı kıldığı, nehirlerin ise birer yaşam kaynağı olduğu muhtemeldir. Türk toplulukları anlatılırken, onları için otluk yeşil alanları ve nehir gibi zengin su

kaynaklarının yanı başından yaşam kurdukları bilinmektedir.139 _{Orta Asya Bozkır}

Kültürü Ural- Altay kavimlerinin dünya tarihinde önemli izleri olmuştur, ilk olarak ekonomik yaşamda hayvan evcilleştirme yetiştirme ikinci olarak ise teşkilatlı devlet

kurma olmuştur.140

Yaşanılan coğrafya ve koşullar insanların yaşam için gerekli olan unsurları ve bu unsurların yaşamsal değer içerisinde yönlendirilmesinde oldukça etkili olmuştur. Orta Asya’da ekonomik ve sosyal hayat için geliştirdikleri bu önemli unsurlar Türklerin dünya tarihinde önemli izler bıraktığı düşüncesini de destekler niteliktedir.

Hayvancılık nitekim göçebe Türkler için en önemli değerlerden biri olmuştur. Hayvan besiciliği hem beslenme ihtiyacının karşılanması, hem de günlük hayat için hayatı kolaylaştıran eşyaların yapılması, konusunda önemli rol oynamıştır. Özellikle at yetiştirme bozkır için temel yaşam şeklini oluşturmuştur Bozkır atlarının işlevselliğine baktığımızda atlar hem binek hayvanı olarak ulaşım etkisi bulunmakta hem de beslenme için önemli besin kaynağı olan eti için yetiştirilir ve develer ise yük

taşımak için önemli bir araç niteliğindeydi.141

138 _{Roux, Orta Asya…, 22-23.} 139 _{Taşağıl, Kök Tengri'nin…, 30.}

140 _{Laszlo Rasonyi, Tarihte Türklük, 2. Basım, İstanbul: Örgün Yayınevi, 2008, 18.} 141 _{Mehmet Öztürk, Oğuz Türkleri, 1. Basım, İstanbul: Ledo Yayıncılık, 2007, 44.}

36 Göçebe toplumlar için doğanın bağışladıkları küçümsenmeyecek hayati değerler taşımaktaydı. Öncelikle yaşamın devam etmesi için yemek önemli bir kaynaktı. Hayvansal ürünlerin beslenmesi geniş coğrafi şartlarda et yiyerek uzun süre tok kalabilmek ve enerjisi ile zor şartların üstesinden gelebilmek gerekliydi. Beraberinde hayvanlar göç zamanında yük taşıyarak bu zorlu taşınma işlemini kolaylaştırma adına çok önemliydi. Bu sebepten bozkır hayvancılığı ekonomik hayat dışında da oldukça kıymetliydi.

Atın ilk evcilleştirilmesi ve atlı göçebe kültürünün yaşatılması net olarak en eski Orta

Asya Türk kavimlerinin bir buluşudur.142 Sadece hayatı kolaylaştırıcı bir öğe değil

aynı zamanda kültürel olarak da atın evcilleştirilmesi önemli bir değere sahipti. At evcilleştirildikten sonra yaşanan bozkır kültüründeki değişmeler bu kültürü yaşayan insanlar için atlı göçebe kültür insanı terimini kullanmamıza imkân vermiştir.

Binek hayvanı olarak at, evcilleştirilmenin ardından kolay hareket özgürlüğü sağlayarak, ulaşım gibi imkânlar sunmuş, bu kolaylıkla birbirinden habersiz yaşayan topluluklar arasında iletişim kurmaları daha kolay olmuş ve bunun bir sonucu olarak kültür alışverişinin giderek artması bu toplulukların kültürlerin zenginleşmesinde yeni yerler yurtlar keşfedip başka kültürlerle karşılaşıp daha kozmopolit bir yapı

kazanılmasına önemli bir katkı sağlamıştır.143 _{Etkileşime geçen toplumlar daha fazla}

şey üretip, doğal yaşamına farklı ayrıntılar katma fırsatı bulmuştur.

Orta Asya bozkır toplumlarının siyasi hayatları kusursuz bir teşkilat üzerine yapılanan il adı ile belirtilen Türk devletlerinin birbiri boyunduruğu altına giren

boylar topluluğu sonucunda oluşmuştur. 144 _{Zorlu bozkır coğrafyası Türkleri}

ayrıştırmamış oldukça birleştirmiştir. Türkler geniş duvarlı şehirler yerine göçebe her an saldırıya açık alanlarda yaşadıkları için bir araya gelerek daha çabuk teşkilatlanmış ve her zaman sülaleler halinde toplu bir yaşam biçimi benimsemiştir. Teşkilatçı yapısı oldukça fazla olan Türk toplulukları böylece tarihe isim vermiş devletler kurmuştur.

142 _{Rasonyi, 20.}

143 _{Ali Abbas Çınar, Türkmen Atı, Türkler Ansiklopedisi, Cilt 19, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları,}

2002, 1348.

144 _{Osman Özgüdenli, Ülüş Sisteminden Merkezi Devlete: Selçuklu Devlet Telakkisinin Teşekkülü}

37