Osmanlı maliyesi daha önceleri borçlanma işlerine girmediği ve kendisi de güçlü iken ülkeleri borçlandırarak sömürmediği için bu işlerde acemidir. Bu konulardaki cehaletinden ötürü Duyun-ı Umumiye İdaresi kurulana kadar gerek borç verenlerin uyanıklığı gerek devlet adamlarının şahsi çıkar teşebbüsleri sayesinde borçlanılan paranın ancak yarısı eline geçmiştir. Devrin Paşaları aldıkları rüşvete bakarken Saray halkı da adeta ganimet bulmuş ve geri ödemeyecekmiş gibi har vurup harman savurmuştur. İşte bu süreç sonunda 1874–1875 bütçesinde Devletin tüm gelirlerinin toplamı 17 milyon altın olarak görülürken dış borç ödemesi ise 13 milyona ulaşmıştır.44
Yaşanan bu süreçle beraber borç sürekli artış gösterirken vergilerin tahsilinde sıkıntılar ortaya çıkmaya başlamıştır. Böylece devletin gelir gider dengesi bozulmuş, gider sürekli artarken gelirler erimiştir. Bir yandan da savaş tehlikesi ortaya çıkmış olup artık tedbir alma dönemine başlamak zaruri hal almıştır. Tabidir ki ilk iş tasarruf tedbirleri, yeni vergilendirme ve dış borç alımı olacaktır. Artık maliye iflasın eşiğindedir. Şimdi ilk borç teşebbüsü ile başlayan ve 1954’e değin uzanan sürece bakmaya çalışacağız.
43 E. Kolerkılıç, a.g.e., s.128; S. Açba, a.g.e., s. 51.
44 Faruk Yılmaz, a.g.e., s. 26. Geniş bilgi için bk. Ziya Karamursal, “Osmanlı İmparatorluğuna Mali
Bir Bakış”, Akşam, Seri:3 no:11, İstanbul 1936, s. 35; Duru-Turan-Öngeoğlu, Atatürk Dönemi Maliye
III. İLK DIŞ BORÇ TEŞEBBÜSÜ VE DUYÛN-I UMUMİYYE’NİN KURULUŞUNA KADAR İSTİKRAZLAR DÖNEMİ
Kaynaklar Osmanlı Devleti’nin ilk borç teşebbüsünün 1854 Kırım Harbi ile başladığı yönünde ittifak etseler de, ilk istikraz teşebbüsüne ait belgenin 1840 yılına ait olduğuna dair bilgiler vardır. Nitekim 1840 yılında Osmanlı Devleti hazine tahvili çıkararak, Londra’ya ihraç etmiş ve böylece ilk kez borçlanmıştır.45
1854 yılında Ruslarla başlayan Kırım Harbi Osmanlı Devleti’nin ekonomik olarak aldığı tedbirleri olumsuz etkilemiştir. Daha öncede belirttiğimiz üzere kaime toplamak için yapılan ianelerin bir kısmı savaşın masraflarının karşılanması için harcanmıştır. Harcanan miktar kâfi gelmediğinden Muharrem Kararnamesine kadar geçecek borçlanma ve iflas süreci başlamıştır. Alınan borçlar daha ziyade memur maaşları, yeni saray yapımları, donanma inşası gibi üretime değil tüketime yönelik harcandığı için çark dönmez hale gelmiştir. Yapılan yanlışlar neticesinde 1854’den 1876 yılına gelindiği zaman artık Osmanlı Devleti hazinesi için iflas kaçınılmaz olacaktır.
A. 1854 Borçlanması
Kırım Savaşı başlayınca Osmanlı mali yönetimi İane-i Umumiye neticesi toplatmaya başlamış olduğu kaimelerin toplanmasından vazgeçer. Yerine savaş bölgesinde geçerli olmak üzere 171.250 keseye denk gelen Ordu kaimelerini çıkararak Galata bankerlerine başvurulur.46 Söz konusu dönemde Osmanlı Devletinin gelir tahmini 7.500.000 liradır. Bütçe ve kaimelerin gelirleri yetmediği için, 4 Ağustos 1854 yılında Sultan Abdülmecid ikna edilerek 5.000.000 İngiliz liralık istikraz için irade çıkarması sağlanır. Londra’dan Dent Palmer and Company ve ortağı Paris’ten Goldschmith Company ile 3.000.000 İngiliz Sterlini bedel ile istikrazda bulunulur. Bu dönemde 10 Osmanlı Lirası, 11 İngiliz Sterlini olduğundan 3.300.000 lira borca tekabül ediyordu.
45 Yalçın Doğan, IMF Kıskacında Türkiye, Toplum Yayınları, Ankara 1980, s. 70; F. Yılmaz, a.g.e.,
s. 26.
46 E.Kolerkılıç, a.g.e., s. 134; S. Açba, a.g.e., s. 53; Donald Blaisdell, Osmanlı İmparatorluğu’nda
Söz konusu istikraz için bazı şartlar öne sürülmüş, paranın kullanımına sınır getirilmeye çalışılmıştır. İtfa süresi 33 yıl olacaktır. Yılda iki defa (Nisan, Ekim) Mısır vergisinden ödeme yapılacaktı. Borç %6 ile alınmış gibi görünse de ihraç bedeli %80 olduğu için Osmanlı hazinesine 2.514.913 Osmanlı Altın Lirası girecektir. Para her ne kadar Kırım Harbi masraflarının tedariki için alındı ise de 200.000 lirası eski borçlara, 20.000 lirası saray yapımına ayrılmıştır.47
B. 1855 Borçlanması
1854 yılında alınan borçlar Kırım Harbi’nin finansmanına yetmeyince, Osmanlı Devleti İngiltere ve Fransa’ya bir kez daha müracaat etmiş ve devletlerle istikraz konusunda yeni bir anlaşma yapılmıştır. 27 Mayıs 1853’den 27 Eylül 1855’e kadar savaş giderlerinin toplamı 11.200.000 İngiliz Sterlini tutmuştur.48
Alınan ilk borç savaşın devam etmesi neticesi eriyince yeni bir istikraz için 27 Haziran 1855’te sözleşme imzalandı. İstikraza İngiltere’de yaşamakta olan Yahudi kökenli aile şirketi Rothschild aracılık edecektir.49 Tutarı 5.000.000 İngiliz Sterlini olan borçlanmanın Osmanlı Lirası karşılığı 5.500.000’e tekabül ediyordu. Faiz oranı %4 olarak tespit edilmişti.50 Borca karşılık olarak artan Mısır vergisinin yanı sıra İzmir ve Suriye gümrüklerinin gelirleri gösterilmiştir. Padişah Abdülmecid artan iç borç karşısında alacaklıları teskin için Saray giderlerinin kısılması ve nizami bir bütçe yapılmasını emretmiştir. “Muvazene Nizamnamesi” ile devlet bütçesinin oluşum esasları kati suretle bir yönetmeliğe bağlanmıştır.51
47 İbrahim Hakkı Yeniay, Yeni Osmanlı Borçları Tarihi, İ. Ü. İktisat Fakültesi Yayınları, İstanbul
1964, s. 1922; E. Kolerkılıç, a.g.e., s. 134; Z. Karamursal, a.g.e., s. 41; S. Açba, a.g.e., s. 52-56; F. Yılmaz, a.g.e., s. 29.
48 S. Yerasimos, a.g.e., s. 694; S. Açba, a.g.e., s. 55-56. 49 F. Yılmaz, a.g.e., s. 30, S. Açba, a.g.e., s. 54.
50 Kirkor Kömürcan, Türkiye İmparatorluk Devri Dış Borçlar Tarihçesi, Yüksek Ekonomi ve Ticaret
Okulu Yayınları, İstanbu1 1948, s. 15–16.
51 Faruk Yılmaz, a.g.e., s. 30; S. Açba, a.g.e., s. 56; N. Sayar, a.g.e., s. 193-194; Cüneyt Ölçer,
Osmanlı Bankası Aracılığı ile Yapılan Osmanlı Devleti Borç Anlaşmaları, Yenilik Basımevi, İstanbul
C. 1858 Borçlanması
Osmanlı Devleti Kırım Harbi’nden galibiyetle çıktığı halde, 1856 Paris Barış Anlaşması mali açıdan tam bir yıkım olmuştur. Savaş öncesi iane ile kaimelerin piyasadan toplanması işi yarım kalmıştı. Savaş süresince başvurulan dış istikrazların da etkisi ile ilk Osmanlı Kâğıt Parası olan “Kaim”lerin yaklaşık % 30 değer kaybı yaşadığı görülür.52 1858 borçlanmasının temelinde yatan etken, değeri % 30 nispetinde azalan kaimeleri piyasadan toplayabilme düşüncesiydi. Bir bakıma Kırım Harbi ile yarım kalan işin tamamlanması arzu ediliyordu.
Maliye yönetimi iç borçlanma sebebiyle piyasaya çıkan 1.088.000 kese karşılığı kaimeden yalnızca 150.000 kese tedavülde bulunmaktadır.53 Bu sebepledir ki kaimelerin toplanabilmesi için gereken parayı bulabilmek için iç kaynaklar yetersiz kalınca yeni bir dış borçlanma gündeme geldi.
Osmanlı Devleti mali yönetiminin teşebbüsleri neticesi aranan para Londra’da tanıdık bir bankadan gelir. 1858 yılında Londra merkezli Dent Palmer ve ortaklarına ait banka ile istikraz akdi imza edildi.
Dent Palmer ve Ortakları ile akdedilen istikrazın bedeli 5.000.000 İngiliz Sterlini olmakla beraber 5.500.000 Osmanlı Lirasına tekabül eden bir miktardır. Anlaşma gereği yıllık faiz oranı %6 olarak belirlenmiştir. Osmanlı Maliyesi %80 ihraç ve %1 itfa bedeli akdedildiği için ele geçen tutar 4.056.250 lira idi. Geri dönüşü 33 yıla yayılan Anlaşmaya gelir olarak İstanbul Gümrük vergileri ve Okturya resminin bir kısmı karşılık gösterilmiştir.
Maliye yetkilileri piyasada mevcut bulunan kaimelerden 3.500.000 lira tutarındaki kısmını toplayabilmiştir.
Toplanan Kaimeler daha önce de olduğu gibi oluşturulan komisyon nezaretinde yakılarak imha edilmiştir. Ancak daha öncede belirttiğimiz gibi
52 D. Blaisdell, a.g.e., s. 33; S. Açba, a.g.e., s. 57. 53 E. Kolerkılıç, a.g.e., s. 135, S. Açba, a.g.e., s. 59.
taklidinin kolay olması neticesi piyasada kaldığı ilan edilen 800.000 kaime rakamı gerçeği yansıtmayabilir.54
D. 1860 Borçlanması (Mires İstikrazı)
1858 Borçlanması ekonomik ve sosyal hayatta yalancı bir bahar yaşanmasına sebep oldu. Hatırlanacağı üzere 1858 borçlanması ile sahteler hariç 800.000 kaime toplanamamıştı. Hatta Padişah Abdülmecit Saray masraflarının kısıtlanması adına bir irade yayınlamıştı. Ancak pembe bulutlar çabuk dağılmıştır.55 Başta Padişah Abdülmecit tasarruf tedbirlerini çabuk unutup harcama sevdasına düşeceklerdir. Osmanlı Devleti’nin İstanbul’un fethinden itibaren yönetim merkezi konumunda bulunan Topkapı Sarayı’na rakip olacak Dolmabahçe Sarayının inşasına izin verilmiştir. 1859–1864 yılları arası yapılan Sarayın maliyeti için hazineden 5.000.000 Osmanlı altın lirası harcanmıştır. İşte içinde bulunulan durum bundan ibarettir.
Devletin dış borç ödemelerinin faizi için yaklaşık 900.000 lira ve Galata Bankerlerine de 9.000.000 lira olmak üzere toplam 10.000.000 liraya ihtiyacı vardı. Galata Bankerlerine borcun artmamasının en önemli sebebi Harbiye ve Bahriye Nezaretlerine ait ihaleleri alan müteahhitlerin alacak senetlerini bankerlere satmasıdır. Galata Bankerleri de bu senetleri Londra ve Paris piyasalarında her 3 ayda yenilenen bonolara çevirmişlerdir.56 Osmanlı Devleti acil olarak yeni bir
istikraza başvurmak zorunda kalacaktır. Bu hem devletin işlerinin yürütülebilmesi hem de Avrupalı alacaklıların borçlarının ödenerek Devlet itibarının ayaklar altına alınmaması için gerekliydi. Bu amaçla dış borç teşebbüsü ilk olarak İngiltere’ye iletildi. İngiltere borç vermemek için çok ağır şartlar ileri sürdü. Hemen diğer Avrupalı Devlet Fransa’ya müracaat edildi. Rothschild, Pereire ve Lafitte gibi dönemin önde gelen bankerlerine müracaat edildiyse de sonuç alınamadı.
54 İ. H. Yeniay, a.g.e., s. 31-32, N. Sayar, a.g.e., s. 194, S. Açba, a.g.e., s. 59-60, F. Yılmaz, a.g.e., s.
31.
55 D. Blaisdell, a.g.e., s. 34; S. Açba, a.g.e., s. 60. 56 İ. H. Yeniay, a.g.e., s. 32, S Açba, a.g.e., s. 64.
Nihayet Osmanlı yetkilileri Demiryolları Genel Sandığı müdürü olan ve piyasalarda sicili pek parlak olmayan bir bankere M.Mires’e müracaat edecektir. Ekim 1860 tarihinde Mires istikrazı adı ile anılacak 400 milyon Franklık bir istikraz akdi yapıldı. İstikrazın faiz oranı %6 olarak belirlenirken, ihraç bedeli %53,752tir. Vade ise 36 yıla uzatılırken, Mires bu parayı 18 ayda taksitler halinde yatıracak iken faiz ve itfa hemen başlayacaktı.57
Yapılan istikraz piyasalarda duyulur duyulmaz Galata Bankerleri Mires’e müracaat ederek hükümetten olan alacaklarının kendilerine ödenmesi için bastırsalar da Hükümetin şiddetle muhalefeti üzerine bu girişim başarısız oldu.58
Şartları çok ağırda olsa istikraz başarıya ulaşamamıştır. Borçlanmanın başarıya ulaşamamasının önemli nedenlerinden biri o sırada Suriye’de meydana gelen olaylarda Fransa’nın siyasi politikaları ve Osmanlı Devletinden koparmaya çalıştığı tavizlerdir.59
Mires aldığı tahvilleri Avrupa piyasasında sadece Fransa’da 60 milyon franklık bir satışa ulaştırabilmiştir. Daha önceden borsa dolandırıcılığına da karışan Mires ortakların şikâyeti üzerine Fransız yetkililerince tutuklanmıştır. Mires’in tutuklanmasıyla Avrupa da başlayan mali belirsizlik sebebi ile iflaslar ortaya çıkmıştır. Avrupa mali sistemindeki belirsizliğin etkileri kısa sürede Osmanlı Devleti’ne de sıçradı. Galata Bankerleri ellerinde bulundurdukları ve süreleri dolmuş senetleri tahsile başlayınca Liranın sterlin karşısında 100’e 110 olan oranı 100’e 190’ a ulaşmıştır. Osmanlı Devleti buhranı çabuk atlatabilmek adına Londra’dan maliye uzmanı getirmek zorunda kalmıştır.60
57 S. Açba, a.g.e., s. 64; İ. H. Yeniay, a.g.e., s. 33, F. Yılmaz, a.g.e., s. 32. 58 İ. H. Yeniay, a.g.e., s. 34; S. Açba, a.g.e., s. 65.
59 Hüseyin Al-Şevket Kamil Akar, “Uluslar arası Finans Politik Açısından 1860-61 Suriye Bunalımı
ve Mires Borçlanması”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Sayı 45 (2007), İstanbul 2008, s. 77-122.
Durumun ağırlığı karşısında Osmanlı Devleti Mires istikrazının feshini sağlayabilmek adına İngiltere ve Fransa ile görüşmeler yapmıştır. Buhranın bir an önce sonlandırabilmek için yardım istemiştir. Bir müddet sonra durum düzeltilmiş ve istikraz akdi feshedilmiştir.61
E. 1862 Borçlanması
1860 Mires istikrazındaki başarısızlıkla beraber Suriye’de isyan çıkması ve diğer vilayetlere yayılmaya başlaması, Galata bankerlerinin yurtdışına çok miktarda para ihracı, kaimelerin yeniden tedavüle koyulması söz konusudur. Amaçlanan konuların başında kaimelerin toplanıp imha edilerek madeni para ile değişimi gündeme gelmiştir.
Neticede Londra merkezli Devaux şirketi ile % 6 faizli, ihraç bedeli % 68 ve vadesi 23 yıl olarak belirlenen 200 milyon Fransız Frangı karşılığı bir borçlanmaya gidilmiştir. Borca karşılık olarak ise tuz, tütün, damga resmi ve temettü vergisi gösterildi. Verilecek borcun Osmanlı Lirası karşılığı 8.800.000 lira olmasına rağmen hazine hesabına giren para 5.984.000 Lirada kalmıştır. 1862 borçlanması Mires istikrazına nazaran oldukça rağbet görmüştür. Bu sayede piyasada bulunan kaimeler toplanmaya başlanmıştır. Para yetmeyince bir kısmı madeni para bir kısmı da tahvilat verilmek suretiyle toplanmış ve komisyon huzurunda imha edilmiştir. Londra’dan gelen uzmanlar ve Fuat Paşa ile gelişen ekonomi yönetimi Devlet-i Aliyye Bankası’nı (Ottoman Bank) kuracaklardır.62
F. 1863 Borçlanması
Osmanlı Devleti 1862 istikrazı ile kaime denilen kâğıt paralardan kurtulurken sıkıntı piyasada dolaşan 5’lik ve 6’lık bakır paraların değerinin % 50 düşmesi ile yaşanmaktadır. Bu arada Galata Bankerlerinden alınan ve on yıl içinde ödenmeleri gereken borç meblağlarının artması Hükümetin önemli problemleri olarak görülmektedir.
61 F. Yılmaz, a.g.e., s. 33; İ. H. Yeniay, a.g.e., s. 34-35. 62 E. Kolerkılıç, a.g.e., s. 13; S. Açba, a.g.e., s. 71-72.
Bu borçlanma için henüz kurulmakta olan Osmanlı Bankası aracı olarak kullanılmıştır. Hükümet alınacak bu borçla yukarıda söylenen iç borçların tasfiyesini planlamıştır.
Osmanlı Bankası ile yapılan borçlanmanın şartlarına gelince; 200 milyon frank tutarındaki borcun faizi % 6 itfa bedeli % 2 kabul edilecekti. Borcun Osmanlı parası karşılığı 8.800.000 lira idi. Ancak ele geçen para 6.280.000 liraya tekabül etmiştir. Bursa ve Edirne’ harir öşrü, Midilli, İzmir ve Karesi zeytinyağı öşrü, tuz resmi, tütün öşrü karşılık olarak gösterilmiştir. Borçlanmanın ödeme süresi 23 yıl olarak belirlenmiştir. Ele geçen paraların bir kısmı ile muntazam olamayan iç borçlar ile Galata Bankerlerinin vadesi gelen borçları ödenmiş ancak değeri düşük bakır paraların toplanması için yeterli olmamıştır.63
G. 1865 Borçlanması
Osmanlı hükümeti için yeni mali politikaların temelinde dış borçları karşılamak için yeni borç anlaşmaları yatmaktadır. Nitekim vadesi gelen ödemeler için hazinede para bulunmadığından 1865 yılında “Ağnam” istikrazı ve “Esham-ı Umumiye” İstikrazı olmak üzere iki adet borç anlaşması imza edilmiştir. Ağnam istikrazı için Osmanlı Bankası, Fransız Credit Mobilier ve Societe Generali ile 150.000.000 Franklık anlaşmaya varılmıştır. Bu paranın Osmanlı Lirası olarak karşılığı 6.600.000’dır. Borcun vadesi 21 sene, faiz oranı %6 itfa bedeli %2,44, ihraç fiyatı % 66’dır. Borçlanmaya karşılık olarak Ağnam vergisi ile Ergani Bakır işletmesi gösterilmiştir. Alacakların çoğunluğunun Ağnam vergisi ile ödenecek olmasından dolayı anlaşma Ağnam istikrazı olarak da bilinir. Ağnam istikrazı ile kamu harcamaları karşılanmayıp sadece biriken dış borç faizleri ödeneceğinden acilen yeni bir istikraz gerekmekteydi.64
63 İ. H. Yeniay, a.g.e., s. 36; S. Açba, a.g.e., s. 72-74; F. Yılmaz, a.g.e., s. 33-34; Duru-Turan-
Öngeoğlu, a.g.e., s. 80.
64 İ. H. Yeniay, a.g.e., s. 38-39, S. Açba, a.g.e., s. 74-75; F. Yılmaz, a.g.e., s. 33-34; K. Kömürcan,
Hükümetin Kaimeleri büyük ölçüde toplaması, bakır 5’lik ve 6’lıklar için sarf ettiği enerji neticesi bir nebze rahatlama sağlanmıştı. Ancak Galata Bankerleri ise yüklü faiz alacakları ile can sıkmaktadır. Bu arada tedavülde olan ve halkın ”konsolit” adını taktıkları;”esham-ı cedide”,”esham-ı Mümtaze”,”sergi ve hazine Tahvilleri”nin çoğunluğu İstanbul’da olmakla beraber bir kısmı da Avrupa tahvil piyasasında işlem görmektedir.
Söz konusu tahvillerin yenileri ile değiştirilip vadesi uzatılacak bu sayede hazine rahat bir nefes. İngiliz Büyükelçisinin araya girmesi ile banker M.Metron’un sunduğu anlaşma esasları kabul edilerek Londra merkezli General Credit and Finance Corparation ile kredi anlaşması imza edilmiştir.65
Anlaşmanın bedeli 40.000.000 Osmanlı Lirası olup faizi %5, itfa bedeli %1, ihraç fiyatı %50, süresi 37 yıl ve ödemeleri yılda iki kez olarak belirlenmiştir. Osmanlı Bankası Londra, Paris, Amsterdam ve Frankfurt’ta ödenmek üzere; 100 Liralık “esham-ı cedide’ye karşılık 121 liralık yeni tahvil, 100 Liralık “esham-ı mümtaze” için 143 lira, sergi tahvili ise başa baş değiştirilecekti. Borçlara karşılık olarak ise devletin tüm gelirleri gösterilmiştir. Alınmış olunan borçlarla 29.000.000 liralık tahvil değiştirilmiş, 4.000.000 lira hazineye aktarılmış ve 7.000.000 liralık kısmı ise daha sonra kullanabilmek için bankalara rehin verilmiştir. Borçlanmanın şartları kanunla ihdas edilen “Duyun-ı Umumiye Defteri Kebir”ine kaydedilmiştir.66
H. 1869 Borçlanması
1866 yılında Osmanlı Sadaretinde nöbet değişimi olmuş ve Fuat Paşa Sadaret Makamından alınmıştır. Sadaretten alınmasıyla Fuat Paşa’nın uygulamaya çalıştığı Islah çalışmaları sonuca ulaşamamıştır. Devleti borçlanma ile idame ettirme fikri kendisine ait olmamakla beraber geliştiren kişi olmuştur.67
65 İ. H. Yeniay, a.g.e., s. 40; S. Yerasimos, a.g.e., s. 791; S. Açba, a.g.e., s. 75-76; M. Z. Pakalın,
a.g.e., C. I, s. 63.
66 İ. H. Yeniay, a.g.e., s. 39; N. Sayar, a.g.e., s. 213-214, M. Z. Pakalın , a.g.e., C. I, s. 63; S. Açba,
a.g.e., s. 75-77; F. Yılmaz, a.g.e., s. 35-36; Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, c. VII, TTK yayınları,
Ankara 1983, s. 235.
İlk borçlanmadan 1866 yılına gelene değin sürekli borcu borçla ödemek yolu tutulduğu içindir ki mali iflasın eşiğine gelinmiştir. Girit’te ortaya çıkan isyanla mücadele edilirken de ortaya yeni masraflar çıkmıştır. Bu arada % 9 ila % 15 oranlarında iç borçlanma için Galata bankerleri ile anlaşılmıştır. Hükümet 1866 yılında Memur maaşlarının yarısını %10 faizli esham ile ödemiştir. Bütçe açığı ise yaklaşık 40 milyar franka ulaşmıştır. Sıkıntıdan çıkış yolu için Mısır Valisi İsmail Paşa’ya hem hıdivlik unvanı verilmiş hem de Hıdivliğin babadan oğula geçmesine müsaade edilmiştir. Buna karşılık söz konusu Mısır vergisi 300.000 Liradan 750.000 liraya çıkarılmış oldu.68
1869–1870 yılı bütçesinde 3.000.000 liralık açık ile beraber 5.000.000 lira da borç ödemesi gözükmektedir.69 Tabi ki Girit İsyanları da günlük harcamaları bir hayli arttırmıştır.70
Sultan Abdülaziz 1867 senesinde Fransa’ya bir geziye çıkmış olup Paris’i ziyaret etmiştir. Fransa İmparatoriçesi Ojede 1869 senesinde Süveyş Kanalı’nın açılışı vesilesi ile Mısır’a geldikten sonra dönüşte İstanbul’a uğrayarak Sultan’ı ziyaret etmiştir. Bu durum Osmanlı Hükümeti ile Fransa Hükümeti arasındaki yakınlaşma için beklenen fırsatı vermiştir. Tabi burada Hükümetin çıkarmış olduğu 1867 tarihli yabancılara Mülkiyet ve Gayrimenkul edinme hakkı tanıyan kanununda etkisi göz ardı edilemez.71 Merkezi Paris’te bulunan “Comptoir d’Escompte”
Bankası ile Kasım 1869’da bir anlaşma yapılmıştır. Anlaşmanın şartları şöyledir.72 Verilecek borcun anaparası 555.555.570 frank olup ele geçecek net rakam 300.000.000 fraktır.İhraç bedeli anlaşılacağı üzere % 54 olup faiz % 6’dır. İtfa bedeli % 1,vadesi 33 yıldır.500 franklık tahvillerin ihraç bedeli 270 frank olarak bankaya verilmiş banka ise müşterilerine 305 franktan satmıştır.
68 E. Z. Karal, a.g.e., s.235-236; İ. H. Yeniay, a.g.e., s. 42; Duru-Turan-Öngeoğlu, a.g.e., s. 81. 69 N. Sayar, a.g.e., s. 215.
70 D. C. Blaisdell, a.g.e., s. 39. 71 E. Z. Karal, a.g.e., s. 236.
72 S. Yerasimos, a.g.e., s. 812; İ. H. Yeniay, a.g.e., s. 42; E. Z. Karal, a.g.e., s. 236; S. Açba, a.g.e., s.
İ. 1870 Borçlanması
Çağın gereklerine uygun ulaşım hatları oluşturmak için çaba sarf eden Sultan Abdülaziz, konuyla ilgili araştırma yapması amacıyla Nafia Nazırı Davud Paşa’yı görevlendirmişti. Düşünülen güzergâhlar arasında İstanbul-Belgrad ve Selanik Avusturya sınırı olmak üzere 2000 km.ye ulaşan hatlar bulunmaktadır.73 Davud Paşa aradığı desteği Belçika’da bulmuştur. Belçika asıllı banker Baron De Hirsch ile bir anlaşma yapılmıştır.74 2000 km mesafeye ulaşan demiryolunun yapımı karşılığı imtiyaz hakkı 99 yıllığına Baron De Hirsch’e geçmiştir. Osmanlı hükümeti de yıllık 22.000 liralık garanti taahhüt etmiştir.75
Hükümet yıllık taahhüdü olan 22.000 lirayı karşılayabilmek için yeni bir kaynağa ihtiyaç duydu. Çözüm olarak “Le Türk” denilen tahvillerin ihracı düşünüldü. Nitekim 34.848.001 Osmanlı altını değerinde “Le Türk” tahvili % 3 bedelle ihraç edildi. 400 frank değerinde 1.980.000 tahvil çıkarıldı. İhraç bedeli açısından o güne kadarki en düşük seviyeli borçlanmadır. Bu sırada 1871 yılında demiryollarından sorumlu Davud Paşa aniden ölümü ve yerine Rus yanlısı olarak ünlendiği için “Nedimof” lakabı verilen Mahmud Nedim Paşa’nın gelmesi üzerine demiryolu politikası değişikliğe uğramıştır. Avrupa başkentleri ile bağlantı sağlayacak proje durdurularak yeni düzenleme ile uzunluk 1250 km.ye indirilmiştir.76
Mahmud Nedim Paşa döneminde Osmanlı Devleti’nin siyasi ve ekonomik politikaları değişiklikler göstermeye başlamıştır. Paşa, Nedimof lakabını boşuna almadığını ispat edercesine Rusya’ya yakınlaşmıştır. Fransa’nın siyasi nüfuzu yerine Rus nüfuzu ve ekonomik nüfuzu yerine de Avusturya ekonomik nüfuzu altına girilmiştir.77
73 İ. H. Yeniay, a.g.e., s. 43.
74 N. Sayar, a.g.e., s. 216; S. Açba, a.g.e., s. 82.
75 İ. H. Yeniay, a.g.e., s. 43; N. Sayar, a.g.e., s. 216; F. Yılmaz, a.g.e., s. 38.
76 İ.H.Yeniay, a.g.e., s. 43; N.Sayar, a.g.e.,s. 216-217; F. Yılmaz, a.g.e.,s. 38; S. Açba, a.g.e., s. 82-83, 77 E. Z. Karal, a.g.e., s. 236.
Avrupa’da hararetlenen siyasi yapı zamanla savaş noktasına kadar gelmiştir. Birliğini yeni sağlayan Almanya gözünü Fransa’nın kömür havzası olan Alsace Lorience’e dikmiştir. Bu kriz sonunda savaşa dönüşmüştür. Savaş ekonomik hayatı durma noktasına getirmiş ve İstanbul’da Altın para piyasadan çekilmiştir. Dış borçların aşınma payı ve faizi ödenemez hale gelmiştir. Bu durum karşısında Osmanlı Hükümeti “Credit General Ottoman” bankası ile Londra merkezli “Cohen and Sons”, ”Dent Palmer and Company” bankaları ile bir sözleşme imzalanmıştır. 6.270.000 Osmanlı altını olan tutarın ihraç fiyatı % 73, faizi % 6 ve itfa bedeli % 1 olan anlaşmaya gelir olarak Mısır vergisinin serbest kalan kısmı gösterilmiştir.78
Anlaşmanın en önemli şartı ise Mısır Hıdivi verginin kalan miktarını Padişah Fermanı ile doğrudan İngiltere Bankasına yatırmak için bankerlere taahhüt verildi.79
J. 1872 Borçlanması
Osmanlı Devleti istikrazlara ilk başladığında merkez İngiltere iken 1866’da merkez daha çok Fransa’ya kaymıştır. 1870–1871 Fransız-Alman Savaşı ve Mahmut Nedim Paşa’nın Rus yanlısı olmasının da etkisi ile borç merkezi artık Avusturya’ya kaymıştır. Avusturya’da Cretittantalt ve Bankverien Avusturya-Türk Kredi şirketi kurulmuştur.80 Dış borçların faizleri ve genel borçların taksitleri yukarıda adı geçen
iki şirketten sağlanan 900.000 Osmanlı lirası avansla ödenmiştir.81
Yılsonuna doğru söz konusu bankalarla yeni bir borç alımına girişildi. Nominal değer olarak 278.155.000 franklık sözleşme imzalanmıştır. A, B ve C tipi olarak üç farklı şekilde piyasaya sürülmüştür. Dolayısı ile ödeme ve vadeleri de değişiktir. Faiz oranı % 9 olarak belirlenen borçlanmaya karşılık Edirne, Selanik ve Tuna vilayetlerinin gelirleri ile Anadolu Ağnam resmi gösterilmiştir.82
78 E. Z. Karal, a.g.e., s. 236; N. Sayar, a.g.e., s. 217-218; F. Yılmaz, a.g.e., s. 39. 79 K. Kömürcan, a.g.e., s. 40; İ. H. Yeniay, a.g.e., s. 45; F. Yılmaz, a.g.e., s. 39. 80 A. Karaca, a.g.e., s. 28; S. Yerasimos, a.g.e., s. 813; S. Açba, a.g.e., s. 85. 81 A. Karaca, a.g.e., s. 28; İ. H. Yeniay, a.g.e., s. 47; S. Açba, a.g.e., s. 85.
82 A. Karaca, a.g.e., s. 29; S. Yerasimos, a.g.e., s. 814; S. Açba, a.g.e., s. 85; D. C. Blaisdell, a.g.e., s.
K. 1873 Borçlanması
Mahmud Nedim Paşa 1873 senesinde Bank-i Osmanî-i Şahane, Credit General Ottoman ve Avusturya-Osmanlı Bankasının yetkililerini bir araya getirerek