Boncuk; en küçükleri toplu iğne başı kadar, ceviz büyüklüğünde olanları da vardır. Eşya ve esvap süslemede kullanılır. Cam habbeleri, damlaları olup ortaları bir nakış iğnesi geçecek genişlikte deliktir; bu cam parçalarının “boncukluğu” bu delik iledir ( Koçu, 1967: 41) .
Boncuk kelimesi “bead”, Aglo-Saxon kökenli, dua etmek anlamına gelen “bıdden” veya dua anlamına gelen “bede” kelimesinden türetilmiştir (Anonim, 2006:66) .
Boncuk, yüzyıllar boyu sadece bir süs eşyası olarak değil, bir sosyal statü ve dini inanç ifadesi gibi takıdan farklı işlevleri de bulunmaktadır. Boncuklar dini bilginin sembolik deposu, tedavi gücü olan bir nesne ve ayin ve dualarda gerekli düzeni ve davranış bütünlüğünü sağlayan bir düzenleyici olarak pek çok amaca hizmet etmektedir. Çoğu zaman boncuk, onları üreten ve takan insanların sosyal, ekonomik, politik ve dini hayatları hakkında bizlere azımsanmayacak kadar çok bilgi sunduğundan dolayı ait olduğu kültürü yansıtan bir ayna görevi de görmektedir.
Bulunan ilk boncuklar, insanlık tarihi kadar eskilere dayanmaktadır. İnsanın içinde bulunan süslenme arzusu ile çevrede buldukları doğal malzemelere (deniz kabukları, taş parçaları, ağaç kabukları, tohumlar, hayvan dişleri ve kemikleri) delikler açmışlar ve vücutlarını süslemişlerdir. Doğal malzemelerden yapılan boncukların MÖ 38000 yıllarında yapıldığı arkeolojik kazı çalışmalarıyla saptanmıştır ( Dubin,1995: 112) .
MÖ 4000- 3000 yılları arasında Mezopotamya, Mısır ve Hindistan da boncuklar halkı sınıflara ayırma aracı olarak kullanılmıştır. Metal aletlerin kullanılmaya başlamasıyla, akik gibi yarı değerli taşlarla boncuklar yapılmaya başlanmıştır. Altın, gümüş ve akik kullanılarak yapılmış kolyelere ilk olarak M.Ö. 2500 yıllarında UR kavmi hanedanına ait mezarlarda rastlanmıştır (Dubin,1995: 12) . Mezopotamya ve Mısır’da rahipler ve krallar kuyumculuğun gelişmesi için işçi çalıştırılmış bu sayede boncuk teknolojisi de hızla gelişmiştir.
Mısırlıların camı keşfetmesiyle beraber cam boncuk üretmeye başlamışlardır. Ürettikleri cam boncuklarla birlikte altın, gümüş gibi metalleri ve yarı değerli taşları kullanarak hazırladıkları takıları ticarette kullanmış ve tüm dünyaya ihraç etmişlerdir.
M.Ö. 100 ila M.S. 400 yılları arasında Roma İmparatorluğu Dönemi’nde boncuk evrimine hız katıp daha da gelişmiştir. Bu Dönemde Suriye, Mısır, İtalya, İsviçre, Fransa ve İngiltere’de cam boncuk üretiminin yapıldığı fabrikalar kurulduğu bilinmektedir. Boncuk işi Kraliçe I. Elizabeth döneminde İngiltere'de ve 17. yüzyılda İtalya'da bir sanat olarak gelişmiştir. Bu dönemde hemen tüm giysilerde boncuk işi süslemeler kullanılmaktadır. Boncuk işi Afrika'nın pek çok yöresinde, Amerika Yerlileri arasında ve Güney Amerika'da hâlâ yaygındır. Amerika Yerlileri'nin boncuk işleri zevkli, çarpıcı desenleriyle göz alıcıdır. Bu tür boncuk desenlerine Yerli
çadırlarında, giysilerde ve hatta atların koşum takımlarında bile rastlanır. Bu desenlerin en iyi örnekleri Apsaroka, Siu ve Karaayak Yerlileri arasında görülür. Afrika'da boncuklar başlıkları ve tozlukları, su kaplarını, önlükleri ve gerdanlıkları bezemekte kullanılır ( Dubin,1995:51) .
Dünyanın pek çok yerinde boncuklar bugün de dua ya da büyü amacıyla kullanılmaktadır. Hıristiyanlar, Budistler, Hindular ve Müslümanlar dualarının sayısını şaşırmamak için tespih kullanırlar. Birçok Ortadoğu ve Arap ülkesinde eşyaya, çocuklara ya da hayvanlara, uğursuzluklara karşı güvence olduğuna inanılan mavi boncuk takılır.
Kum boncuklar, üretilen ilk orijinal kum boncuk İtalya’da yuvarlak tüplerden yapılmış yuvarlak boncuklardır. Yıllarca boncuk üretimi İtalya’nın tekelindeydi. Çekoslovakya 18. yüzyılın sonlarında boncuk piyasasına girmiştir.
Günümüzde cam tüplere farklı şekiller verilerek farklı şekillerde kum boncuklar üretilmektedir. Piyasaya Japonya ve Çekoslovakya hâkimdir. Çek boncukları Japonya, Hindistan ve Çin’de üretilen kum boncuklara göre daha ucuzdur.
Kum boncuklar 0,5 mm ile 5 mm arasında ve daha büyük boyutlardadır. Boru boncuklarla aynı şekilde üretilir. Kum boncuk üretimi sekiz adımdan oluşur. Bu adımların her biri farklı işçi grupları ve makineler tarafından yapılır.
Öncelikle renkli cam üretmek için değişen miktarlarda cam bileşenleri (silis kumu, soda külü ve renk üretmek için çeşitli kimyasal hammaddeler) geniş bir fırında 1300 0C de eritilmeye bırakılır. Eritme işlemi en az 18 saat sürer. Fırında
eritilen cam 40 m uzunlukta metal kanaldan geçirilerek bir başka makineye aktarılır. Bu arada cam biraz soğuyarak renk değiştirir. Boncuğun ortasındaki delik kanaldan geçerken aynı zamanda hava verilmesiyle oluşur. Kanaldan geçerken verilen havanın hızı ve canım çekme hızı deliğin çapını belirler. İçi boş olan cam borular uzman bir makinede belirli ölçülerde kesilir. Cam borular başka makinede daha küçük parçalar halinde kesilir ve soğutulur. Bu işlem camı sertleştirir ve renkleri sabitleştirir.
Fotoğraf No: 2 Boncuk taşlama makinesi(Cales ve Budwig, 1997:115). Kaba boncuklar, mangal kömürü ve alçı ya da külle birlikte bir silindirin içine
konur, silindir bir fırının üzerine oturtulur. Silindir ekseni etrafında dönerken içindeki boncuklar birbirine sürtünerek yuvarlaklaşır ve cilalanır. Bu arada alçı ya da kül bunların birbirine yapışmalarını önler. Sonunda boncuklar, pisliklerin temizlenmesi ve ortalarındaki deliklerin açılması için yıkanır (Cales ve Budwig, 1997:115) .
Boncuklar boyutlarına ve delik boylarına göre ayrılmak üzere testler yapılır. Ayrılan boncuklar 500 gramlık poşetlerle paketlenir veya deliklerden iplik ya da tel geçirilerek satışa sunulur.
Boncuğun Sınıflandırılması
Boncuklarda en uygun sınıflandırma hammaddesine göre yapılmaktadır. Bu durumda boncuklar; doğal ve yapay olmak üzere iki ana bölümde incelenirler.
Doğal boncuklar kendi içinde dört gruba ayrılırlar. Bunlar; taş, toprak ve kum, metal, bitki ve hayvanlardan elde edilen boncuklardır. Yapay boncukların hammaddesi ise plastik hammaddelerdir.
Sırası ile;
- Taştan yapılan boncuklar:
Taşlar yoğun el işçiliğiyle güzel parçalar üretmek için kullanılır. Yarı değerli taşlar, değerli taşlar ve doğal taşlar gibi türleri vardır. Yarı değerli taş boncuklar, yeşim türkuaz, hematit, casper, lapis v.b taşlardan birçok şekil ve boyutlarda boncuklar üretilir. Yarı değerli taş boncuklara halka takarak kolye uçları oluşturulur (Astroloji-burç kolyelerinde olduğu gibi). Değerli taş boncuklar, elmas, safir, yakut vb. değerli taş boncuklar şıklık ve zarafet nedeniyle kuyumculukta kullanılmaktadır. Adından da anlaşılacağı gibi oldukça pahalı taşlardır. Doğal taş boncuklar, dumortierite, obdidian, malahit, onyx v.b. taşlarından boncuklar mevcuttur. Oval, kare, kalp, yıldız, üçgen ve yuvarlak şekilde değişik boyutlarda bulunmaktadırlar. Bu mevcut taşlar fiyat olarak pahalıdır. Doğal taş boncuklar, tıbbi alanda, namaz ve dua boncuğu (tespih) olarak, hediye kutularında ve dekoratif giyimde kullanılır.
- Toprak ve Kumdan yapılan boncuklar:
Seramik boncuklardır ve temelinde kil bulunmaktadır. Piyasada renk, doku, şekil ve diğer nitelikli farklı çeşitleri vardır. Seramik boncuklar sırlı ve sırsız renksiz olarak ayrılırlar. Seramik boncukların en yaygın türleri, Peru boncukları, Yunan seramik boncukları, seramik mektup boncukları ve polimer kil boncuklardır.
Cam boncuklar, isminden de anlaşılacağı gibi camdan yapılırlar. Cam boncuğu şekillendirmek için çekme, sarma, döküm, fırın ve lampwork teknikleri kullanılır. Cam boncuklar el sanatlarında ve takı yapımında kullanılır.
- Metalden yapılan boncuklar:
Yarı değerli ve değerli madenlerden yapılanlar olarak ikiye ayrılır. Bakır ve pirinçten yapılan boncuklar yarı değerli boncuklardır. Altın ve gümüşten yapılan boncuklar değerli boncuklara girer. Değişik tekniklerle süslenmesi ve sonucun rüstik görünüyor olması dünya çapında popülerlik kazandırmıştır.
- Bitki ve hayvanlardan elde edilen boncuklar:
Boynuz, diş, fildişi, kemik, kuruyemiş, tohumlar, inci, deniz kabuğu ve ağaçtan üretilen boncuklardır. Daha çok eski zamanlarda kullanılmıştır. Özellikle Afrikalı yerliler takılan boncuğun hangi hayvanın kemiğinden yapılmışsa o boncuğu takan kişiyi koruyacağına inanırmış. İnciler, değerli doğal boncuklara girmektedir. Özellikle takı yapımında kullanılmaktadır.
- Plastikten yapılan boncuklar:
Akrilik boncuklar; saydam veya mat görünümlü plastik boncuklardır. Yuvarlak akrilik boncuk, tüp akrilik boncuk, çiçek akrilik boncuk, hayvan boncuklar ve yüzeyi kesimli akrilik boncuk gibi türleri vardır. Akrilik boncuklar daha çok el sanatlarında, takı yapımında ve ev mobilyası ve dekorasyonunda kullanılır (Cales, Budwig, 1997; Dubin, 1995) .