Boğazlar

Daha önceki bölümlerde de belirtildiği Bulanık-Malazigirt Havzası ve çevresinde tektonik faktörlerin neden olduğu çoğunlukla blok şeklindeki çökme ve yükselme olayları sonucunda birtakım havzalar (depresyonlar) oluşmuş ve bu havzalar tipik “birleştirme boğazları (yarma vadiler)” ile birbaşka çukurluğa ulaşarak bölgenin ana akarsuyu olan Murat Nehri‟ne bağlanmaktadır. Bulanık-Malazgirt Havzası‟nın morfolojik gelişimi açısından bu boğazlar önemli ipuçları göstermektedir. Boğazlarla ilgili degerlendirmeler yer yer vadiler içerisinde de açıklandıgı için bu bölümde kısaca boğazların morfolojik özellikleri ve oluşumu üzerinde durulmuştur. Bulanık-Malazgirt Havzası‟nda yer alan en önemli boğazlar Hınıs Boğazı, Köprüyolu Boğazı, Kesik Boğazı, Karahasan Boğazı ve Güllüova Boğazı ‟dır.

3.2.5.1. Hınıs Boğazı

İnceleme sahasının kuzeybatısında güneybatıdan kuzeydoğuya doğru akan Hınıs (Kocasu) Çayı tarafından oluşturulmuş bir boğazdır (Şekil 30), (Foto 47). Bu boğaz havzanın kuzeybatısında Hınıs Çayı‟nı kuzeyden sınırlandıran Güzelbaba Dağı ve güneyden sınırlandıran Akdoğan Dağları‟nın alçak kesimleri üzerinde oluşmuştur. Hınıs Boğazı, Hınıs Çayı‟nın Hınıs-Karaçoban Ovası‟ndan çıkıp Güzelbaba Dağı önüne geldiği yerden itibaren başlamakta ve önceki akış doğrultusunu değiştirmeden yaklaşık 7 km devam ettikten sonra Güzelbaba köyü civarında tektonik faktörlerin etkisiyle yön

135

değiştirerek kuzeybatıdan güneydoğuya doğru akışını sürdürmektedir. Bu doğrultudaki akışını yaklaşık 5 km devam ettirdikten sonra Aktuzla civarında boğazdan çıkarak geniş tabanlı bir vadi içerisinde tektonik faktörlerin neden olduğu ötelenmeyle tekrar yön değiştirerek kuzeydoğudan güneybatıya doğru akmaktadır.

Foto 47: Araştırma Sahasının Kuzeybatısında Hınıs Çayı Tarafından Oluşturulan

Gömük Menderesli Boğaz (Bakış Güneybatıya).

Hınıs Çayı, Hınıs-Karaçoban Ovası‟ndan çıkıp boğaza ilk girdiği alanda öncelikle yüzeyde bulunan Pliyo-Kuvaterner yaşlı Bulanık Formasyonunu aşındırarak temeli oluşturan Üst Kretase yaşlı Kağızman Karmaşığı içerisine gömülmüştür. Diğer alanlarda ise yine yüzeydeki Bulanık Formasyonu aşındırılarak temele yakın olan Alt Miyosen yaşlı Adilcevaz formasyonu ve Aktuzla Formasyonu içerisine gömülmeye devam etmiştir. Hınıs Boğazı, temeli oluşturan yapı içinde gömülmesi ve çevrede ise aşınımdan arta kalan genç örtü birimlerin bulunması nedeniyle oluşum mekanizmasına göre “Epijenik boğaz” karakteri göstermektedir.

Hınıs Boğazı‟nın oluşum süreci Bulanık-Malazgirt Havzası‟nın jeolojik ve jeomorfolojik gelişimi ile yakından ilişkilidir. Şöyle ki, inceleme sahası ve çevresinde geniş bir alanda dağılış gösteren Pliyo-Kuvaterner yaşlı Bulanık Formasyonun varlığı, Bulanık-Malazgirt Havzası ve çevresinin Kuvaterner‟e kadar aslında tek bir havza olduğunu göstermektedir. Üst Miyosen‟den Kuvaterner‟e kadar olan zaman diliminde bölgede geniş bir göl bulunmaktaydı. Kuvaterner‟de etkili olan epirojenik hareketlerin etkisiyle bu büyük göl, birbirinden bağımsız küçük göllere dönüşmüştür. Güneyden kuzeye doğru akarsu ağının gelişmesiyle güneydeki göller akarsular tarafından boşaltılmaya başlanmıştır. Bulanık-Malazgirt Havzası‟nın Murat Nehri‟nin kolları tarafından boşaltılmasının ileri safhalarında Hınıs Çayı, Hınıs-Karaçoban Havzası‟ndaki

gölü kaparak boşaltmaya başlamıştır. Bu boşaltmanın ileriki dönemlerinde tektonizma ve erozyonal süreçlerin etkisiyle günümüz Hınıs Boğazı meydana gelmiştir.

3.2.5.2. Köprüyolu Boğazı

İnceleme sahasının güneybatısında yer alan Köprüyolu köyü yakınlarında yer aldığından bu isim tarafımızdan verilmiştir. Köprüyolu Boğazı, bütün havzanın sularını toplayan Murat Nehri tarafından oluşturulmuş bir boğazdır ve uzunluğu çok fazla olmayıp yaklaşık 4-5 km kadardır. Bu boğaz, havzanın batısında Murat Nehri‟ni güneybatıdan sınırlandıran Cirit Dağı‟nın güneydoğu ucundaki alçak saha ve onu güneydoğudan sınırlandıran en alçak platolar üzerinde meydana gelmiştir (Foto 48). Köprüyolu Boğazı, Murat Nehri‟nin Bulanık Ovası‟nın güneybatı kesiminden ovayı terk ettiği yerden başlamakta ve aynı yönde yaklaşık 2 km devam ettikten sonra yön değiştirerek kuzeydoğu-güneybatı yönünde yaklaşık 2 km devam etmektedir.

Foto 48: Bulanık-Malazgirt Havzası’nda Murat Nehri Tarafından Oluşturulan

Köprüyolu Boğazı (Bakış Doğuya).

Köprüyolu Boğazı, Murat Nehri‟nin Bulanık-Malazgirt Havzası‟nı terk ettiği güneybatıdaki akarsu çığırı üzerindeki sahanın yerel tektonik faaliyetlerle yükselmesi ve akarsuyun bu yükselmeye ayak uydurarak yatağını bu kesimde derinleştirmesi ile meydana gelmiş bir “antesedant boğaz” özelliğindedir. Köprüyolu Boğazı‟nın bir antesedant boğaz olduğunun delilleri, vadinin yamaçlarında vadinin yerel tektonik hareketlerle gençleştiğini gösteren taraçalardır. Bu taraçalar birbirinden farklı seviyelerde 2-3 basamak halinde bulunurlar. Bu taraçalar ilksel durumları bozulmuş çarpılma ve eğimlenme meydana gelmiştir.

137

3.2.5.3. Kesik Boğazı

İnceleme sahasının kuzeyinde kuzeyden güneye doğru akan Kesik Çayı tarafından oluşturulmuş bir boğazdır (Foto 49). Kesik Boğazı, havzanın kuzeyinde Kesik Çayı‟nı doğu ve batıdan sınırlandıran alçak platolar ve en alçak platolar üzerinde oluşturulmuştur. Kesik Boğazı, çok fazla uzun olmayıp toplam uzunluğu yaklaşık 2 km‟dir. Kesik Boğazı, Kesik Çayı‟nın Adakent köyünü geçtiği yerden itibaren başlamakta ve kuzey-güney yönünde 2 km kadar devam ettikten sonra Kesik köyü civarından sona ermektedir. Kesik Çayı, Kesik Boğazı‟na girmeden önce geniş tabanlı olgun bir vadi özelliğinde iken boğaza girdiği yerde dar ve derin vadiye dönüşmektedir. Boğazdan çıktıktan sonra Malazgirt Ovası içinde yine geniş tabanlı olgun bir vadide yaklaşık 5 km Murat Nehri‟ne paralel bir şekilde akarak Yazoo tipi bir kavuşma ile Murat Nehri‟ne bağlanmaktadır.

Foto 49: Bulanık-Malazgirt Havzası’nın Kuzeyinde Kesik Çayı Tarafından Oluşturulan

Kesik Boğazı (Bakış Kuzeydoğuya).

Kesik Boğazı, Kesik Çayı tarafından yüzeydeki genç örtü birimleri olan Pliyo- Kuvaterner yaşlı Bulanık Formasyonunun aşındırılmasıyla başlamış ve daha sonra temeli oluşturan Paleozoyik yaşlı Akdağ Metamorfitleri içerisine gömülmeyle sonuçlanmıştır. Kesik Boğazı, bu özelliği ile bir “epijenik boğaz” karakteri gösterir.

3.2.5.4. Karahasan Boğazı

Karahasan Boğazı, inceleme sahasının güneydoğusunda güneyden kuzeye doğru akan Şekerbulak Deresi tarafından oluşturulmuş bir boğazdır (Şekil 30). Karahasan Boğazı, havzanın güneydoğusunda Şekerbulak Deresi‟ni batıdan yüksek platolar doğudan ise yüksek volkanik platoların sınırladığı alanda oluşmuştur. Şekerbulak

Deresi, Adaksu Ovası‟nda güneyden kuzeye doğru geniş tabanlı bir vadide menderesler çizerek akar ve yan kolları bünyesine katarak Karahasan köyü güneyi civarına gelir. Burada yaklaşık 3 km boyunca dar ve derin vadide Karahasan Boğazı içerisinde akışını devam ettirdikten sonra Karahasan köyü güneyinden boğazı terk ederek volkanik plato içerisinde akışını sürdürerek Murat Nehri‟ne kavuşur.

Karahasan Boğazı‟nın Karahasan köyüne yakın kesimlerinde birbirinden farklı yaşta Alt-Orta Pliyosen yaşlı Zırnak Formasyonu ve Kuvaterner yaşlı Malazgirt volkanitleri içerisinde oluşmuş olması boğazın bu kesimine “periferik subsekant vadi” özelliği kazandırmıştır. Karahasan Boğazı, Şekerbulak Deresi‟nin Adaksu Havzası‟nı terk ettiği kuzeydoğudaki akarsu çığırı üzerindeki sahanın yerel tektonik faaliyetlerle yükselmesi ve akarsuyun bu yükselmeye ayak uydurarak yatağını bu kesimde derinleştirmesi ile meydana gelmiş bir “antesedant boğaz” özelliğindedir.

3.2.5.5. Güllüova Boğazı

Güllüova Boğazı, inceleme sahasının orta kesimlerinde güneyden kuzeye doğru akan ve Haçlı Gölü‟nün gidegeni olan Güllüova Deresi tarafından oluşturulmuştur (Şekil 30.). Güllüova Boğazı, Haçlı Gölü‟nün kuzeyinde Güllüova Deresi‟nin batıda Sakız volkanik domu, doğuda en alçak platolar tarafından sınırlandırıldığı sahada meydana gelmiştir. Güllüova Boğazı, kuzey güney doğrultusunda yaklaşık 3 km uzunluğundadır. Güllüova Deresi, Haçlı Gölü‟nden bir gidegen olarak çıkar ve Kazan Ovası‟nın Alüvyonları içerisinde tabanlı bir vadide akışını Güllüova köyü kuzeyine kadar devam ettirir. Daha sonra bu mevkide tektonik faktörlerle meydana gelen yükselmelere karşı yatağını derinleştirerek ayak uydurmuş ve böylece boğaz oluşmuştur. Güllüova Boğazı, Haçlı Gölü‟nün fazla sularının taşması sonucu oluşan akarsu üzerinde oluşması yönüyle bir “taşma boğazı”, akarsu yatağı üzerinde tektonik yükselmeye ayak uydurup yatağını derinleştirmesi yönüyle de bir “antesedant boğaz” karakterindedir.