Tüm dünyada ekonomik müdahalelerin etkisinin tespiti, gelecekte uygulanacak politika ve planların belirlenmesine kaynaklık etmektedir. Temel olarak bölgeler arası farkları azaltmak ve kaynakların bölgesel dağılımında optimal tercihlere ulaşabilmek amacıyla kurulan BKA desteklerinden beklenen, Şekil 2.4. te gösterildiği üzere bölge içerisindeki yararlanıcılar üzerinde, mevcut kaynaklarla gerçekleştirilebilecek olağan seyir üzerinde kırılma-sıçrama göstermesidir. Bu bağlamda kamu yatırımlarında bölgesel dağılımının en iyileştirilmesi, günümüzde bölgeler arası farklar ve ulusal kalkınmanın önündeki engeller açısından, önemle üzerinde durulan konulardan biri olarak karşımıza çıkar (Pınar, 2013: 12).
Şekil 2. 4. BKA Desteklerinin Yararlanıcılar Üzerinde Beklenen Etkisi
Kaynak: Pınar A (2013). 2010 Yılı Ekonomik Gelişme Mali Destek Programı Etki Analizi Raporu.
87
Yatırımlar, bölgesel politika uygulamaları ile ekonomik büyüme ve kalkınmada temel bir araç olarak kullanılarak, ulusal ekonomik politikalar doğrultusunda daha az gelişmiş bölgelerin ekonomik gelişimi ve böylece ulusal çıkarların maksimize edilmesini sağlamak üzere bölgesel ihtiyaçları dikkate alarak yatırımları dağıtmayı hedefler. Bu nedenle, merkezi hükümet tarafından bölgeler arası yatırımlarda etkili bir tahsisat yapılması büyük önem taşımaktadır (Geraki, Serafiem and Krikeli, 2010: 1-2).
Yatırım kavramı, en basit tanımıyla mevcut dönemde ( cari dönemde) kaynakların tüketiminden vazgeçilerek, gelecekte daha fazla üretim ve tüketime imkan sağlaması amacıyla, tüketiminin ertelenerek sermaye stokuna ilave edilmesi şeklinde tanımlanabilir. Bir başka ifadeyle tüketime hazır kaynakların, cari dönemdekine göre gelecekte daha fazla ekonomik fayda (üretim kapasitesinde artış ve tüketime yöneltilecek kaynak artışı) getireceği beklentisiyle, reel sermeye stokuna yönlendirilen net ilavelerdir. Bu noktada kamu yatırımları ile özel yatırımların ayrımına da kısaca değinecek olursak; kamu yatırımları nihai olarak toplumsal fayda getirme beklentileriyle kamu tarafından yapılan ve ekonomik katkısı bir yıldan daha uzun sürecek sermaye harcamaları iken; özel yatırımlar ise bireysel veya kurumsal ölçekli fayda-kar amaçlı yapılırlar (Kalem, 2015: 5).
Kamu yatırımları, her ülkenin ekonomisinde farklı düzeylerde olsa da aktif olarak kullanılan bir maliye politikası aracıdır. Ülkeler kamu gücüne dayanarak, milli kaynakları ülke içerisindeki tüm bölgelere eşit dağıtma, yeni istihdam alanları oluşturma, sektörel destekler ve teşvikler sunma gibi kararlarında kamu yatırımlarını kullanırlar. Kamu kesimi yatırım kararları, genellikle ulusal planlar ya da politikalara uygun olarak, ekonomik amaçlarla yapılabileceği gibi sosyal amaçlarla da yapılabilmektedir. Örneğin; gelişmiş ülkelerde kamu yatırımları sosyo-ekonomik, verimliliği arttırıcı alanlara yönlendirilirken, daha az gelişmiş ülkelerdeyse altyapı, sosyo-kültürel gelişme gibi alanlara kaydığı görülebilmektedir. Bu açıklamalardan yola çıkılarak ulusal kalkınmanın sağlanmasında kamu yatırımlarının bölgeler düzeyinde etkin kullanımının sağlanmasının, ülkelerin ekonomik ve sosyal gelişiminde oldukça önemli bir yeri olduğu söylenebilir.
88
Tablo 2.5.Türkiye’de Yıllara Göre Kamu Yatırımlarına Merkezi Bütçeden Aktarılan Tutarlar ve
Kalkınma Ajansları Faaliyetlerine Ayrılan Ödenek
Kaynak: Kalkınma Bakanlığı Kamu Yatırım Programları ve Kalkınma Ajansları Genel Faaliyet
Raporlarından Yararlanılarak Hazırlanmıştır.
Tablo 2.5, Kalkınma Bakanlığı “Kamu Yatırım Programları” ile “Genel Faaliyet Raporlarında” bulunan bilgiler ışığında, kamu yatırımlarına merkezi bütçeden ayrılan toplam tutarlar ile kalkınma ajanslarının faaliyetlerine dair, merkezi bütçeden ayrılan ödenek tutarlarını göstermektedir. Ülkemizde yapılan toplam kamu yatırımları ile Ajansların kalkınmaya yönelik yatırım destek faaliyetlerine ilişkin merkezi bütçeden ayrılan tutarların karşılaştırılabilmesi amacıyla hazırlanan Tablo 2.5, Kalkınma Ajansının faaliyete geçtiği 2008 yılı verileri ile en son kamuoyuna açıklanmış olan 2016 yılına kadarki verileri içermektedir. Sayısal verilerden de anlaşılacağı üzere, ülkemizde kuruluş amacı bölgelerarası farkları gidererek-ulusal kalkınmaya katkı sağlamak olan Kalkınma Ajanslarının faaliyetlerine dair merkezi bütçeden ayrılan tutarlar, merkezi bütçeden kamu yatırımlarına ayrılan tutarlar içerisinde %3ü aşmamaktadır.
Bölgesel Kalkınma Ajansları, doğrudan kamu yatırımı sağlamamasına karşın; kalkınma planlarıyla aynı doğrultuda hazırlanmış bölge planlarıyla uyumlu çalışmalara verdiği yatırım destekleriyle, dolaylı yatırım desteği sağlayan, hukuki açıdan daha önce açıklandığı üzere kamu tüzel kişiliği ağır basan yerel örgütlerdir. Kalkınma Bakanlığınca hazırlanan “2016 Yıllık Yatırım Programı”nda yer alan kamu yatırım tutarlarına göre, 2016 yılı içerisinde toplam 94.784.666 bin TL kamu yatırımlarına ayrılmıştır. Yine aynı yıl içerisinde Düzey 2 bölgelerinde 26 adet Kalkınma Ajansının yatırım desteklemelerine dair “Proje ve Faaliyet Destek
Yıllara Göre; Toplam Kamu Yatırımlarına, Merkezi Bütçeden Ayrılan
Tutarlar (Bin TL)
Yıllar İtibarıyla Merkezi Bütçeden, Kalkınma
Ajanslarına Ayrılan Ödenek (Bin TL)
BKAların Yıllara Göre Merkezi Bütçe Kamu Yatırımları İçerisinden Aldıkları Ödenek Oranları
( %) 2008 11.621.757 39.643 % 0.33 2009 15.196.094 260.000 % 1.71 2010 19.269.844 450.001 % 2.33 2011 22.222.933 382.500 % 1.71 2012 27.829.058 446.946 % 1.60 2013 33.000.148 425.655 % 1.28 2014 36.018.067 474.127 % 1.31 2015 40.033.749 371.000 % 0.92 2016 50.559.225 496.227 % 0.98
89
Giderleri" toplamı ise; 407.521.142 TL olarak gerçekleşmiştir. Buna göre toplam kamu yatırımları içerisinde, kalkınma ajanslarının yatırım destekleri oranı % 0.43 lük bir paya sahiptir. Bu oran toplam kamu yatırımları içerisinde düşük bir oran gibi gözükse de; bölgelerarası farkları azaltma ve bölgesel gelişim açısından oldukça önemlidir.
120
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TÜRKİYE’DE BÖLGESEL KALKINMA AJANSLARI YATIRIM
DESTEKLERİNİN BÖLGESEL GELİR DAĞILIMI ÜZERİNE
ETKİSİ
Ülkemizde 2006 yılında faaliyete başlayan BKA lar kamu, özel kesim ve sivil toplum kuruluşları arasında işbirliği sağlama ve geliştirme, yerel kaynakların bölge içerisinde etkin kullanımını sağlama ve yerel potansiyele hız kazandırarak ulusal kalkınma planlarına katkı sağlama amacıyla yatırımları destekleme ve teşvik faaliyetlerinde bulunurlar. Ajansların hizmet sunduğu sınırlar içerisinde bölgesel aktörler ve göstergelere etkisi ulusal hedeflere ulaşmada önemli rol almaktadır. Bu noktada “Türkiye’de Bölgesel Kalkınma Ajansları Yatırım Desteklerinin Bölgesel Gelir Dağılımı Üzerine Etkisi” nin tespiti amacıyla hazırlanan çalışmanın bu bölümünde, literatürde konunun önemi araştırılarak, veri seti ve yönteme dair açıklamalara yer verildikten sonra, model oluşturularak ekonometrik yöntemle tahminler analiz edilecek, sonuçtaysa tahmin edilen ilişki ile mevcut durum ilişkisi incelenecektir.