Bitki materyali

Bu çalışmada bitkisel materyali Antalya ili Serik ilçesi Sanlı Yaylası ve Kemer ilçesi Üçoluk Yaylası’nda doğal olarak bulunan Acer monspessulanum subsp. monspessulanum alt türü populasyonları ile Kemer ilçesi Ulupınar Köyü ve Ulupınar- Çıralı yürüyüş güzergahı boyunca doğal olarak bulunan Acer sempervirens türü populasyonları ile Kemer ilçesinde bulunan A. sempervirens ve A. monspessulanum subsp. monspessulanum populasyonları oluşturmuştur. Çelikle çoğaltma denemelerinde A. sempervirens ve A. monspessulanum subsp. monspessulanum’dan alınan çeliklerden yararlanılmıştır.

Serik bölgesinde 1618-1715 m rakımları arasında bulunan Acer monspessulanum subsp. monspessulanum alt türüne ait olduğu tespit edilen bir populasyon, Olimpos Beydağları Milli Parkı sınırları içerisinde 1401 - 1450 m rakımları arasında bulunan Acer monspessulanum subsp. monspessulanum alt türüne ait olduğu tespit edilen bir populasyon ve 155-250 m ile 513-625 m rakımlarda bulunan Acer sempervirens türüne ait olduğu tespit edilen iki adet populasyon çalışma kapsamına alınmıştır. Böylece farklı alanlarda bulunan aynı tür ve aynı alanda bulunan ve morfolojik olarak çok benzerlik göteren farklı iki tür arasındaki genetik çeşitliliğin belirlenmesi amaçlanmıştır. Olimpos Beydağları Milli Parkı sınırları içerisinde, Çıralı sahil bölgesinden Beycik Üçoluk Yaylasına doğru kuzey-batı yönünde bir hat üzerinde farklı yüksekliklerde üç populasyon belirlenmiştir. Üçoluk Yaylası’ndaki populasyon ile karşılaştırmak amacıyla Serik bölgesinde yüksek rakımda A. monspessulanum subsp. monspessulanum populasyonu belirlenmiştir. Belirlenen populasyonlara ait bilgiler Çizelge 3.1’de ve populasyonların konumları ise Şekil 3.1’de sunulmuştur.

Davis (1967)’e göre, .A. monspessulanum türü 7-12 m boy yapabilen çalı veya küçük ağaçtır. Genç dalları tüysüz veya tüylüdür. Üç loblu nadiren beş loblu olan yaprak ayası 1,1-6 x 1-7,8 cm boyutlarında, alt kısmı yuvarlak veya hemen hemen kalpsi, loblar üç köşeli, oval, oval-uzun, tam veya dişli, derimsi, alt yüzü tüylü, tüysüz veya gümüşidir. Yaprak sapı tüylü, tüysüz veya gümüşi, 5-10 cm uzunluğunda ve koparılınca sütsüzdür. Salkımlarında beşten daha çok bulunan çiçekleri dik ve kısa saplıdır. Neredeyse paralel olan ve dış kenarları arasındaki açı 20-85° olan meyve kanatlarına sahip olan meyvelerin boyutları 14-22 x 5-11 mm’dir, basık olmayan çekirdekler yuvarlak tüylü, tüysüz veya gümüşi renkte olup polen kesesi tüylü veya tüysüzdür. Türkiye’de A. monspessulanum’un A. monspessulanum subsp. cinerascens, A. monspessulanum subsp. ibericum, A. monspessulanum subsp. oksalianum, A. monspessulanum subsp. microphyllum ve A. monspessulanum subsp. monspessulanum olmak üzere beş tane alt türü vardır.

Çizelge 3.1. Serik ve Olimpos Beydağları Milli Parkı sınırları içerisinde belirlenen populasyonlar ve özellikleri

Serik Olimpos Beydağları Milli Parkı

(Sanlı Yaylası) A. monspessulanum subsp. monspessulanum (Ulupınar-Çıralı) A. sempervirens (Ulupınar Köyü) A. sempervirens (Üçoluk Yaylası) A. monspessulanum subsp. monspessulanum

Konum Gebiz beldesine bağlı Pınargözü Köyünün kuzeyinde yer alan ve Pınargözü’ne yaklaşık 12 km uzaklıkta bulunan Yuvalı Dağı’nın kuzeydoğu yamacında, kayalık alanda.

Çıralı sahile yaklaşık 6 km, Ulupınar Köyünün güneydoğu bölgesinde,Ulupınar- Çıralı yürüyüş güzergahı boyunca dere kenarında kayalık alanda ve tepe yamacında. Ulupınar-Çıralı populasyonuna yaklaşık 5 km uzaklıkta, Ulupınar Köyünün kuzeybatı bölgesinde, dere kenarında ve tepe yamacında, kayalık alanda. Ulupınar Köyü populasyonuna 6 km uzaklıkta, Beycik Köyünün güneybatı bölgesinde yer alan Üçoluk

Yaylası’nda,tepelik kayalık alanda. Sanlı Yaylası populasyonuna uzaklığı yaklaşık 110 km’dir. Rakım 1618 ile 1715 m yükseklikler arasında. 155 ile 250 m yükseklikler arasında. 513 ile 625 m yükseklikler arasında. 1401 ile 1450 m yükseklikler arasında.

Şekil 3.1. Çalışma kapsamındaki populasyon ve çelik alma alanları ile deneme noktasının konumları

Yaltırık (1971)’e göre, A. monspessulanum subsp. monspessulanum alt türünün gövdesi 20-25 yaşlarına kadar düz kabuklu, pürüzsüz, parlak ve çatlaksız olduğu halde daha ileri yaşlarda boyuna ve enine çatlaklar oluşturmakta ve esmer kül renginde pullu görünüş almaktadır. Genç sürgünleri çıplak, kırmızımtırak esmer renklidir. İleriki yıllarda sürgünler kül rengine döner. Yaprak sapı çıplaktır ve koparılınca süt akmaz. Yaprak sapı uzunluğu 3,0-9,8 cm arasında bir değişim göstermekte ve ortalama 5,2 cm olmaktadır. Yaprak ayası, 1,1-6,0 cm boyunda, 1,0-7,8 cm genişliğindedir ve genellikle üç lobludur. Yaprak boyunun genişliğine oranı çoğunlukla 0,60 (0,50-0,95)’dir. Orta damar yan damarlar arası açı çoğunlukla 55 ͦ (40-75 ͦ )’dir. Loblar üçgenimsi yumurta biçiminde uçları küt, kenarları tamdır. Loblar ayanın 2/3 kısmını teşkil eder ve lobun en geniş yeri 7-15 mm’dir. Yaprakların genellikle üst yüzü koyu yeşil ve çıplak, alt yüzü açık yeşil ve çıplaktır. Çiçek kurulu, 7-27 çiçek (bunlardan 3-9 adedi dişi çiçektir) kısa saplı yukarı doğru dik duran, 3-5-5 cm uzunluğunda, bileşik yalancı şemsiye halindedir ve kurulun boyu ve hemen hemen genişliğine eşittir. Çiçekler yapraklardan sonra görülür. Çanak yaprakların kenarları çıplaktır. Çiçek kurulunu teşkil eden yalancı şemsiyeciklerin her birinde yan ve alt çiçekler erkek çiçeklerdir. Filamentler uzun olup, etaminler taç yapraklarını aşar. Dişi çiçeklerde etaminler çok kısa filamentlidir, dışarıdan görülmez. Stigmalar uzun, spiral şeklinde kıvrılmış ve geriye dönüktür. Çiçek kurulunu teşkil eden yalancı şemsiyeciğin orta çiçekleri dişi çiçeklerdir ve erkek çiçeklerden daha önce olgunlaşırlar. Meyveler yanlardan hafif basılmış küre biçimindedir. Perikarp oldukça kalın, dış yüzü ve iç yüzü çıplaktır. Meyve kanatları çoğunlukla uca doğru genişler, 17-22 mm uzunluğunda ve 7-8 mm genişliğindedir. Kanatlar birbirine paralel veya uçları birbirinin üstüne bindiği gibi aralarında 40-85 derecelik bir dar açı da vardır.

A. monspessulanum subsp. monspessulanum alt türü, Türkiye’de Uşak İtecik’de 1200 m’de, İçel Mut’dan Dağpazarı’na kadar olan bölgede 1400 m’de, Burdur Gölhisar’da Kozağaç Köyü yakınlarında 1000-1200 m’de, Konya Beyşehir’den Akseki’ye kadar olan bölgede 1360 m’de, Antalya’da Gebiz Bozburun’da 1700 m’de, Akseki, Emirhisar’da 1700 m’de doğal olarak bulunmaktadır (Davis 1967). Yaltırık (1971) ise bu alt türün, Balıkesir’de Erdek Marmara Adası 600 m’de, Manisa’da Kırkağaç’ın batısındaki tepede karaçam-maki arasında 800 m’de, Uşak’da İtecek 1200 m’de, Isparta’da Eğirdir kasnak ormanı 1000 m’de, Isparta’da Eğirdir Yukarı Gökdere Bölgesi Beşbahçe mevkii 1560 m’de, Burdur’da Gölhisar Kozağaç Köyü yakını 1000- 1200 m’de, Antalya’da Elmalı-Finike 900-1000 m’de, Antalya’da Alanya Çakıllıca tepe ve Uzun Yalak 1400 m’de, Antalya’da Elmalı Çığlıkara ormanı 1100-1200 m’de, Antalya’da Akseki Cevizli yakınında, Antalya’da Gebiz Bozburun dağı Taşlı yayla 1700 m’de, Antalya’da Akseki Emirhisar 1700 m’de, Antalya’da Elmalı Gömbe-Sinekli arasında, Beyşehir- Akseki arası 1360 m’de, İçel’de Mut-Dağpazarı arası 1400 m’de ve Konya’da Beyşehir-Koçaklı yolunda bulunduğunu bildirmektedir.

Yaltırık (1971)’a göre, A. monspessulanum subsp. monspessulanum alt türü, Güney Batı Anadolu’da Toroslar üzerinde (doğuda Mut-Gülnar çevresine kadar), anataşı kalkerli, toprak reaksiyonu orta veya kuvvetli alkalin olan sığ veya çok taşllı, mediterran kırmızı topraklarda, 1000-1700 m arasındaki yükseltilerde, yayılışının alt sınırında karaçam ve kızılçamın hakim olduğu ve yer yer ardıç (Juniperus oxycedrus L.), meşe (Quercus libani Oliv., Q. infectoria Oliv. subsp. boisseri(Reut) Gürke), dişbudak (Fraxinus oxycarpa Willd, F. ornus L. subsp. cilicica (Lingel) Yalt.)’ın da

bulunduğu karışık büklerde; daha yüksek rakımlı yerlerde ise sedir (Cedrus libani Loud), ardıç (J. excelsa Bieb., J. feotidissima Willd.) ormanlarında görülmektedir.

Yapılan bazı çalışmaların bulgularına göre A. monspessulanum subps. monspessulanum alt türü Antalya ili sınırları içerisinde Gebiz’de 560-2050 m yüksekliklerde konglomera kayalıklarında (Fakir 2006), Akseki Taşkame Serebil arası 930 m yüksekliklerde ormanlık alanlarda (Duran 2002), Çakırlar Hisarçandır Sarıçınar Tepesi 1700 m yüksekliklerde (Peşmen 1980), Elmalı Sedir Araştırma ormanında bekçi kulubesi çevresinde maki açıklıklarında 1350 m yüksekliklerde (Deniz ve Sümbül 2004), İbradı Düzlen Mahallesi Çuvallı Tepesi’nin kuzeybatısı Juniperus ormanı içinde 950 m yüksekliklerde (Çinbilgel 2005), Kocadağ Mevkii çayırlık step 1100-1150 m yüksekliklerde (Alçıtepe 1998) bulunmaktadır.

A. sempervirens, yaprak döken veya kısmen yarı herdemyeşil çalı veya 5(-12) m’ye kadar büyüyen küçük ağaçtır. A. sempervirens’in diğer isimleri A. orientale, A. creticum, A. willkommii’dir. Genç sürgünler tüylü, daha sonra olgunlukta tüysüz kızıl kahverengidir. Yaprak ayası deriye benzer, genelllikle yarıya kadar veya daha az olarak üç loblu, nadiren tam, 1,5-2,5 x (1-)2,5-3,5 cm boyutlarında, yaprak tabanı yuvarlak veya kalp şeklinde, loblar oval üç köşeli, dik geniş, tam değil veya tırtıklı-dişli kenarlı, her iki yüzü de tüysüzdür. Yaprak sapı genellikle tüysüz, 4-15 mm uzunluğunda ve koparılınca sütsüzdür. Çiçekler dik, salkımlar çok kısa saplıdır. Neredeyse paralel olan ve dış kenarları arasındaki açı 25-120° olan meyve kanatlarına sahip olan meyvelerin boyutları 13-18 x 4-8 mm’dir, basık olmayan çekirdekler oval, tüysüz, iç kısmı da tüysüzdür. Çiçeklenme zamanı ilkbahar olup, 100-1100 m yüksekliklerde kireç taşlı yamaçlarda ve boğazlarda bulunur. Bu tür Türkiye’de, İzmir’de Samsun Dağı Sarıkaya Deresi’nde, Muğla’da Baba Dağı 1050 m’de, Antalya’da Kaş’dan Sütleğen’e kadar olan bölgede 100-1000 m’de, Elmalı’dan Kaş’a kadar olan Çerçeli ormanında, Antalya’da Kemer Kesme Boğazı’nda doğal olarak bulunmaktadır (Davis 1967).

Yaltırık (1971)’a göre, A. sempervirens’in morfolojik ve dendrolojik özellikleri aşağıdaki gibi tanımlanmaktadır: Genellikle gayri muntazam gövdeli, 5-12 m boylanabilen, sık dallı, kışın yaprağını döken veya yarı herdem yeşil küçük bir ağaçtır. 20-22 yaşlarına kadar düz kabuklu, pürüzsüz, parlak ve açık kül renginde olduğu halde daha ileri yaşlarda boyuna ve enine çatlaklar oluşturmakta ve pullu görünüş almaktadır. Genç sürgünleri ince, kırmızımtırak esmer renkli, önceleri tüylü sonradan çıplaktır. Daha yaşlı sürgünler parlak kül rengindedir. Yaprak sapı çıplaktır ve koparılınca süt akmaz. Yaprak sapı uzunluğu 4-15 mm’dir. Yaprak ayası deri gibi sert, genellikle üç loblu, nadiren yumurta biçiminde (oval)’dir. Yaprak ayası kenarları tam veya çok küçük, dikensi dişlidir. Yaprak ayası, 1,5-2,5 cm boyunda, 2,5-3,5 cm genişliğindedir. Yaprak ayasının her iki yüzü de çıplak olup üst yüzü koyu yeşil, alt yüzü gri yeşildir. Çiçek kurulu, 7-27 çiçeklidir (bunlardan 2-8 adedi dişi çiçektir), çok kısa saplı, yukarı doğru dik duran, boyu denişliğine eşit bileşik yalancı şemsiye halinde bulunur. Kurulların ortalama uzunluğu 6 cm kadardır. Çiçek ekseni ve çiçek sapları çıplaktır. Çiçekler yapraklar ile beraber görülür; mart sonu, nisan başında açar. Taç ve çanak yaprakları ile filamentler çıplaktırlar. Çiçek kurulunu teşkil eden yalancı şemsiyeciklerin her birinde yan ve alt çiçekler erkek çiçeklerdir. Filamentler uzun olup, dışarıdan görülürler. Dişi çiçeklerde etaminler çok kısa saplıdır, dışarıdan görülmez. Stigmalar oldukça uzundur. Çiçek kurulunu teşkil eden yalancı şemsiyeciğin orta

çiçekleri dişi çiçeklerdir. Meyveler iğ biçimindedir. Perikarp ince, dış yüzü ve iç yüzü çıplaktır ve üzerindeki damarlar belirgindir ve kolay açılır. Meyve kanatları çoğunlukla uca doğru genişler, 13-18 mm uzunluğunda ve 4-8 mm genişliğindedir. Kanatlar birbirine paralel veya aralarında 25-120 derecelik bir açı vardır. Toplam 1000 meyvenin kanatlı ağırlığı 17,06 g, kanatsız ağırlığı 13,21 g ve sadece kanatların ağırlığı 3, 85 g’dır.

Yapılan bazı çalışmaların bulgularına göre, Güllük Dağı, antik tiyatro civarı 950-990 m yüksekliklerde Termessos Milli Parkı sınırları içinde de A. sempervirens türü (Alçıtepe 1998) bulunmaktadır.

A. sempervirens, Türkiye’de Ege ve Akdeniz bölgelerinde bulunmaktadır (Efe vd 2014). Türkiye’nin batı ve güney batı bölgelerinde bulunan A. sempervirens 100- 1350 m yüksekliklerde yetişmektedir (Yaltırık 1970, Efe vd 2014). Balıkesir ili Burhaniye ilçesi Kuyucak Köyü Gölkırığı tepesinde 475 m yükseklikte bulunan A. sempervirens anıt ağacı yaklaşık 250 yaşında olup ve 13 boy, 16 m taç çapı, 0,8 m gövde çapı ve 2,5 m gövde çevresi ölçülerine sahiptir (Efe vd 2014).

Antalya koşullarında A. monspessulanum subsp. monspessulanum ve A. sempervirens türlerinin bitkisel peyzaj tasarımı uygulamalarında kullanımına rastlanmamıştır.