1- Genel Olarak
1939 yılından 1945 yılına kadar süren 2. Dünya SavaĢı sonrasında, dünyada barıĢı ve güvenliği korumak için yeni bir uluslararası örgütün kurulması öngörülmüĢ ve bu amaçla 24 Ekim 1945 tarihinde BirleĢmiĢ Milletler kurulmuĢtur.217
BirleĢmiĢ Milletler (United Nations) terimi ilk olarak Franklin D. Roosevelt tarafından 2. Dünya SavaĢı sırasında müttefik ülkeler için kullanılmıĢtır. Ġlk resmî kullanımı ise 1 Ocak 1942 yılında BirleĢmiĢ Milletler'in beyannamesinde ve Atlantik Bildirisindedir. Bu tarihten sonra müttefik devletleri kendilerini “United Nations Fighting Forces” olarak adlandırmıĢlardır. BirleĢmiĢ Milletler fikri 1943 yılında Moskova, Tahran ve Kahire'de müttefiklerin toplantıları sırasında çıkmıĢ olup Fransa, Çin, Ġngiltere, ABD, SSCB'nin temsilciliğiyle oluĢmuĢtur.
215 SAYIN, Ali Kemal: “Emek Piyasalarını Düzenleyen Uluslararası Normlar”, Sosyal Siyaset Konferansları, 48. Kitap, Ġstanbul Üniversitesi Ġktisat Fakültesi Yayını, Ġstanbul, 2004, s. 53
216 YÜRÜK, AyĢe Tülin – KARAKUL, Selman: Çağdaş Toplumda İnsan Haklarının Doğuşu ve Gelişimi, http://www.aof.edu.tr/kitap/IOLTP/1268/unite03.pdf (20.11.2006)
62 BirleĢmiĢ Milletler‟in ana hedefi, barıĢ ve güvenliğin korunması, bunun için uluslararası iĢbirliğinin gerçekleĢtirilmesi ve insan hakları ile temel özgürlüklere saygının sağlanması olarak özetlenebilir.218
BirleĢmiĢ Milletler, dünya halklarının barıĢ isteklerinin ve sürekli barıĢ özlemlerinin bir büyük ürünüdür. Öte yandan ulusal ve evrensel barıĢın ancak refahın hakça bölüĢümü yolu ile gerçekleĢebileceği inancının büyük bir kurumudur. ġu halde, BirleĢmiĢ Milletler‟in kurulması ekonomik ve sosyal hakların uluslararası foruma bütün boyutları ile geliĢinin önemli bir aĢaması olmuĢtur. Anayasasında deniliyor ki, “yaşam düzeylerinin yükseltilmesi, tam çalışmayı, ekonomik ve sosyal
alanlarda ilerleme ve gelişmeyi sağlama” BirleĢmiĢ Milletler‟in temel amaçlarından
birisidir.219
BirleĢmiĢ Milletler, ekonomik ve sosyal haklar tarafından gerekli kılınan, sosyal standartların evrensel olamayacağını ve bir ulusun ekonomik geliĢme seviyesine bağlı olması gerektiğini belirtmiĢtir. Temel sosyal standartlarla ilgili olarak bu görüĢ, ekonomik geliĢme ve ulusların kapasitesi ile bağlantısının olması nedeniyle önemli bir sorundur.220
2- Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi
Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, ilk defa uluslararası düzeyde klasik hakların yanı sıra ekonomik ve sosyal haklara da yer veren bir belgedir. Bildirgenin, 1-21 nci maddeleri arasında kiĢi hakları ve siyasi haklar üzerinde durulmakta, 22-28 nci maddelerinde de ekonomik, sosyal ve kültürel haklara yer verilmektedir.221
BM Genel Kurulu 1948 yılı içindeki toplantıları sırasında hazırladığı Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi‟ni 10 Aralık 1948'de kabul etmiĢtir. O günkü üyelerin
218 ÇELĠK, Aziz: “Yeni İş Yasasının Anlamı”, www.kristalis.org.tr/aa_dokuman/yeni_is_yasasinin_anlami.pdf (20.11.2006) 219 YÜRÜK – KARAKUL: http://www.aof.edu.tr/kitap/IOLTP/1268/unite03.pdf (20.11.2006); ġENKAL: Sosyal Standartlar, s. 224
220 BALKIR, Zehra Gönül: Çalışma Şartlarının Değiştirilmesi, http://www.kandiramyo.edu.tr/kitapcsd/index.html (20.11.2006)
63 büyük bir çoğunluğu Bildirgeyi benimsemiĢlerdir. Bu Bildirge, baĢlangıç ve otuz maddeden oluĢmaktadır. Bildirgede insan haklarının tüm kategorilerine yer verilmiĢtir. Bildirgenin son iki maddesinde ise hakların kullanılması ve düzenlenmesi ile ilgili hükümler yer almıĢtır.222
Türkiye'nin 1949 yılında onayladığı bu Bildirgenin 23 ncü maddesine göre, herkesin çalıĢma, iĢini serbestçe seçme, adaletli ve uygun koĢullarda çalıĢma ve iĢsizliğe karĢı korunma hakkı vardır. Yine aynı maddede sendika kurma ve sendikaya üye olma hakkı güvence altına alınmıĢ bulunmaktadır.223
ÇalıĢmanın da bir hak olarak nitelendirildiği, sendika özgürlüğünün güvence altına alındığı bu madde, iĢ güvencesi bakımından bir “ilk adım” oluĢturmakta; ayrıca, söz konusu olguları bir “insan hakkı” olarak değerlendirdiği için özellik taĢımaktadır. ÇalıĢma hakkı, Evrensel Bildirgenin 23 ncü maddesinin 1 nci bendi içinde yer almıĢ bulunmaktadır.224
BirleĢmiĢ Milletler, çalıĢma yaĢamına iliĢkin sorunları doğrudan ele almayıp bu konudaki yükümlülükleri UÇÖ‟ye bıraksa da günümüzde iĢ güvencesi sadece bir iĢçi hakkı değil bir insan hakkı olarak kabul edildiği için bu hak, 1948 tarihli Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi‟nde de yer almıĢtır. Evrensel Bildirgede, çalıĢma hakkı siyasal ve ekonomik düzen ayrılığı söz konusu olmaksızın bütün toplumlar için bir insan hakkı olarak öngörülmektedir.225
BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi hukuksal bağlayıcılık taĢımamakla birlikte, son derece önemli bir belgedir. Bu bildiriyle insan hakları uluslararası boyut kazanmıĢ; ayrıca Evrensel Bildirge, daha sonra kabul edilecek insan haklarına iliĢkin uluslararası sözleĢmelere esin kaynağı olmuĢtur226. Aynı
222
BEġĠKÇĠ, Cevdet: “Bir Üst Hukuk Kavramı Olarak: İnsan Hakları”, http://www.yayin.adalet.gov.tr/dergi/1_sayi.htm (22.11.2006)
223 KAPANĠ: s. 63
224 TALAS, Cahit: Çalışma Hakkı ve Türkiye‟deki Durum, Prof. Dr. Muammer Aksoy‟a Armağan, Ankara, 1991, s. 410
225 BEġĠKÇĠ: http://www.yayin.adalet.gov.tr/dergi/1_sayi.htm (22.11.2006)
226 SUR, Melda: İş Hukukunun Uluslararası Kaynakları, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, Yayın No. 66, Ġzmir, 1995, s. 15
64 zamanda Bildirge, devletin kiĢilere karĢı görevlerini belirten genel anlamda ilk uluslararası belgedir227
. Bununla birlikte Bildirge, ahlaki ve manevi değeri yüksek bir ilke teĢkil eder.228
Evrensel Bildirge, devletin kiĢilere karĢı görevlerini belirten genel anlamda bir uluslararası belgedir. Bildirgenin Uluslararası Adalet Divanı SözleĢmesi‟nin 38 nci maddesi uyarınca uygar uluslarca tanınan ve benimsenen “Hukukun Genel
İlkeleri”nden sayılması kabul edilmektedir.229
BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, gelenekçi görüĢ ile toplumcu görüĢü uzlaĢtırmaya çalıĢtırmıĢtır. Çünkü geleneksel hakların yanında Evrensel Bildirgede sosyal ve ekonomik haklar da geniĢ ölçüde ele alınıp incelenmiĢtir.230
BirleĢmiĢ Milletler bünyesinde hazırlanan, iki önemli sözleĢme de; “Kişisel
ve Siyasal Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşmesi” ile “Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşmesi” adıyla BirleĢmiĢ Milletler Genel
Kurulu‟nun 16 Aralık 1966 tarihli toplantısında onaylanarak kabul edilmiĢtir. Bu sözleĢmelerin yürürlük Ģartı olarak en az otuzbeĢ devletin sözleĢmeleri onaylamaları öngörüldüğünden, bu sözleĢmeler ancak kabul edilmelerinden on yıl sonra yürürlüğe girebilmiĢtir.
3- KiĢisel ve Siyasal Haklar Uluslararası SözleĢmesi
16 Aralık 1966 tarihinde BM Genel Kurulu‟nda kabul edilen “KiĢisel ve Siyasal Haklara ĠliĢkin Uluslararası SözleĢmesi”, genellikle Evrensel Bildirgede yer alan insan kiĢiliğine bağlı klasik hakları ve temel hürriyetleri kapsamakta ve bunları daha etraflı bir Ģekilde düzenlemektedir. YaĢama hakkı, kölelik yasağı, kiĢi
227 AKIN, Ġlhan: Kamu Hukuku, Üçdal NeĢriyat, Ġstanbul, Tarihsiz, s. 368; TUNCAY, Can: İşçi Sendikası Üyeliğinin Kazanılması ve Sona Ermesi, Fakülteler Matbaası, Ġstanbul, 1975, s. 56
228 TUĞ: s. 19; KAPANĠ: s. 65
229 BEġĠKÇĠ: http://www.yayin.adalet.gov.tr/dergi/1_sayi.htm (22.11.2006) 230 AKIN: s. 369
65 güvenliği, kanun önünde eĢitlik, toplanma ve dernek kurma hürriyeti, yönetime katılma hakkı gibi belli baĢlı temel hak ve hürriyetler SözleĢmede sayılmaktadır.231
SözleĢmenin en önemli özelliği, SözleĢmede yer alan insan haklarına taraf devletlerin saygı gösterip göstermediğini denetlemeyi amaçlayan bir mekanizma kurmuĢ olmasıdır. Bu görev için bir Ġnsan Hakları Komitesi kurulmuĢtur. Komite SözleĢmeye taraf devletlerce oluĢturulmaktadır.232
BirleĢmiĢ Milletler‟in bu SözleĢmeyle birlikte kabul ettiği bir diğer önemli sözleĢme de Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası SözleĢmesi‟dir. Bu SözleĢme de 16 Aralık 1966‟da kabul edilmiĢtir.
4- Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası SözleĢmesi
Konumuzla ilgili olarak önem taĢıyan bir baĢka BirleĢmiĢ Milletler belgesi de 1966‟da kabul edilen ve 1976‟da yürürlüğe giren “Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası SözleĢmesi”dir. Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi‟nde sadece altı maddeye sığdırılmıĢ olan ekonomik, sosyal ve kültürel haklar bu SözleĢmede daha geniĢ ve ayrıntılı olarak ele alınmakta ve açıklanmaktadır.233
SözleĢmenin 6 ncı maddesine göre: “Herkesin çalıĢma hakkı vardır. Bu hak herkesin serbestçe seçtiği ya da kabul ettiği bir iĢte çalıĢarak yaĢamını kazanma Ģansının var olması hakkını da içerir”. SözleĢmeye taraf olan devletler bu hakkın korunması için gerekli önlemleri de alacaklardır. Bu önlemler, SözleĢmenin 2 nci bendine göre Ģunlardır:
a. Teknik ve mesleksel rehberlik ve eğitim programları,
b. KiĢinin temel siyasal ve ekonomik özgürlüklerini korumak koĢulu ile sağlam ekonomik, sosyal ve kültürel geliĢmeyi ve verimli çalıĢtırmayı sağlayacak politikalar ve tekniklerdir.234 231 KAPANĠ: s. 66 232 KAPANĠ: s. 67; AYDEMĠR: s. 47 233 KAPANĠ: s. 68
66 SözleĢmeyi günümüze kadar 145 devlet onaylamıĢtır. SözleĢme bir haklar kataloğu özelliğini taĢımaktadır. SözleĢmeyi imzalayan devletler, insanların bu haklardan yararlanması için ellerinde bulunan imkânlar ölçüsünde gerekli önlemleri alacaklarını taahhüt etmiĢlerdir235. Söz konusu hakların belli bir ekonomik alt yapı ve
geliĢmiĢlik düzeyi ile ancak sağlanıp gerçekleĢtirileceği de esasen yaygın biçimde bilinmektedir.236
SözleĢmenin uygulanmasının denetimi ile ilgili getirilen mekanizma, KiĢisel ve Siyasal Haklara ĠliĢkin Uluslararası SözleĢmesi‟ndeki mekanizmaya göre çok daha zayıftır. Ġlkinde bir “Ġnsan Hakları Komitesi” kurularak denetim organı kurulmuĢ iken, ikincisinde böyle özel bir denetim organı kurulmamıĢtır. Özel bir organın yokluğu ve ilgili devletlerin BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Komisyonu‟na SözleĢmenin uygulanmasıyla ilgili gönderdikleri raporların sadece incelenmesi SözleĢmeden arzulanan neticeyi verememektedir.237