Bireysel Etkenler

ĠĢ doyumunun oluĢmasında çok önemli bir etkiye sahip olan bireysel faktörler, kiĢinin doğuĢtan itibaren getirdiği çeĢitli özellikler ile birlikte yaĢamı boyunca elde ettiği deneyimler temelinde belirlenmektedir. Bu bağlamda kiĢinin yaĢı, cinsiyeti, eğitimi vb. faktörler de kiĢinin içinde bulunduğu mevcut durumu değerlendirmesini doğrudan etkilemektedir.

Bireysel etkenler ya da kiĢisel etkenler, bireylerin farklı düzeyde doyum elde etmelerini sağlayan etkenlerdir. YaĢ, cinsiyet, eğitim düzeyi, hizmet süresi, medeni durum ve benzeri etkenlerdir (Balcı, 1985: 10). Bireylerin iĢlerinden farklı düzeylerde doyum elde etmelerinde rol oynayan baĢlıca bireysel etkenler aĢağıda açıklanmaya çalıĢılmaktadır.

2.4.1.1. YaĢ

KiĢinin içinde bulunduğu yaĢ ve yaĢam dönemi, kiĢinin tutumları, davranıĢları ve kararları üzerinde belirleyici bir rol oynamaktadır. Bu nedenle kiĢinin iĢe iliĢkin düĢünceleri ve tutumlarında da yaĢa bağlı olarak birtakım farklılıkların görülmesi mümkündür. Yapılan araĢtırmalar, yaĢ ile iĢ doyumu arasında U Ģeklinde bir iliĢki olduğunu göstermektedir

YaĢ ve iĢ doyumu arasındaki iliĢki, kiĢinin ihtiyaçları ve biliĢ düzeyi ile ilgilidir. Diğer bir ifade ile yaĢın artması ile birlikte çalıĢanın deneyimleri de artmakta ve buna bağlı olarak da doyum düzeyinde bir artıĢ görülmektedir. YaĢ ve iĢ doyumu arasındaki iliĢkiye yönelik gerçekleĢtirdikleri araĢtırmaya göre; yaĢı daha büyük çalıĢanların genç çalıĢanlara göre iĢ doyumu düzeylerinin daha yüksek olduğu görülmektedir. Bunun nedeni olarak da, genç çalıĢanların eğitim düzeyi yükseldikçe iĢten beklentilerinin arttığı ve bu nedenle iĢ doyumunun daha az olduğu ifade edilmektedir. Farklı yaĢ grupları ve iĢ doyumu arasındaki iliĢkiyi incelediği araĢtırmasının sonucunda, genç çalıĢanların içsel motivasyona çok önem verdiğini, bu nedenle yaĢı daha büyük olan çalıĢanlara göre iĢ değiĢtirmeyi daha eğlenceli buldukları görülmüĢtür. YaĢı daha büyük olan çalıĢanların ise dıĢsal motivasyon faktörlerine daha fazla önem verdikleri, buna

50

bağlı olarak da ücret artıĢı ve iĢ yerinden sağlanan olanakların varlığına bağlı olarak iĢ doyumunun arttığı ifade edilmektedir. ÇalıĢanların yaĢının ilerlemesi yaĢamla ve iĢle ilgili beklentilerinin birçoğunun gerçekleĢtirilmiĢ olması nedeni ile iĢ doyumu düzeylerinin yaĢın artması ile paralellik gösterdiği ifade edilmektedir. Bununla birlikte, emeklilik zamanı yaklaĢan çalıĢanlarda iĢ doyumunda azalma olduğu, bu durumun kiĢinin iĢten ayrıldığı zaman ne yapacağı endiĢesi ile ilgili olduğu açıklanmaktadır. ĠĢ doyumu ve yaĢa iliĢkin gerçekleĢtirdikleri araĢtırmalarında yaĢı daha büyük çalıĢanların iĢ doyumsuzluğu yaĢamasına neden olan faktörlerin teknolojideki değiĢiklikler, üretim ve performansa yönelik ölçümler, aĢırı iĢ yükü olduğunu açıklamaktadırlar. YaĢlı çalıĢanların gençlere göre teknolojideki değiĢimlere daha zor uyum sağladıkları ve alıĢtıkları düzende bir değiĢimden hoĢlanmadıkları için iĢ doyumlarında azalma meydana geldiği ifade edilmektedir.

ĠĢ doyumu ve performans arasındaki iliĢki incelendiğinde iki Ģekilde açıklama getirilmektedir. Birincisi, kiĢinin iĢte yüksek performans göstermesi durumunda iĢyeri tarafından ödüllendirildiği ve bu nedenle de yüksek iĢ doyumuna ulaĢtığı açıklanabilir. Ġkincisi ise, yüksek iĢ doyumu hisseden kiĢinin yüksek bir performans sergilemesi söz konusu olmaktadır. Buna göre de kiĢi iĢinden doyum elde ettikçe iĢ performansında bir artıĢ görülmektedir (Telman, 2004).

YaĢın iĢ doyumuna etkisine iliĢkin farklı görüĢler bulunmaktadır. Koruyucu ve tedavi edici sağlık hizmeti veren hemĢireler üzerinde yaptığı araĢtırmasında; yaĢ ile iĢ doyumu arasında anlamlı bir iliĢki bulamamıĢtır (Özaltın, 1997: 77). Türk Silahlı Kuvvetleri‟nde görev yapan doktor ve hemĢireler üzerinde yaptığı araĢtırmasında; doktorlarda yaĢın ilerlemesi ile doyum düzeyinin arttığını, hemĢirelerde orta yaĢ grubunun en düĢük doyum düzeyine sahip olduğunu bulmuĢtur. Herzberg, yaĢ ile doyum arasındaki iliĢkiyi “U” Ģeklinde bir eğri ile açıklamaya çalıĢmıĢtır. ÇalıĢma yaĢamına erken baĢlayan genç yaĢlardaki bireylerde yüksek olan iĢ doyumu, otuz yaĢına doğru düĢmekte, daha sonra yaĢ ilerledikçe çalıĢma yaĢamının sonuna doğru yükselmektedir.

2.4.1.2. Cinsiyet

ÇalıĢanların cinsiyetleri iĢe karĢı tutumlarının oluĢmasında ve iĢ ortamının değerlendirilmesinde farklılıklar yaratabilir. ĠĢ doyumu ve cinsiyet arasındaki iliĢkiyi inceleyen araĢtırma sonuçlarına bakıldığında, bu görüĢü destekleyen verilerin yanı sıra

51

kadın ve erkek çalıĢanların koĢullar eĢit olduğunda iĢ doyumu konusunda bir farklılık göstermediği de görülmektedir. Kadın ve erkeklerin iĢ doyumu arasındaki farklılıkları incelediği araĢtırması sonucunda kadınların iĢ doyumunun erkeklerden daha düĢük olduğunu ifade etmektedir.

Cinsiyet ve iĢ doyumu arasındaki yaptıkları araĢtırmaya göre, kadınların iĢ doyumunun erkeklerden daha düĢük bulunduğu, bunun da kadınların iĢle ilgili sosyal faktörlere daha fazla önem vermeleri ile ilgili olduğu ifade edilmektedir. Bununla birlikte, erkek çalıĢanların kadın çalıĢanlardan daha fazla iĢte kendilerini ifade ediyor ve kendilerini gerçekleĢtirmeleri için daha fazla fırsatlar buluyor olması, iĢe verdikleri değerin artmasını dolayısıyla da iĢ doyumunun artmasını sağlamaktadır. Kadınların iĢ doyumunun azalmasında “iĢte kadın olma” nedeni ile ortaya çıkan engellemelerin büyük etkisi olduğu açıklanmaktadır. Bununla birlikte, kadınların ev ve aile ile ilgili sahip oldukları sorumluluklar nedeni ile daha fazla çatıĢma yaĢaması da kadınların iĢ doyumunun azalmasında bir etken olarak gösterilebilir. ĠĢ doyumu ve cinsiyet arasındaki iliĢkiyi inceledikleri araĢtırmasında iĢteki kiĢisel geliĢim, kiĢiler arası iliĢkiler, ekonomik kazanç, iĢ koĢulları olmak üzere dört farklı faktöre kadınların ve erkeklerin verdikleri cevapları değerlendirmiĢlerdir. AraĢtırma sonucunda, kiĢilerarası iliĢkiler faktörünün erkekler için iĢ doyumunda oldukça önemli olduğu, kadın çalıĢanlar için ise bu düzeyde bir önem teĢkil etmediği bulunmuĢtur. ĠĢ koĢulları faktörü ise kadın çalıĢanlar için iĢ doyumunun yaratılmasında önemli iken, erkek çalıĢanlar için çok önemli olmadığı görülmüĢtür.

Cinsiyete iliĢkin araĢtırma sonuçları da farklılık göstermektedir (Balcı, 1985: 10). Cinsiyetin doyumu etkileyen bir etken olduğunu ancak hangi cinsin daha doyumlu olduğunun belirlenmesinde tutarsızlıklar bulunduğunu belirtirken (BaĢaran, 1982b: 180), kadın ve erkek çalıĢanların iĢ doyum düzeyleri arasında cinsiyetten kaynaklanan bir farkın olduğuna iliĢkin tutarlı kanıtların bulunmadığını belirtmektedir (Güler, 1990: V). Endüstri çalıĢanları üzerinde yaptığı araĢtırmasında, cinsiyetin iĢ doyumu üzerinde tek baĢına bir etkisinin olmadığını belirtirken, Pakistan‟daki lise yöneticileri üzerinde yaptığı araĢtırmasında, kadın yöneticilerin erkek yöneticilere göre daha doyumlu olduklarını bulmuĢtur (Khan, 1991: VII).

52

2.4.1.3. Eğitim Düzeyi

Eğitim düzeyi, iĢ doyumu ile iliĢkilendirilen diğer bir faktördür. Genel olarak araĢtırma sonuçları değerlendirildiğinde, eğitim düzeyi yüksek çalıĢanların genel iĢ doyumlarının, eğitim düzeyi daha düĢük olan çalıĢanlara göre daha yüksek olduğu görülmektedir. ÇalıĢanlar eğitim düzeyleri ve deneyimlerine uygun pozisyonlarda yer alamadıklarında mutsuz olmakta ve iĢ doyumu azalmaktadır. Bununla birlikte, sahip olduğu yeterliliklerden daha fazla beklentilerin olduğu bir pozisyonda yer alan çalıĢanlarda da yüksek düzeyde endiĢe ve stres yaĢama iĢ doyumunun azalmasına neden olabilmektedir. Üniversite öğretim elemanları üzerinde gerçekleĢtirdiği araĢtırmasında iĢ doyumu ve kiĢisel özellikler arasındaki iliĢkiyi incelemiĢ, akademik personelin iĢ doyumunun hizmet süresi ve eğitim düzeyinin yüksek olması ile iliĢkili olduğunu bulmuĢtur.

Turizm sektöründe hizmet veren çalıĢanların iĢ doyumunu etkileyen faktörleri incelediği araĢtırmasının sonucunda çalıĢanların iĢ doyumunun en yüksek düzeyde psiko-sosyal faktörlerden etkilendiğini ifade etmektedir. Diğer bir ifade ile kiĢinin iĢteki koĢullardan daha çok kiĢilerarası iliĢkiler gibi sosyo-psikolojik faktörlerin etkisi ile iĢ doyumunun ya da doyumsuzluğunun geliĢtiği açıklanmaktadır (Akıncı, 2002: 1-25).

Eğitim düzeyi ile iĢ doyumu arasındaki iliĢki genellikle eğitim düzeyinin yükselmesi ile doyumun azalacağı doğrultusundadır. Üniversite mezunu çalıĢanların iĢ doyumu ve moral düzeyleri üzerine yaptığı araĢtırmasında, üniversite mezunlarının, iĢ doyumlarının oldukça düĢük olduğunu ve bu nedenle ayrılma ve yer değiĢtirme isteklerinin yüksek olduğu belirtmektedir (IĢıkhan, 1993: 28). Klein ve Moher de yaptıkları araĢtırmada, üniversite mezunu çalıĢanların, üniversite eğitimi olmayan çalıĢanlara göre özellikle ücretten doyumsuz olduklarını bunu da, üniversite mezunu çalıĢanların düĢüncelerinin aldıkları eğitimle ilgili olarak beklentilerinin arttığına inanmaları olarak açıklamaktadırlar.

2.4.1.4. Hizmet Süresi

KiĢinin iĢteki pozisyonu ile iĢ doyumu arasında bir iliĢkinin olup olmadığı incelendiğinde kiĢinin iĢte üstlendiği rol/sorumluluk ve iĢyerindeki iletiĢim biçiminin iĢ doyumunu etkilediği görülmektedir. Aynı zamanda kiĢinin iĢyerinde geçirdiği zamanın iĢ doyumu üzerinde etkili olduğu ifade edilmektedir. ĠĢyerinde geçirilen sürenin

53

karĢılığı olarak ödüllendirilen çalıĢanların iĢ doyumu hissettikleri, bununla birlikte iĢyerinde gönüllü olarak uzun süre çalıĢmaya istekli çalıĢanların iĢ doyumunun yüksek olduğu görülmektedir

ÇalıĢanların hizmet süresi arttıkça örgütsel ödüllerden yararlanmada daha avantajlı olabilecekleri, gereksinimlerini karĢılama düzeylerinin de giderek artmasıyla iĢ doyumlarının arttığı görülmektedir (Horozoğlu, 1995: 10). Hizmet süresinin iĢ doyumunu olumlu yönde etkilediği görülmüĢtür.

KĠT‟lerde çalıĢanlar üzerinde yapılan araĢtırmada, hizmet süresi arttıkça örgüte bağlılığın ve iĢ doyumunun düĢtüğünü bulmuĢtur. Ġncir, bunun yorumunu ise, çalıĢanların ihtiyaçlarının örgütlerince yeterli ölçüde karĢılanmamasına, çalıĢmaya baĢlayan ilk yıllardaki olumlu beklentilerin yerlerini giderek olumsuz beklentilere bırakması ve bu durumların da çalıĢanları örgütlerinden uzaklaĢtırarak doyumsuzluğa götüreceğini belirtmektedir (Ġncir, 1990: 7).

2.4.1.5. Medeni Durum

ÇalıĢanların medeni durumlarının iĢ doyumlarını etkilediği görülmektedir. Önceden belirtilen aynı araĢtırmasında, evli doktorların bekarlara göre iĢlerinden daha yüksek doyum elde ettiklerini, hemĢirelerde de evli olanların bekarlara göre iĢlerinden yüksek doyum elde ettikleri görülmüĢ ancak aradaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıĢtır (Özaltın, 1997: 78). Evlilerin iĢ doyumlarının bekarlardan yüksek olduğunu belirtmiĢlerdir.