katılıma dayalı ve belirlenmiş katkı esasıyla oluşturulmuştur.
D-) Bireysel Emeklilik Sistemi’ nin Amacı ve Kapsamı
Bireysel emeklilik, zorunlu kamu sosyal güvenlik sistemlerine ilave olarak özel sigorta tekniğinin kullanıldığı ve yaşlılık riskine karşı verilecek güvenceyi bireyin kendi sorumluluğuna bırakan yapıya sahiptir. Söz konusu güvence, bireyin yapacağı tasarruflarla sağlanmaktadır. Birey tasarrufları ile sağlanan sosyal amacın yanı sıra biriken fonlarla oluşacak sermaye birikimine bağlı olarak yapılacak yatırımlarla da ekonomik amaç gerçekleştirilmektedir76. Ülkemizde gönüllü katılıma dayalı ve katkı esasıyla oluşturulan bireysel emeklilik sisteminin 4632 sayılı Kanuna göre amaçları, Kanunun “amaç ve kapsam” başlıklı ilk maddesinde ayrıntılı olarak düzenlenmiştir.
Bireysel emeklilik sisteminin 4632 Sayılı Kanun’ a göre amacı; kamu sosyal güvenlik sisteminin tamamlayıcısı olarak, bireylerin emekliliğe yönelik tasarruflarının yatırıma yönlendirilmesi ile emeklilik döneminde ek gelir sağlayarak refah düzeylerinin yükseltilmesi, ekonomiye uzun vadeli kaynak yaratarak istihdamın artırılması ve ekonomik kalkınmaya katkıda bulunulmasını temin etmektir (4632 sayılı Kanun md. 1). Buna göre kanunla sağlanmak istenen sosyal amaçlar; kamu sosyal güvenlik sistemini tamamlayıcı nitelikte ek sosyal güvenlik garantisi sağlayan kurumsal yapıyı oluşturmak, bireyleri emekliliğe yönelik tasarrufa teşvik ederek emeklilik dönemlerinde refah düzeylerini yükseltecek ek bir gelir sahibi olmalarını sağlamak, emeklilik dönemleri için tasarruf etmek isteyenlere alternatif yatırım imkanları sunmaktır77.
Kanunla sağlanmak istenen ekonomik amaçlar ise; ekonomiye uzun vadeli kaynak sağlayarak istihdamın artırılması ve tasarruf yetersizliği sorununu çözerek ekonomik kalkınmanın hızlandırılmasıdır78.
Bu sistemin milli tasarruf eğilimini artırarak, uzun vadeli alt yapı yatırımları için gerekli fonları sağlayacağı, kamunun uzun vadeli borçlanma imkanlarını olumlu olarak
76 UĞUR, Özel Emeklilik. s. 16. 77 BEYAZIT, s. 3.
etkileyeceği, piyasalardaki kısa vadeli spekülatif baskıları azaltacağı, sermaye piyasalarının derinleşmesine katkıda bulunacağı ve emekliliğe yönelik tasarrufların mali sisteme akmasını sağlayarak kayıtlı ekonomiyi genişleteceği belirtilmiştir79.
Yapılan düzenlemeler ile kamu sosyal güvenlik sistemine ek olarak bireylere istedikleri takdirde yani gönüllü katılımlarına bağlı olarak ikinci bir emeklilik geliri elde edebilmelerinin yasal altyapısının oluşturulması amaçlanmaktadır. Böylelikle bireyler, kendi tasarrufları ve bunların getirileri ile orantılı olarak emekliliklerinde ek bir gelire sahip olacaklardır. Burada, esas amaç, emeklilikte elde edilecek ek bir emeklilik geliri ile katılımcının refah düzeyinin artmasına katkıda bulunmaktadır80. Diğer bir ifadeyle bireysel emeklilik sistemi ile birlikte orta vadede gayrisafi milli hasılanın %5-10' u düzeyinde bir birikim yaratılması, sosyal güvenliğin kapsamının genişlemesi, katılanlara emeklilik döneminde ek bir gelir sağlanarak refah düzeylerinin yükselmesine katkıda bulunulması, reel sektöre kullanabileceği ilave kaynaklar yaratılması, bu yolla üretim ve istihdamda artış sağlanarak istikrarlı bir büyümenin gerçekleştirilmesi, para ve sermaye piyasalarına yeni kaynaklar sağlanarak piyasaların gelişmesine ve derinleşmesine katkıda bulunulması, bu suretle kamu ve özel sektörün borç bulma imkanlarının kolaylaştırılması hedeflenmektedir81. Öte yandan, işçi emeklilik fonlarında oluşan toplam paranın 17 trilyon dolar düzeyine ulaştığı, bu boyuttaki bir paranın küresel mali piyasalarda stratejik bir rol oynayabileceği de dikkate alınırsa, mevcut konunun ekonomik boyutunun önemi ortaya çıkmaktadır. Bireysel emeklilik sistemi tasarımındaki doğrudan amaçlar incelendiğinde, düzenlemenin gayesi ülkemizde sürdürülebilir bir sosyal güvenlik sisteminin kurulmasını destekleyici nitelikte bir tespitin yapıldığı; dolaylı amaçlar incelendiğinde ise, mali çevreler tarafından sistemin sosyal güvenlik fonksiyonundan daha öncelikli olarak ekonomik fonksiyonun dikkate alındığı görülmektedir82.
Sistemden beklenen amaçlar birlikte değerlendirildiğinde, ekonomik amaçların sosyal amaçlardan daha ağırlıklı ve öncelikli olduğu gibi bir sonuç ortaya çıkmaktadır. Sistemden beklentiler daha çok ekonomik sonuçları ile ilgilidir. Özel sigortaların yeterince
79 TBMM, “ Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatırım Sistemi Kanunu Tasarısı ve Plan ve Bütçe ve Sağlık,
Aile, Çalışma ve Sosyal İşler Komisyonları Raporları”, s. 3.
80 ELVEREN Ali Haydar, “Bireysel Emeklilik Sisteminin Makro Ekonomik Etkileri”, İşveren (TİSK),
C.41, S.8, Mayıs 2003, s. 23.
81 CANSIZLAR Doğan, “Bireysel Emeklilik Sistemi ve Sermaye Piyasaları”, İşveren (TİSK), C.XL, S.3,
Aralık 2001, s. 11 (http://www.tisk.org.tr/isveren_sayfa.asp?yazi_id=421&id=25); ELVEREN, s. 23.
gelişmediği, kamuoyunun daha önce uygulamaya konulan MEYAK ve Zorunlu Tasarruf uygulamaları ile paralellik veya bağlantı kurabileceği bu sistem, yaygınlaşma ve benimsenme bakımından gerekli ilgiyi görmeyebilir. Burada özellikle sistemin yaygınlaşması açısından çok önemli bir aracı fonksiyonu görecek, sistem mensuplarına veya ilgili oldukları kesime tanıtacak meslek odaları, meslek örgütleri ve sendikaların bu konudaki düşünceleri önemli olacaktır83.
Bireysel emeklilik sistemine, medeni haklarını kullanma ehliyetini haiz kişilerin katılabilmesi mümkündür (4632 sayılı Kanun md. 4). Kanun, kapsama alınan kişi için “katılımcı” ifadesini kullanmakta ve katılımcıyı, yukarıda da ifade ettiğimiz gibi, “ emeklilik sözleşmesine kendi ad ve hesabına taraf olan gerçek kişi” olarak tarif etmektedir. Bu bağlamda bireysel emeklilik sistemi kapsamında 18 yaşını dolduran; kadın-erkek, yaşlı- genç, çalışan-çalışmayan ayırımı olmaksızın ve işçi, memur, esnaf, işveren gibi statüsüne bakılmaksızın herkes yer alabilmektedir. Her hangi bir sosyal güvenlik kurumuna bağlı olması veya olmaması hatta kişinin vergi mükellefi olması veya olmaması bireysel emeklilik sistemine katılım açısından bir koşul değildir. Bireysel emeklilik sistemine katılan kişilerin halen çalışıyor olmaları şartı da yoktur. Kapsama alınma, çalışma şartına veya çalışma statüsüne bağlı kılınmamış, katkı payını ödeyen herkesin sisteme girmesine imkan verilmiştir. Bu düzenleme ile kapsam bakımından herhangi bir sınırlama getirilmemiştir. Kişi, sosyal sigortalardaki teklik ilkesinin aksine isterse birden fazla bireysel emeklilik hesabına aynı anda iştirakçi olabilmektedir (BESY md. 27)84.
Bireysel emeklilik sistemi, esas olarak, yalnızca emeklilik riskine karşı garanti sağlamaktadır. Ölüm veya maluliyet halinde ise katkı paylarının ve gelirlerinin toptan ödeme suretiyle geri ödenmesi söz konusudur.
Bireysel emeklilik sistemine giriş, katılımcının (kişinin) kendi isteğine bağlıdır. Sistem gönüllülük esasına göre oluşturulmuştur. Ancak kişilerin, prim ödeme gücüne sahip, belirli gelir seviyesinin üzerindeki kişiler olacağı da açıktır. Nitekim Kanun gerekçesinde, “ bu Kanunun amacı, toplumumuzun orta ve üst gelir katmanındaki bireylere kamu sosyal güvenlik sistemine ek olarak, emeklilik döneminde ek gelir sağlamak üzere…” ifadesine yer verilmiştir. Bütün primlerin sigortalı tarafından ödenecek olması,
83 ALPER, s. 18.
bireysel emeklilik sistemi’ nin kapsamının en azından başlangıçta çok sınırlı kalacağını ortaya koymaktadır. Daha düşük gelir gruplarının sisteme katılması ise öncelikle, kendilerinin yanında işverenlerinin de prim ödemeleri ile mümkün olabilecektir.
Sisteme katılım, emeklilik şirketi ile katılımcı arasında imzalanacak bir “emeklilik sözleşmesi” ile gerçekleştirilecektir. Emeklilik sözleşmesinde, katılımcının sisteme girmesi, ayrılması, emekli olması, katkıların ödenmesi, katkıların hesaplarda izlenmesi fonlarda yatırıma yönlendirilmesi, katılımcı veya lehdarına yapılacak ödemelere ilişkin esaslar ve tarafların hak ve yükümlülükleri ile ilgili hususlar yer alacaktır. 4632 sayılı kanunla belirtilen hususlar dışında, bu sözleşmelerde yer alacak hususlar, Bireysel Emeklilik Danışma Kurulunun da görüşü alınarak Hazine Müsteşarlığı tarafından belirlenecektir (4632 sayılı Kanun md. 4). Aynı şekilde, daha sonradan bu sözleşmelerde yapılacak değişiklikler Müsteşarlığın tasdiki ile mümkün olacaktır (4632 sayılı Kanun md. 6), taraflar bu tasdik olmaksızın sözleşme içeriğinde değişiklik yapamayacaklardır85.
Bireysel emeklilik sistemi ile ülkemizde yeni bir dönem başlayacaktır. Bireysel emeklilik sistemi, ülkemizde demografik fırsat penceresini avantaja dönüştürecek önemli işlevleri üstlenebilir yapıdadır. Bu açıklamalardan da anlaşılacağı üzere ülkemizin yarınlarına bireysel emeklilik sisteminin önemli bir katkı sağlayacağı tartışılmaz bir gerçektir.