Kırıkkale’de yerleşimin başlangıcı olarak ilk askeri mühimmat fabrikasının kurulması, devamında diğer fabrikaların kurulması ve bunların sosyal tesis ve lojmanlarının oluşturulmasını kabul edebiliriz. Fabrika personelinin barınma ihtiyacını karşılamak için oluşturulan lojmanlar Kırıkkale’nin ilk düzenli yerleşim alanları olmuştur.
Kırıkkale’nin mekânda yerleşim ve gelişimini; ilk kuruluş yılları, fabrika sayılarının artması ve sivil işçilerin çalışmaya başladığı 1930’lardan sonraki dönem, 2.Dünya savaşının sona erdiği 1945’larden sonraki dönem ile il statüsüne yükseldiği 1989 yılından sonraki dönem olarak dört evrede inceleyebiliriz.
Kentin doğuş aşaması olarak ta niteleyebileceğimiz ilk evre; ilk fabrika temelinin Kızılırmak’tan iç tarafa, doğuya ve Kaletepe’nin güney eteğine atılmasıdır. Burası oldukça düzlük ve Çoruhözü deresinin de kenarıdır. Diğer fabrikalar buradan doğuya ve batıya uzanır, Kızılırmak’a dayanır. Bir kısmı ise ırmak boyunca güney ve kuzeye sıralanır. Hepsi de ırmağın doğusunda yani Kırıkkale tarafında yer alır. İlk gelişme bölgesi sanayi bölgesidir. Demiryolu uzandığında, fabrikalarla kentin yerleşim bölgesi arasında sınır teşkil eder. İstasyonda bu iki kesim arasında kurulur. Güneyi sanayi bölgesi, Kuzeyi yerleşim alanı olur. İlk devrede fabrikaların idari ve teknik personeli tren istasyonu civarında yapılan sosyal tesisler ve az sayıda lojmana yerleşir(Atalay, 1983: 62).
Fabrikaların ilk kuruluş yıllarında işgücü ihtiyacının askerlerce karşılanması ve askerlerin kışlalarında kalması ilk anda barınma ihtiyacı açısından bir sıkıntı doğurmamıştır. Bu dönem de fabrikalarda az sayıda ki sivil işçilerde bölgedeki birkaç handa yada bekar evlerinde barınmaktadır. Daha sonraki yıllarda konut alanlarının gelişmesiyle bu bölge bugünkü Fabrikalar Mahallesini oluşturmuştur.
1931’lerden itibaren hizmete açılan fabrika sayısı ve işçi sayısı artar. İkinci evre olarak niteleyebileceğimiz bu dönemde köylere gidilerek işçi getirilmeye çalışılır.
Askerliği biten işçilerin kalması teşvik edilir ve bir kısmı kalır. Köylerden gelenlerde kendilerine plansız, kerpiç evler yapmaya başlarlar. Henüz belediye teşkilatı yoktur ve rastgele yerleşim alanları gelişmeye başlar. Kırıkkale 1941 yılında belediye, 1944
yılında da ilçe olmuştur ve küçük bir kasaba görünümü almıştır(Atalay, 1983: 64).
MKEK’nin yatırımlarının arttığı yıllar olan 1935-1940 yılları arasında kentin nüfusu
%100, 1950-1955 yılları arasında da %90 artmıştır(Yaylı, 1998: 45).
Bu dönemin ilk yıllarında fabrikada çalışmak için gelenlerin barınmak için geliştirdiği yerleşim alanları, bu gelişmeleri denetleyecek bir belediye teşkilatının da bulunmaması dolaysıyla plansız gelişmiştir.
Bu plansız gelişme sonucu artan nüfusun konut ihtiyacı gecekondularla karşılanmıştır. Kentsel üst yapı kurumları oluşmamış ve yeterince sosyal hizmetler getirilememiştir(Pehlivanlı, 2012: 34). İlk Kırıkkale imar planı 1954’te basit şekliyle hazırlanmıştır. Bu plan yalnızca kent merkezini ele aldığından yetersiz kalmıştır. Kentin bütününü esas alan ilk imar planı 1967’de gerçekleştirilmiştir. Ancak bu çalışmada uygulama yetersizliklerinden dolayı tamamlanamamış, 1976 ve 1985’te bu plana ilaveten ek imar planları yapılmıştır(Orhan ve Maden, 2003: 105).
Plansız gelişen bu dönemde (1931-1941 yılları) 6 mahalle daha oluşmuştur. Ovacık, Yenidoğan, Hüseyin Kahya, Tepebaşı, Gürler ve Kurtuluş mahalleri, devlet daireleri ve okulların kurulma ve açılması bu dönemdedir(Altın, 2004: 58).
Üçüncü evre; nüfus artışını yoğunlaştığı ve köylerin dışa açılmaya başladığı 1945’lerden sonraki dönemdir. Daha önceleri zorlanarak çalışmaya gelirken, bir kısım işini terk edip köyüne giderken, bu dönemde çalışmak isteyen de artmıştır. 1950’lerde yaygın göç olayı ülke çapında gelişirken Kırıkkale bir sanayi kenti olarak istihdam imkânına fazlası ile sahip olduğu için bu göçten nasibini almıştır. 1955’ler de konut alanları devlet karayolunun üzerine, kuzeye taşmış, doğuya da genişlemiştir. 1960’da 15 mahalleye ulaşmış, 1970’te 3 km. mesafedeki Kırık Köyü ile konut alanları birleşmiştir.
Sanayi bölgesini çevreleyerek, güneyde de iki mahalle [Karşıyaka ve Kızılırmak]
meydana gelmiştir. 1975’te 19 mahalle varken 1983’te 22 mahalleye ulaşmıştır.
Kuzeyde Kırık Köyü tepelerine uzanırken, batıda da Yahşihan’la birleşme yolunda, doğuda ise Mahmutlar Köyü mahalle olmaya doğru gitmektedir(Atalay, 1983: 64).
Kırıkkale 1945 ve 1950’lerdeki nüfus artışı ve hızlı göç olayı ile sadece yakın çevredeki köylerden değil; Orta, Doğu ve Güneydoğu ile Karadeniz Bölgesi illerinden hızlı bir nüfus akışı olmuş ve Kırıkkale “Büyümüş Köy” imajını bu dönemde kazanmıştır(İl Yıllığı, 1999: 12). Askeri fabrikaların kurulmasıyla birlikte bölgeye doğru yaşanan yoğun göç sonucu Kırıkkale Türkiye’nin yoğun nüfuslu belli başlı kentlerinden olmuş ve bunun sonucu olarak kentin bir kısım meselelerini çözmek de
güçleşmiştir. Dolaysıyla yerel idareciler ve kentin ileri gelenleri, bazı problemlerin daha üst bir mülki idare birimi olan il merkezi haline gelirse çözüleceği fikrinden hareketle Kırıkkale’nin il yapılması girişimlerinde bulunmuşlardır(Pehlivanlı, 2012: 35). Bu girişimler olumlu sonuçlanmış ve Kırıkkale 21 Haziran 1989 tarihli Resmi Gazete ’de yayımlanan 3578 Sayılı kanunla il statüsüne yükselmiştir.
Ankara’ya bağlı bir ilçe iken 1989 yılında il statüsüne yükselmesi ile başlayan ve günümüze kadar devam eden dönem Kırıkkale’nin mekânda yerleşim ve gelişimin son evresini oluşturmaktadır. İlk kuruluş yıllarından bu döneme kadar Kırıkkale gelişerek büyümeye devam etmiştir. Bu büyüme ve gelişme süreci geçmişin dönemin plansız ve çarpık kentleşmesi, altyapı sorunlarını da günümüze taşıyarak gelişmiştir. Son dönemlerde planlı ve sağlıklı kentleşme adına TOKİ (Toplu Konut İdaresi) tarafından projeler uygulamaya başlanmış, modern konut alanları oluşturulmuştur. Yakma kaynaklı hava kirliliğini azaltmak için kentte doğalgaz kullanılmaya başlanmış ve kentin büyük bir bölümüne ulaştırılmıştır.
Kırıkkale kentinin coğrafi olarak yerleşmesi kentin kuzeyinden Ankara-Samsun karayolunun güneyi boyunca ve Ankara-Kayseri karayolunun kuzeyi boyunca olduğu görülür. Kızılırmak Kırıkkale ile Bahşili ilçesi arasında sınır oluşturmaktadır. Bu bölgede MKEK fabrikalarının bulunması konut yapımını sınırlamış, kent daha çok Kırık Köyünden geçen çevre yolu (Ankara-Samsun) ile kuzey ve doğuya doğru yatay olarak büyümüştür. Son dönemlerde Kırıkkale’nin; üniversitenin Yahşihan’da kurulması, TOKİ’nin bu bölgelerde planlı kentleşme adına projeler gerçekleştirmesi ve arsa üretiminin daha uygun olması nedeniyle batıya doğru gelişmekte olduğunu görmekteyiz.
Kırıkkale daha önce 26 mahalleden oluşmakta iken belde belediyesi statüsündeki Aşağı Mahmutlar ve Çullu köylerinin 29 Mart 2009 tarihli Genel Mahalli İdareler seçiminden sonra, 5393 sayılı Belediye Kanununun 8. Ve 11. Maddelerine göre yapılmış olan birleşme ve katılmalar çerçevesinde Kırıkkale’nin mahalleleri olmaları sebebiyle ve buralardan 7 mahalle daha eklenmesiyle 33 mahalleden oluşan bir kent olmuştur.
Kentin yönetim birimlerine ait hizmet binaları kentin merkezinde yer almaktadır.
Cumhuriyet meydanı etrafında Valilik, İl Emniyet Müdürlüğü, Adliye, İl Milli Eğitim Müdürlüğü ve Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) bulunmaktadır. Ticari etkinliğin çoğu
ve finans kurumları da kent merkezindeki cadde boylarında (Zafer, Bankalar ve Doğu Caddesi) faaliyetlerini sürdürmekte ve bu bölgelerin canlılığına katkıda bulunmaktadır.
Eğitim kurumları ise her mahalleye yayılmış durumdadır. Bu gün itibarıyla her mahallede ilköğretim okulları vardır. 1992 yılında kurulan Kırıkkale üniversitesi kentin eğitim ve kültür hayatına önemli katkı sağlamaktadır. Sağlık kuruluşlarından Yüksek İhtisas Hastanesi hariç diğerleri kent merkezinde fabrikalar mahallesinde aynı bölgede kümelenmişlerdir. Devlet Hastanesi, Hacı Hidayet Doğruer Kadın Doğum Hastanesi ve Kırıkkale Üniversitesi Tıp Fakültesi Araştırma ve Uygulama Hastanesi bu bölgede yer almaktadır. Yüksek İhtisas Hastanesi ve Sağlık İl Müdürlüğü Bağlarbaşı Mahallesi Ankara-Kayseri ve Ankara-Samsun yol ayrımı kavşak noktasına yakın bir konumda bulunmaktadır. Sağlık ocakları mahallelere dağılmış vaziyettedir.