Bilgisayar Bilgisi, Yaş, Statü Yerel vb Faktörlerin Elektronik Dergi Kullanımına Etkis

Akademisyenlerin bilgisayar okuryazarlığı, gelişmelerden haberdar olması ve teknolojik yeniliklere olan yatkınlığı birçok araştırmada elektronik dergi kullanımı açısından ele alınmıştır. Örneğin SuperJournal Projesi 1997- 1999 yılları arasında akademisyenlerin elektronik dergilerle etkileşimini ve bu kaynakların sunduğu özelliklere ne kadar değer verdiklerini araştırmıştır. Araştırmanın amacı akademisyenlerin ihtiyacını karşılayacak şekilde elektronik dergileri sunan en uygun sistemin tasarlanmasıdır. Yapılan çalışmada kullanıcıların elektronik dergilere göz atma, tarama, uyarı hizmetleri, kişisel servisler hakkında düşünceleri sorulmuştur. Akademisyenler alanlarındaki elektronik dergilerin bir araya toplanması ve tarama seçeneklerini faydalı bulmuşlardır. Ancak e-posta uyarı, taramaların kaydedilebilmesi ve kişisel hizmetlerden etkilenen kullanıcılar azınlıktadır. Eason, Yu ve Harker (2000) elektronik dergi ve veritabanlarındaki kullanılmayan özelliklerin bilgi eksikliğinden ya da haberdar olunmamasından kaynaklandığını belirtmiştir. Buna ek olarak kullanıcıların referansları ya da makaleye yapılan atıf bağlantılarını çok az kullandığı saptanmıştır. Kullanıcılara anketle bu türde özellikleriden haberdar olup olmadıkları, haberdar iseler faydalı bulup bulmadıkları sorulmuştur. Kullanıcılar genelde bu tür özelliklerden haberdar olmadıklarını, konuyla ilgili bilgi sahibi olsalar bu özellikleri kullanabileceklerini belirtmişlerdir. Sonuç olarak kişisel servisler beklenenden daha az kullanılmakta ve yeterince önemli bulunmamaktadır. Elektronik dergilerin özelliklerinin arttırılmasından daha çok bu yayınların kullanımlarının tanıtılması, bu nedenle akademisyenlere bu türde hizmetler hakkında eğitim verilmesinin ve yayın programlarının düzenlenmesi üstünde durulmuştur (Eason ve diğerleri, 2000; Pullinger ve Baldwin, 2002).

Başka bir araştırmada ise kullanıcılara elektronik dergiler ile ilgili daha fazla bilgi isteyip istemedikleri sorulmuştur. Kullanıcıların 478’i (389’u elektronik dergi kullanıcıları ve 89’u kullanmayanlar) bu soruya evet cevabını vermiştir. En çok arzu edilen bilgi ise (118) elektronik dergiler ile ilgili tüm bilgileri içeren, direkt erişim sağlayan veritabanına göre düzenlenmiş ve iyi tasarlanmış bir sayfa hazırlanmasıdır. Bu türde bir sayfanın konu, erişim özellikleri, bulunduğu adres ya da veritabanına ait bilgileri içermesi kullanıcılar tarafından en çok istenen seçeneklerdir (Rusch-Feja ve Siebeky, 1999).

Bilgisayar okuryazarlığıyla birlikte yaş ve statü de dikkate alındığında akademisyenlerin elektronik dergi kullanımının bu değişkenlere bağlı olarak değiştiği gözlenmiştir. Çünkü bilgisayar bilgisi yeterli düzeyde olan kullanıcılar bu kaynakları kullanırken zorlanmamaktadır. Ancak ileri yaşlardaki kullanıcıların daha az bilgisayar bilgisinin olması elektronik dergileri daha az kullanmasına yol açmaktadır. Örneğin Cochenour ve Moothart (2003) araştırmasında akademisyenlerden bilgisayar bilgilerini değerlendirmelerini istemiştir. Buna göre %81.6’sı bilgisayar bilgilerinin mükemmel ya da iyi olduğunu, %83.3’ü ise İnternet’ten bilgi kullanımının çok iyi olduğunu belirtmiştir. Bu akademisyenlerden 30 yaşın altında olanların %88.3’ü bilgisayar bilgisinin mükemmel ya da çok iyi olduğunu belirtirken, 45 yaş üzerinde bu oran %72.5’tir. Benzer olarak 30 yaş altındaki akademisyenlerin bilgi kullanımında kendini mükemmel ya da yeterli görenlerin oranı %91.7, 31-45 yaş arasında %85.8 ve 45 yaş üzerinde de %70.2’dir. Bu verilerden genç akademisyenlerin bilgisayar kullanırken ve bilgi ararken daha rahat oldukları söylenebilir. Ayrıca bu oranların yıllar geçtikçe ve ileri yaşlardaki akademisyenlerin emekliliğiyle artacağı da varsayılabilir.

Bazı araştırmalarda yaş ile elektronik dergi kullanımında belirgin farklar görülürken, bazı araştırmalarda bunun tersi gözlenmiştir. Örneğin Peritz ve Wolman (2001) akademisyenlerden en fazla elektronik dergi

kullanan kullanıcıların 30’lu yaşlarda (%75.4) olanları olduğunu belirtmişlerdir. Akademisyenlerden 40’lı yaşlarda (%68) elektronik dergi kullanma oranı biraz düşmektedir. Bununla birlikte akademisyenlerin elektronik ve basılı dergi tercihi de yaş arttıkça düşmektedir. Otuz yaşlarında %66.6, kırk yaşlarında %55.6, ellili yaşlarda %50.3 ve altmışlı yaşlarda %28.7 oranında kullancılar elektronik dergileri basılı olanlara tercih etmektedir. Böylece elektronik dergi kullanımı yaş arttıkça düştüğü söylenebilir. Ancak Pažur ve Konjević (2002) yaşın elektronik dergi kullanımında çok fazla etkili olmadığını belirtmiştir. Yaptıkları araştırmada 20 yaş ile 60 yaş arasındaki akademisyenlerin elektronik dergi kullanım oranı arasında farkın az olduğunu, ancak 60 yaş ve üzerindeki akademisyenlerin basılı dergileri diğer yaş gruplarındakilerden daha az kullandığını belirtmişlerdir.

Yapılan bazı çalışmalarda ise statüyle elektronik dergi kullanımı arasında anlamlı bir ilişki olduğu görülmektedir. Örneğin Tomney ve Burton (1998) yaptıkları araştırmada profesörlerde elektronik dergi kullanımının %12’e kadar düştüğünü belirtmişlerdir. Ancak araştırma öğrencileri ve asistanlar arasında bu oran yükselmektedir. Ayrıca doktor ve doçentler arasında %36’lık bir oranla e-dergi kullanımı artmaktadır. Aynı araştırmada akademisyenlerin yaşlarına bağlı olarak e-dergi kullanım oranlarıyla ilgili önemli verilere ulaşılmıştır. Kırk yaşının altındaki akademisyenlerde elektronik dergi kullanımı %56 iken kırk yaşın üzerindeki akademisyenler de ise %14’tür. Benzer olarak King ve diğerleri (2003) akademisyenlerin %43.2’sinin ve doktora öğrencilerinin %62.7’sinin elektronik makale okumayı tercih ettiklerini belirtmişlerdir.

Elektronik dergi kullanımında yerel faktörlerin etkisi de dikkate alınmalıdır. Çünkü elektronik dergi kullanımında ülkeden ülkeye ya da aynı ülkede farklı bölgelerde de farklılıklar görülmektedir. Gelişmiş ülkelerdeki teknolojik altyapı, araştırma olanakları, var olan bilgi birikimi araştırma yapmayı kolaylaştırırken, gelişmemiş ülkelerde aynı imkanların olmayışı bilgi kaynaklarının kullanımının daha az olmasına ya da değişimin daha

yavaş yaşanmasına yol açmaktadır. Örneğin Nijerya’da yapılan bir araştırma elektronik dergi kullamında gelişmiş ülkelere oranla büyük bir farklılık olduğunu ortaya koymuştur. Öncelikle ankete katılanların %64’nün bilgisayarının olması ve bunlardan da sadece yarısının İnternet’e erişiminin olması kullanımı sınırlayan en önemli faktördür. Dolayısıyla elektronik dergi kullanımı da aynı oranda daha düşüktür (Ehikhamenor, 2003).

Macaristan Üniversitesi’nde yapılan bir başka araştırmada da farklı bulgular elde edilmiştir. Araştırmada akademisyenlerin kütüphaneden ve kişisel aboneliklerden kullanılan basılı ve elektronik dergi okuma tercihleri ve sıklıkları basit düzeyde incelenmiştir. Anketin sonuçları Macaristan Üniversitesi’ndeki akademisyenlerin %91’nin haftada en az bir kere hala kendilerinin abone olduğu basılı dergileri okuduğunu göstermektedir. Kütüphaneden sağlanan basılı dergilerin akademisyenler tarafından kullanımı ise %73 ile ikinci sıradadır. Ancak elektronik dergiler %67’lik oranla önemli bir kaynak olduğu saptanmıştır. Çalışmada elektronik ve basılı dergi kullanımında statü farklılıklarının etkisi de incelemiştir. Buna göre doktorların (%88), doçent (associate professor) ve profesörlerden (%69) daha fazla elektronik dergi okudukları belirtilmiştir. Kütüphaneden sağlanan elektronik dergilerde ise doktorlarda %84 iken, doçentlerde %64 ve profesörlerde %63’lük oranlarla fark daha da fazladır. Yine de genel olarak bakıldığında akademisyenlerin %74’ü elektronik dergileri haftada en az bir kere kullandıklarını belirtmişlerdir. Bununla birlikte akademisyenlerin okudukları makalelerin %44’nün elektronik formatta olduğu belirtilmiştir (Smith, 2003).

Pullinger (1999) ise yerel faktörleri kullanıcılara sunulan hizmetler ve kapsamı açısından ele almıştır. Araştırmada kütüphanenin sahip olduğu basılı dergiler, kütüphanenin kullanıcılara yakınlığı, açık olduğu saatler ve elektronik dergilere yönelik verilen hizmetler gibi unsurların elektronik dergi kullanım oranları üzerindeki belirleyici olduğu saptanmıştır.