Açık Erişimin Elektronik Dergi Kullanımına Etkis

Elektronik dergiler akademisyenleri kullanıcı olarak etkilediği kadar makalelerin yazarları olarak da fikirlerinin değişmesine yol açmıştır. Bazı yazarlar elektronik dergileri yayınlanmayı hızlandırması, daha fazla okuyucuya ulaşabilme, çalışmalarının erişilebilirliğini ve görülebilirliğini arttırması bakımından faydalı bulmaktadır (Buchet, 2004). Ancak çoğu yazar elektronik dergilerin, yeterince kaliteli olmadığını, akademik yükselmede dikkate alınmadığını düşünmektedir (Amstrong, ve Lonsdale, 2000; Buchet, 2004; Pedersen ve Stockdale, 1999). McKnight ve Price (1999) yaptıkları araştırmada İngiltere’deki bilim adamlarının sadece %16’sının elektronik bir dergiye makalelerini gönderdiklerini belirtmiştir. Yazarlar özellikle sadece elektronik formatta yayınlanan ve alanlarında yeterince saygınlık görmeyen dergilere çalışmalarını göndermekte isteksizdirler.

Rowlands, Nicholas ve Huntington (2004; 2005) 97 ülkeden 4000 akademisyen üzerinde yaptığı araştırmada yazarların açık erişim başta olmak üzere yayıncılık sistemi hakkındaki görüşlerini incelemiştir. Yapılan araştırmaya göre yazarlar makalelerini bir dergiye gönderirken büyük bir kitleye hitap etmek yerine hedefledikleri okuyuculara ulaşmak istemektedirler. İkinci olarak; yazarlar dergilerin saygınlığını ve kalitesini dikkate almaktadırlar. Yazarların herhangi bir dergiye makale gönderirken dikkate aldıkları diğer faktörler ise; hakemlik sürecinin hızı, öz ve indeks servislerine dahil olup olmadığı ve elektronik formatta bulunup bulunmadığıdır. Bununla birlikte yazarların basılı dergileri tercih etmesinde diğer bir etken yöneticilerin elektronik dergilere bakış açılarıdır. Gomes ve Meadows (1998) akademik yükselmede yöneticilerin dörtte üçünün sadece elektronik yayınlanan dergilere yönelik herhangi bir politikasının bulunmadığını belirtmişlerdir. Ancak paralel yayınlanan dergilerde aynı durum söz konusu değildir.

Elektronik dergilerdeki format değişikliğinin yanısıra açık erişim dergilerinin bilimsel iletişime etkisi farklı bir boyutta incelenmesi gereken diğer bir konudur. Yazarların Açık Erişime yönelik tutumları ise daha tam olarak netleşmemiştir. Swan ve Brown (2004) yaptıkları araştırmada yazarların %70’nin en az bir kere açık erişim dergilerinde makalelerini yayınladıklarını saptamıştır. Diğer yandan Rowlands, Nicholas ve Huntington’nın (2004; 2005) araştırması yazarların %82’sinin bu girişimle ilgili hiç birşey bilmediğini ya da çok az bilgiye sahip olduğunu ortaya koymaktadır. İki araştırmada da açık erişim deneyimi olanlar ile olmayanların tercihleri arasında farklılıklar gözlenmiştir. Örneğin açık erişim deneyimi olan yazarlar hakemlik sürecinin hızı ve makalelerini yayınladıkları dergilerin fiyatının önemli olduğunun üzerinde durmaktadırlar. Bu yazarlar için doğru kitleye ulaşmak bu kriterlerden daha az önemlidir. Ancak açık erişim deneyimi olsun ya da olmasın çoğu genç yazar; yaşı ilerlemiş yazarlara oranla dergilerin etki faktörü, öz ve indeks servislerinde dizinlenmesi ve basılı kopyasının bulunmasının üzerinde durmaktadır. Öte yandan Rowlands ve diğerleri (2004; 2005) araştırmalarında açık erişimden haberdar olmayan yazarlar için, “Açık Erişim Girişimini” kısaca açıklayarak düşüncelerini sormuştur. Yazarların büyük bir çoğunluğu kullanıcılar için bedava erişimi olumlu karşılarken, makalelerini yayınlamada maliyetleri karşılayacakları modele katılmadıklarını belirtmişlerdir. Açık erişimden haberdar olanlar ise yazarların maliyetleri karşılayacakları model, kalıcı arşivleme ve kariyerlerine katkısı gibi konularda endişelendiklerini belirtmişlerdir.

Açık Erişim dergilerine yönelik yazarların bakış açılarını inceleyen bir başka araştırmada ise telif haklarının üzerinde durulmuştur. JISC(Joint Information System Comittee) ve SURF Vakfı’nın ortaklaşa gerçekleştirdiği bir dizi çalışmada İngiltere ve Hollanda’ki yazarlar incelenmiştir. Araştırmanın sonunda yazarların Açık Erişim Dergilerine makalelerini ya da çalışmalarını göndermesinde telif haklarının önemli rol oynadığı saptanmıştır. Çoğu yazar makalelerinin telif haklarının tamamen yayıncılara verilmesi konusunda şikayet etmekte ve bu durumu değiştirme

isteğindedirler. Böylece açık erişimin yeni telif hakkı modelleri yarattığı belirtilmiştir. Bu bağlamda yazarların telif haklarına sahip olduğu model neredeyse ankete katılanların yarısı tarafından tercih edilmektedir. Yazarların üçte biri ise çalışmalarının telif haklarını paylaştıkları iki modeli (Creative Commons ve yayıncı ile paylaşma) tercih ettiklerini belirtmişlerdir. Son olarak yazarların tüm telif haklarını yayıncılara devrettikleri modeli ise çok küçük bir grup tercih etmektedir. Hoorn ve Van der Graaf (2006) yazarların telif haklarına sahip olduğu ve paylaştığı modeller hakkında kütüphanelerin ve akademik kurumların bilgilendirici ve tanıtıcı faaliyetlerde bulunması gerektiğini belirtmişlerdir. Ayrıca çalışmada oluşan modellerin yazarların haklarını kısıtladıkça Açık Erişim Dergilerinin zarar göreceğini belirtmişlerdir.

Türkiye’de elektronik kaynaklar üzerine yapılmış kullanıcı araştırması oldukça azdır. Bu konuda yapılmış sayılı çalışmalardan birisi de Atıgan ve Bayram’ın (2006) akademisyenlerin elektronik kaynak kullanımı üzerine yaptığı 2002 yılındaki araştırmadır. Araştırmada Ankara Üniversitesi’ndeki tüm akademisyenlerin elektronik kaynakları kullanım ve haberdarlık düzeyleri, bu kaynakları kullanım amaçları, bu kaynaklarla ilgili tanıtımın nasıl olması gerektiği vb. konularda sorular yöneltilmiştir. Buna göre ankete katılan akademisyenlerin %45,9’u veritabanları hakkında biraz bilgi sahibi olduğunu belirtmiştir. Akademisyenlerin %27,5’i veritabanlarını sık kullandığını belirtirken, ara sıra kullandığını belirtenlerin oranı %52’ye çıkmaktadır. En çok kullanılan veritabanları ise Web of Science, ScienceDirect ve EBSCO’dur. Akademisyenlerin %38.1’i veritabanları konusunda tanıtımın kütüphane web sayfasından olmasını tercih etmiştir.

3.3 Akademisyenlerin Elektronik Dergi Kullanımında