3.ULUSLARARASI GÜVENLİK VE İŞ BİRLİĞİ KURULUŞLAR
3.1. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER (BM)
Birleşmiş Milletler, 2.Dünya Savaşı’nın ardından XX.yüzyılın ilk yarısında yaşanan ve ve insanlığa büyük acılar getiren savaşların ve barışa karşı tehditlerin tekrarını önlemek, uluslararası barış ve güvenliği korumak amacıyla kurulmuştur.
BM Yasası, 25 Nisan–26 Haziran 1945 tarihleri arasında düzenlenen toplantılarda görüşülmüş ve aralarında Türkiye’nin de bulunduğu 50 ülke tarafından 26 Haziran 1945 tarihinde San Fransisco’da imzalanmıştır. Daha sonra bu toplantılara katılmayan Polonya’nın da BM Yasası’nı imzalamasıyla kurucu üye devlet sayısı 51 olmuştur. 57
BM Yasası’nda öngörüldüğü üzere, BM Güvenlik Konseyi’nin beş daimi üyesi (ABD, İngiltere, Fransa, RF, ÇHC) dahil BM’nin diğer üye devletlerinin çoğunluğunun Örgüt’ün kurucu belgesinin onay işlemlerini tamamlamalarıyla, 24 Ekim 1945 tarihinde resmen kurulmuştur. Dünyadaki tek evrensel örgüt niteliğine sahip olan BM’nin üye sayısı, son olarak İsviçre, Doğu Timor ve Karadağ’ın da katılımı ile 192’e yükselmiştir. 58
Merkezi New York olan ve Cenevre (insan hakları, silahsızlanma), Viyana (uyuşturucu, suçun önlenmesi) ve Nairobi (çevre, insan yerleşimleri)’de de ofisi bulunan BM sisteminin Genel Kurul, Güvenlik Konseyi, Ekonomik ve Sosyal
56
Silahlı Kuvvetler Akademisi,a.g.e., s.2. 57
Silahlı Kuvvetler Akademisi,a.g.e., s.3. 58
Konsey, Uluslararası Vesayet Rejimi Konseyi, Uluslararası Adalet Divanı ve Sekreterya olmak üzere altı temel organı vardır. 59
En önemli karar organı olan Güvenlik Konseyi’ni 2. Dünya Savaşı galiplerinin kontrol altına aldığı BM’nin amacı; “Uluslararası barışı ve güvenliği korumak, dostane bağları geliştirmek, uluslararası ekonomik, sosyal, kültürel ve beşeri sorunların çözümünde iş birliği sağlamak ve insan hakları ile temel hürriyetlere saygıyı geliştirmek, uluslar arası müşterek amaçlara ulaşmada gayretlerin koordine edildiği bir merkez oluşturmak, bölgesel çatışmaları önlemek ve barışın devamlılığını sağlamak için gerektiğinde askerî tedbirler alınması da dâhil, çalışmalarda bulunmaktır”.
BM, kuruluşundan bu yana 53 barış operasyonu düzenlemiştir. Bunların 40’ı, 1990 yılı ve sonrasında gerçekleştirilmiştir. BM Andlaşması’nda öngörülen bir BM kuvveti teşkil edilememesi nedeniyle, uluslararası barışın ve güvenliğin tehdit edildiği, bozulduğu ya da bir saldırı fiilinin varlığı durumunda; BM adına ya da izniyle üye devletlerin kuvvet kullanması veya ad hoc çözüm yolu olarak BM Barış Gücü kurulması şeklinde müdahalelerde bulunulmuştur.60
İlk BM Barış Gücü, 1948’de Filistin’de çatışmaların durmasını gözlemek ve ateşkes anlaşmalarının uygulanmasını sağlamak amacıyla, 29 Mayıs 1948 tarih ve 50 sayılı Güvenlik Konseyi kararıyla kurulan ve görevi hâlen süren BM Çatışmaların Durmasının Gözlenmesi Hareketi (UNSO)’dir. 61
Irak’ın Kuveyt’i işgal ve ilhakı üzerine gerçekleştirilen silahlı kuvvet kullanımı ise, BM Güvenlik Konseyi’nin 678 (1990) sayılı kararı ile BM adına değil, fakat BM’nin izniyle yapılmıştır. BM’nin Barış Gücü teşkil ederek müdahale ettiği olaylar ve ülkelerden bazıları şunlardır:
59 http://www.un.org/aboutun/mainbodies.htm
60 James Dobbins, Seth G. Jones, Keith Crane ve diğerleri, The UN's Role in Nation-Building, From the Congo to Iraq , CA:Rand Corporation, 2005, s. 244.
61 Orhan Nalcıoğlu, BM Barışı Koruma Harekâtının Hukuksal Esasları, Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1997, s.25.
1956’da Süveyş Kanalı krizi nedeniyle kurulan ve Ortadoğu’da görev yapan BM Acil Kuvveti (UNEF), 1960’da Kongo’nun bağımsızlığını kazanması sırasında çıkan olaylar nedeniyle kurulan Kongo İçin BM Harekâtı (ONUC), 1962’de Batı Yeni Gine’nin Endonezya’ya katılmasını düzenlemeye yardımcı olmak üzere, Hollanda ile Endonezya arasında yapılan bir anlaşmanın BM Genel Kurulu’nun kararıyla kabul edilmesi sonucu kurulan ve Batı Yeni Gine’de görev yapan BM Güvenlik Kuvveti (UNSF), 1963 yılı sonunda Kıbrıs’ta iki toplum arasında çatışmaların başlaması üzerine bunları önlemek amacıyla 1964’te kurulan Kıbrıs’ta BM Kuvveti (UNFICYP), Mısır-İsrail arasındaki Ekim Savaşı’ndan sonra 1973’te görev yapmak üzere kurulan 2 nci BM Acil Kuvveti (UNEF II), 1973’te İsrail’in Golan tepelerini işgali üzerine Suriye ve İsrail kuvvetlerini ayırmak üzere kurulan BM Gözlemci Kuvveti (UNDOF), 1978’de İsrail’in Güney Lübnan’ı işgali üzerine kurulan Lübnan’da BM Geçici Kuvveti (UNIFIL), 1991’de eski Yugoslavya’dan ayrılan ülkelerdeki çatışmaların durdurulması amacıyla kurulan BM Koruma Kuvveti (UNPROFOR), 1993 yılında Somali’deki karışıklık nedeniyle icra edilen Somali’de BM Harekâtı (UNOSOM II), Ekim 1993 tarihli Güvenlik Konseyi kararı ile Ruanda’ya gönderilen BM Ruanda’ya Yardım Heyeti (UNAMIR), Eski Yugoslavya ülkelerinde görev yapmak üzere kurulan ve UNPROFOR’un yerini alan Çok Uluslu Uygulama Gücü (IFOR), Eski Yugoslavya ülkelerinde ve özellikle Bosna Hersek’te görev yapmak üzere kurulan ve IFOR’un yerini alan Çok Uluslu Stabilizasyon Gücü (SFOR).62
BM Barış Gücü olağan olarak; BM örgütü çerçevesinde kurulup görevini yerine getirmekle birlikte, son yıllarda BM’nin BM Andlaşması’nın VII. Bölümü 63çerçevesinde bazı bölgesel uluslar arası örgütlerle barışı koruma ve özellikle de kollama ve uygulama yoluna gittiği de görülmektedir. Bu iş birliği; görevin yan yana birlikte gerçekleştirilmesi ya da bölgesel uluslar arası örgütlerin ve BM’nin birbirini izleyerek görev yapması şeklinde gerçekleştirilmiştir. 64
62 Nalcıoğlu, a.g.e., ss.22-33. 63 http://www.belgenet.com/arsiv/sozlesme/bmsarti-07.html 64 Taşdemir, a.g.e., s.101.
NATO’nun 1999 yılında gerçekleştirdiği Kosova Harekâtı ise, Güvenlik Konseyi’nin aldığı birtakım kararlarla üstü kapalı olarak NATO’yu yetkilendirmiş olduğu değerlendirmesi ile BM’nin açık kararı olmadan gerçekleştirilmiştir. İcra edilen Kosova Harekâtı, uluslar arası barış ve güvenliğin korunması kapsamında BM’nin sorgulanmaya başladığı bir harekât olarak tarihe geçmiş, anılan sorgulama 11 Eylül terörist saldırıları sonrasında icra edilen Afganistan ve özellikle Irak Harekâtı ile had safhaya çıkmıştır.
Çünkü BM Yasası’nın 39 ncu 65 maddesine göre; barışı tehdit ya da ihlal edici veya saldırı niteliğinde bir eylemin bulunup bulunmadığını Güvenlik Konseyi saptar ve önerilerde bulunur ya da 41 66 ve 42 nci 67 maddeler uyarınca dünya barışı ve uluslararası güvenliğin korunması veya tesisi amacıyla hangi tedbirlerin alınacağını belirtir.