Çaka Bey, Oğuzların Çavuldur boyundan bir aileye mensup olup, vaktiyle Selçuklu Türkmen beyleri gibi Anadolu’nun fetih hareketine katılmış cesur bir savaşçı idi. Çaka Bey’in evli ve en az bir veya iki kızı ile bir de Yalvaç isminde bir kardeşi olduğu bilinmektedir. Çaka Bey, Anadolu’da İzmir ve Ege adalarında bir donanma yapmış, Midilli dâhil, Sakız, Sisam birçok adayı ele geçirmiş bir denizler beyliği kurmuştur. (1081–1097)73 Urla ve Foça gibi sahil şehirlerinin yanı sıra Rodos ve Batı Anadolu sahillerine yakın olan adalara kısa sürede hâkim olma başarısını göstererek, topraklarını genişletmiştir.74
Tarihte ilk defa İzmir şehri merkez olmak üzere tesis edilmiş olan Türk Beyliği, Çaka’nın kurmuş olduğu Türkmen Beyliğidir. Çaka, Bizans’a karşı akınlarda bulunan genç ve gözü pek bir savaşçı olarak Anadolu’da yapılan mücadelelere katılmış, bir vuruşma sırasında tecrübesizliği nedeniyle Bizanslı kumandan, Aleksandros Kabalika tarafından tutsak alınarak İmparator Nikephorus Botaniates’e (1078–1081) sunulmuştur.75
71 Komnena., a.g.e., s. 200. 72 Koca., a.g.e.¸s. 63.
73 Hakkı Gültekin., İzmir Tarihi, İzmir, 1952, s. 43. 74 Turan., a.g.e., s. 87-88.
75 Akdes Nimet Kurat.,,Çaka: Orta Zamanda İzmir ve Yakınındaki Adaların
Anna Komnena Çaka Bey’i kendi ağzından şöyle anlatmaktadır: ‘Bilesin ki ben bir zamanlar Asya’da yiğitçe dövüşerek akınlar yapan ama deneyimsizliğin kurbanı olan genç bir adamım.”76
İmparator Botaniates, Bizans sarayında yetiştirilecek olan Çaka’ya itibar ederek, ‘Protonobilissimos’ asalet unvanın yanında, bazı imtiyaz ve değerli hediyeler vererek ödüllendirmiştir. Bizans sarayında Çaka Bey’e kısa zamanda asalet rütbesi verilmesi, onun asil bir soydan ve itibarlı bir Türk ailesinden geldiğini açıkça ortaya koymaktadır. Bundan sonra Türk Beyi, imparatorun tabiiyetini kabul ederek, Bizans İmparatorluğu’nun hizmetine girmiştir. İstanbul’da imparatorluk sarayında ikamet etme ayrıcalığı kendisine bahşedilen Çaka Bey, burada Homeros’un eserlerini okuyup, anlayacak derecede Grekçe öğrenmiş ve bütün saray adetlerine uyum sağlayarak, Bizans devlet teşkilatının işleyişini, Bizans kültür ve düşünce sistemini yakından öğrenme fırsatını elde etmiştir.77
1078 yılında Süleyman şah’ın desteğiyle Bizans tahtını elde etmiş olan Nikephorus Botaniates’in yerine Aleksios Komnenos’un imparator olmasıyla, Çaka Bey’in elde etmiş olduğu bütün imtiyazlarının geri alındığı bilinmektedir. Kaynaklarda bunun nedeni ile ilgili bilgi bulunmamaktadır. Belki de Çaka Bey’in, Bizans’ın bilgisi ve oluru dışında kendi başına buyruk hareket etmiş olduğu tüm haklarından mahrum etmesine sebep teşkil etmiş olmalıdır. 78 Kendisine itibar etmediği anlaşılan İmparator Aleksios’tan çekinen veya tüm imtiyazlarının elinden alınmasına üzülen Çaka Bey, İzmir civarına giderek askeri faaliyetlerine devam etmiştir. İstanbul’dan kaçarak İzmir’e maiyeti ile birlikte gelmiş olan Çaka Bey, bu bölgede bulunan Türkmen unsurunun da desteğini alarak fetihlerine hız kazandırmıştır. 79
Çaka Bey’in asıl amacı İstanbul’u da fethederek Bizans imparatoru olmaktı. Çaka Bey, Bizans’ı iyi tanıdığı için zayıf yönlerini bulup yararlanmak istiyordu. Çaka Bey’e göre İstanbul ancak denizden ve karadan güçlü bir donanma ile kara ordusunun aynı anda kuşatılması sonucu ele geçirilebilirdi. Bu nedenle bir yandan Bizans’a karşı büyük bir donanma hazırlıyor bir yandan da kendisine müttefik arıyordu. Bu sırada
76 Komnena., a.g.e., s. 207.
77 Necmi Ülker.,Batı Anadolu’nun Türkleşmesi Örneği.,Türkler,C.6.,Ankara,2002,s.289-290.
78 Ülker.,a.g.m.,s.289.
Oğuzların baskısı ile Karadeniz’in kuzeyindeki sahaları terk edip aşağı Tuna havzasına yerleşen Peçenekler, Bizans’ı tehdit etmeye başladılar (1088–1089). 80
Aleksios Peçenekleri imha etmek için seferler düzenledi. Peçenekler Kuman Türklerinden yardım istediler. Kumanlar yardım edemeden savaşın başlaması kaçınılmaz oldu. İmparator ve birlikleri ağır bir yenilgiye uğratıldı. Peçeneklerin bu büyük galibiyeti, Çaka Bey için bir umut doğurdu. Peçeneklerle temasa geçerek Bizans’a karşı birlikte hareket etmek suretiyle bir antlaşma yapıldı. Peçenekler ve Çaka Bey Umurbey denilen mevkide toplanarak İstanbul’u kuşatmak istiyorlardı. Bizans ise bir yandan Papa’dan yardım almak istiyordu bir yandan da Kumanları kışkırtmakla uğraşıyordu.81
Umurbey mevkiinde Çaka Bey’i bekleyen Peçenekler, 40 bin kişilik bir orduyla Kumanların saldırısına uğradılar. Levunian Muharebesi82 olarak bilinen bu savaşta Peçenekler bozguna uğramış adeta yok edilmiştir. Bu üzücü durum karşısında Çaka Bey, moralini bozmamış, azimle mücadele etmiştir. Müttefikini kaybetmek Çaka Bey’i gayesinden vazgeçirmedi. Bizans’a karşı yeni fırsatlar aramaya devam etti.83
Bu nedenle Çaka Bey Anadolu Selçuklularıyla iyi geçinmek amacıyla Kılıç Arslan’a bağımlı bir bey durumunu kabullendi, hatta kızını İznik sarayına gelin olarak gönderdi. Aleksios, Sultan I. Kılıç Arslan’a mektup yazarak Kılıç Arslan’ı Çaka Bey’e karşı kışkırtıyor, iktidarı elinde tutması için uyanık olması gerektiğini belirtiyordu.84
Çaka Bey, ordusuyla Çanakkale yöresine gelip Abydos kalesini kuşatarak Bizans’ı tehdit etmeye devam etti. Bunun üzerine Yuannis ve Doucası, İmparator karadan, Dalassenosu denizden Çaka Bey’in üzerine gönderdi. Çaka Bey, daha sonra Kılıç Arslan’ın yanına gitti.85 Bizans İmparatoru, Kılıç Arslan’a bir mektup göndererek Çaka Bey’in aslında kendisine karşı teçhizatlandığını bildirdi. Kılıç Arslan, bunun üzerine, Bizans’ın oyununa ve kışkırtmalarına inanıp, Türkü Türk’e kırdırarak, kayınpederi Bizans’ın korkulu rüyası Çaka Bey’i bir ziyafet sırasında birden kılıcını
80 A. Nimet Kurat., Çaka Bey, 3. Baskı Ankara, 1966, s. 53-54. 81 Komnena., a.g.e.¸s. 248.
82 İbrahim Kafesoğlu., “Selçuklu Tarihinin Meseleleri”, Belleten XIX, S. 76, Ankara, 1959, s. 16-17. 83 Koca., a.g.e., s. 70.
84 Komnena., a.g.e.¸s. 269. 85 Sevim., a.g.e., s. 99.
çekerek öldürdü. Bizans böylece uyguladığı politika sonucunda hiçbir tehlikeye girmeksizin iki rakibinden Peçeneklerden ve Çaka Bey’den kurtulmuş bulunuyordu.86
Çaka Bey’den günümüze İzmir’de küçük bir anıt çeşmenin gerisinde eski Çaka Bey denilen köyde betondan blok üzerine bir yazıt bulunmaktadır.87
86 Sümer., a.g.e., s. 78. 87 Gültekin., a.g.e.¸s. 56.
İKİNCİ BÖLÜM
I. HAÇLI SEFERLERİ DÖNEMİNDE ANADOLU SELÇUKLU-BİZANS İLİŞKİLERİ