BenefĢe (MenekĢe)

MenekĢegillerden, bir veya çok yıllık otsu bitki (Viola tricolor), bu bitkinin mor renkli, güzel kokulu çiçeği.⁷⁴ Viola (Violaceae) türlerine verilen genel ad. Bir veya çok yıllık otsu bitkilerdir. Çiçekler beyaz, sarı ve mor renklidir. Bazı kültür formları süs bitkisi olarak kullanılır. EĢ anl. BenevĢe, MenevĢe. Viola odorata Lat.

71 Sabahattin Küçük, Bâkî Divanı, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara, 1994.

72 Müberra Gürgendereli, Hasan Ziyâ’î Hayatı-Eserleri-Sanatı ve Divanı (İnceleme-Metin), Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 2002, s.304.

73 Onay, s.63-64.

74 Türkçe Sözlük, 11.Baskı, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara, 2011, s.1651.

Kokulu menekĢe. Viola tricotor Lat. Hercaî menekĢe.⁷⁵ Dilimize Farsçadan geçen menekĢegillerden, çiçekleri tek renkli, yaprakları yürek biçiminde olan, bir veya çok yıllık otsu bitki, bu bitkinin ekseriya mor renkte olan güzel kokulu çiçeği.⁷⁶ Serin yerlerde, çayırlıkta, duvar, çit diplerinde ve bayırlarda bulunan, menekĢegillerden bir veya çok yıllık otsu bir bitki olan menekĢenin beyaz, mavi, mor, sarı vb. renkte çiçekleri bulunur. Kokulu ve hercai olan türleri vardır.

ÇeĢitli kaynakların bildirdiğine göre menekĢe birçok hastalığın tedavisinde kullanılmıĢtır. Çiçeğinden Ģarap, Ģurup ve yağ da elde edilen menekĢe idrar söktürücü ve kan temizleyici özelliklere sahiptir. Cilt hastalıklarının tedavisinde, cilt temizliğinde ve yaraların iyileĢtirilmesinde etkilidir. Kokulu menekĢeler ise dâhilen terletici, hâricen lapa veya gargara hâlinde kullanılır. MenekĢenin ayrıca uyku getirdiği, vücudu terletip rahatlattığı, baĢ ağrılarına iyi geldiği; koklanmasıyla beyindeki sıcaklık ve kuruluğu giderdiği, gam ve kederin dağılmasına, zihnin toparlanmasına, ferahlamaya yardımcı olduğu; mide ve bağırsak tahriĢleri, böbrek rahatsızlığı, tansiyon, akciğer zarı iltihabı ve karaciğer hastalıkları ile kuru öksürük, boğmaca, bronĢit, zâtürre gibi solunum sistemi hastalıklarının tedavisinde kullanıldığı; hatta menekĢe Ģerbetinin iĢtah açtığı kaydedilmektedir.⁷⁷

Beyitlerde daha ziyâde "benefĢe" Ģeklinde geçen menekĢe; renk, koku Ģekil gibi estetik özellikleri açısından dîvân Ģairlerinin menekĢe ve insan uzuvları arasında benzetme ilgisi kurmalarıyla divan Ģiirinde çokça yer almıĢtır.

Bayram Ali Kaya‟nın Klasik Türk ġiirinde ġifalı Bitkiler Üzerine Bir Deneme adlı makalesinden “benefĢe”ile ilgili aĢağıdaki beyitlere ve bunlarla ilgili yorumlara ulaĢılmaktadır.

Bir dem gam-ı devrânı unutturmağa sâkî Gül mevsimidir sun beri gül-nârî benefĢe⁷⁸

(Ey saki bir an dünyanın gamını unutturmak için bu gül mevsiminde nar çiçeğini, menekĢeyi sun.)

75 Baytop, s.204.

76 Ayverdi, s.2028.

77 Kaya, s.263-214.

78 Ali Nihad Tarlan, Ahmed Paşa Dîvânı, Akçağ Yay., Ankara, 1992a, s.81.

Ahmet PaĢa, menekĢe Ģarabı yâhut Ģerbetinin gam ve kederi dağıttığı, insanı ferahlatan özelliğe sahip olduğuna değinmektedir.

ġâhâ bu siyeh-baht kuluna nazar it kim Bakmakla cilâlar virür ebsâra benefĢe⁷⁹

(Ey sevgili bu kara bahtlı kuluna bir bak, bakmakla menekĢe görüĢe parlaklık verir.)

Necâtî‟nin bu beytinde menekĢeye bakmanın gözlere Ģifâ verdiği, canlılık ve parlaklık kattığı bilgisine ulaĢılmaktadır.

Adlünle ider dehr mizâcın felek ıslâh ġekkerle virür fâide bîmâra benefĢe⁸⁰

(Senin adaletinle dünya mizacını felek ıslah eder, Ģekerle menekĢe karıĢtırıldığında hastaya fayda verir.)

Necati‟nin bu beytinde menekĢe ve Ģeker terkibinin hastayı iyileĢtirci özelliğine değinilmektedir.

Kapladı bûy-i benefĢe her dimâğı nitekim Ġde derk-i ma'nî-i bârik fehm-i hurde-bîn⁸¹

(MenekĢe kokusu her dimağı kapladı. Küçük Ģeylerin manasını idrak ettirir.) Necati menekĢe kokusunun dimâğa iyi geldiğine, zihni toparlayarak kavrama yeteneğini artırdığına değinir.

Emriyâ çeĢmümde 'aks-i gussa-i hattın gören Kâse-i pür-âb içinde dir benefĢe yağı var ⁸²

79 Tarlan, Necâtî Beg Dîvânı, s.89.

80 Tarlan, s.89.

81 Tarlan, s.76.

82 M. A. Saraç, Yekta Emrî Dîvânı, Eren Yayıncılık, Ġstanbul, 2002, s.89.

(Ey Emrî gözümde senin ayva tüylerinin verdiği derdin yansımasını gören sanki su dolu kâse içinde menekĢe yağı var zanneder.)

YaĢlı gözlerini su dolu kâseye, gözündeki hüznü veya bir rahatsızlıktan kaynaklanan çapaklanmayı ise su üzerine çıkmıĢ menekĢe yağına benzetmektedir.

Emrî böylece, göz rahatsızlıklarının tedavisinde bir zamanlar menekĢe yağının kullanıldığına da iĢaret etmiĢ olur.

Hatt-ı benefĢe zeyn olalı lal-i nâbına Cân verir oldu halk benefĢe Ģarabına⁸³

(MenekĢe tüylerin saf dudağını süsleyeli halk menekĢe Ģarabı için can verir oldu.)

Sûsen gibi nazm itmeğe dilüm dolaĢırken Vasfunla getürdi beni güftâra benefĢe⁸⁴

ġair menekĢe çiçeğinin dil dolaĢıklığına sebep veren zihin dağınıklığına iyi geldiğine iĢaret etmektedir.

BaĢ ağrısı, böbrek ağrısı, zatülcenp, zatürreye ve kuru öksürüğe iyi gelen⁸⁵, kan temizleyici cildi tedavi edici ve en önemli özelliği olan ferahlatıcı etkisiyle dikkat çeken menekĢe divan Ģiirinde de âĢığı rahatlatması yönüyle karĢımıza çıkmaktadır. ÂĢıkların menekĢe Ģarabını elde etmeye çalıĢmaları da yine bu ferahlatıcı özelliğinden kayaklanmaktadır.

Tabîbnâme adlı eserde sıkça ismi geçen benefşenin çeşitli kullanımları söz konusudur.Bazı terkiplerde özellikle benefşenin yağ şeklinde kulanıldığı görülmektedir: [34a]…. NevǾ-i [05] diger. Benefşe yaġı yüz elli dirhem esfįdāc elli dirhem aķ mūm yüz dirhem [06] merin on iki direm hep döge yaġla ķaynada mūm eride ķoşa bir ķaba ķoya [07] yaraya ura menfaāat bula.

[35a ]……NevǾ-i diger. Bu merhem cerrāriyyįn merhemidür. MenāfiǾi oldur kim cümle cerāĥatleri [08] oñladur. Eski maražlara eyudür. Ķuluncı ve bevāśırı

83 Tarlan, Necâtî Beg Dîvânı, , s.90.

84 Tarlan, s.90

85 Yeniterzi, s.87-103.

giderür ve ħınāzįri giderür [09] ve nāśır olmuş başları giderür ölü eti yer ve śāġ et bitürür. [10] ve deriyi ķablar ve yaralarda aġrı olsa sākin eyler terkįb budur. mūm [11] emlec ve belilec ve zerāvend¬-i tavil ve günlük altışar dirhem mürdeseng ŧoķuz [12] dirhem sirke içinde ĥall ide ve bāķį edviyeleri ķoyalar yigirmi dirhem benefşe [13] yaġıyla pişüre şifā ola.

Eserde elli beşinci bâbta ise menekşe yağının hamile kalmak için kullanımından bahsedilmesi ilginçtir. [38a/12]

Bir başka yerde ise benefşenin gül suyuyla birlikte göz için kullanıldığı görülmektedir. [13a/06] eger bir kişiniñ gözi aġrısa çevre yanı şişse benefşei yumşaķ dögeler [07] gül śuyla gözüne ura zaĥmı sākin ola.