B. Belirtme Hâli Ekiyle Kurulan Deyimler
B.1. Belirtili Nesne + Fiil Yapısında Deyimler
Belirtme hâli ekiyle kurulan deyimlerde hâl ekini alan sözcükler belirtili nesne görevin- dedir. Bu yapıdaki deyimlerde nesne tek sözcükten oluĢabileceği gibi bir söz öbeğinden de oluĢabilir. Bu baĢlık altında nesnesi tek sözcükten oluĢan deyimler sıralanmıĢtır.
1. kéndouyi brakmak kenduyi brakmak kendinden geçmek, kendini koyuvermek, yılmak
1a 2. kéndouyi vérmék kenduyi vermek yoğunlaĢmak, bir Ģey üzeri-
ne çok düĢmek 7a
3. kéndoui salmak kenduyi salmak kendini bırakmak, kendine özen göstermemek 12a 4. hiçabe kapamak hisabı kapamak alacak verecek kalmamak,
ilgisi kalmamak 21b
5. néfécini késmék nefesini kesmek bunaltmak, boğmak 23a 6. yukunu baghlamak yükünü bağlamak pılı pırtıyı toplamak, sıvıĢ-
47 7. hercene
tchekarmak hırsını çıkarmak öfkesini birinden çıkarmak 41a 8. kémiklérini
kermak kemiklerini kırmak
çok yormak, bitki duruma
düĢürmek 49b
9. bachene yormak baĢını yormak çok çalıĢmak, didinip dur-
mak 58a
10. kéndouyi
sévdirmék kenduyi sevdirmek
göze girmek, kendini kabul
ettirmek 77a
11. yélkénléri
éndirmék yelkenleri endirmek
iddiasından vazgeçip teslim
olmak 99a
12. yakacene
kourtarmak yakasını kurtarmak
istenmeyen bir iĢten kur-
tulmak 105b
13. boynounou vourmak boynunu vurmak öldürmek, idam etmek 106b 14. bachene bozmak baĢını bozmak saçını dağıtmak 108a 15. ahéngui bozmak ahengi bozmak altüst etmek, düzeni boz-
mak 108a
16. adjecene
tchekarmak acısını çıkarmak
telafi etmek, tazmin etmek,
öç almak 109b
17. yakaï seyertmak yakayı sıyırtmak istenmeyen bir durumdan
kurtulmak 110a
18. kédouyi koroumak kenduyi korumak sakınmak, karĢı durmak 110b 19. altene tchekarmak altını çıkarmak yıkmak, çökertmek 111b 20. dibini seukmék dibini sökmek kazımak, kökünden çıkar-
mak 111b
21. soghoughou
kermak soğuğu kırmak
çekingenliği gidermek, ya-
kınlaĢmak 112a
22. kabacene almak kabasını almak terbiye etmek, adam etmek 112b 23. halatléri
tcheuzmék halatleri çözmek
gemiyi limandan çıkarmak,
ayırmak 115a
24. youvacene brakmak yuvasını brakmak bulunduğu yeri terk etmek 116b 25. izini boulmak izini bulmak saptamak, tespit etmek 118a 26. rahatene bozmak rahatını bozmak tedirgin etmek, huzursuz
etmek 119b
27. yakaï seyermak yakayı sıyırmak kurtulmak 120a
28. gueuzunu atchmak gözünü açmak uyarmak, uyandırmak 120b 29. hararétini seundurmék hararetini söndür-
mek teskin etmek, yatıĢtırmak 120b
30. hararéti guétchmék harareti geçmek sakinleĢmek, yatıĢmak 120b 31. silahene
tchekarmak silahını çıkarmak
silah bırakmak, savaĢa son
vermek 121a
32. silahe brakmak silahı brakmak savaĢtan çekilmek 121a 33. kaçavétini paralamak kasavetini paralamak neĢelenmek, eğlenmek 121a
48
34. sihiri bozmak sihiri bozmak var olan bir etkiyi kaldırmak 121b 35. erzene bozmak ırzını bozmak namusunu lekelemek 122b 36. serrene anlamak sırrını anlamak bir iĢin inceliğini kavramak 124a 37. eumrunu bitirmék ömrünü bitirmek hayatının sonuna gelmek 124b 38. rénguini bozmak rengini bozmak görünüĢünü kaybetmek 125a 39. zihnini rahatlatmak zihnini rahatlatmak kafa dinlemek, düĢünceler-
den sıyrılmak 125a
40. makame
chachermak makamı ĢaĢırmak
yanlıĢ davranmak, uyuĢ-
mamak 126a
41. kouvvétini almak kuvvetini almak sakinleĢtirmek, teskin et-
mek 126b
42. chiddétini almak Ģiddetini almak sakinleĢtirmek, teskin et-
mek 126b
43. yuzunu paralamak yüzünü paralamak birine dik dik bakmak, biri-
ni azarlamak 128a
44. yuzunu bozmak yüzünü bozmak birine dik dik bakmak, biri-
ni azarlamak 128a
45. yoldan
chachertmak yolunu ĢaĢırtmak
yoldan çıkarmak, doğru
yoldan ayırmak 128b
46. adene bozmak adını bozmak namusuna dokunmak, Ģa-
nını lekelemek 130a
47. aracene késmék arasını kesmek durdurmak 132b
48. fikrini daghetmak fikrini dağıtmak efkâr dağıtmak 134b 49. vaktini guétchirmék vaktini geçirmek oyalanmak, uğraĢmak 138b 50. bélini kermak belini kırmak büyük darbe vurmak, iĢ ya-
pamaz duruma getirmek 147b 51. djanene tchekarmak canını çıkarmak çok yormak, yıpratmak 147b 52. fikrini atchmak fikrini açmak yol göstermek, rehberlik
etmek 148b
53. khezene almak hızını almak yatıĢmak, sakinleĢmek 153b 54. yuréyini téprétmék yüreyini tepretmek duygulanmak, merhamete
getirmek 157b
55. kéndouyi toutmak kenduyi tutmak kendini zapt etmek, kendini
çekmek 158a
56. yolou kapamak yolu kapamak engel olmak 160b
57. kouvvétini késmék kuvvetini kesmek rehavete kapılmak, gevĢe-
mek 161a
58. kéndini béslémék kendini beslemek kendini gözetmek / kayır-
mak 163b
59. yuréyini atchmak yüreyini açmak içini dökmek, hislerini anlat-
mak 164b
49
61. ichini bilmék iĢini bilmek çıkarını bilmek, menfaatini gözetmek 175a 62. lézzétini almak lezzetini almak hoĢlanmak, beğenmek 193b 63. yuzunu ékchitmék yüzünü ekĢitmek
surat asmak, memnuniyet- sizliğini mimiklerle belli etmek
196a 64. yollare késmék yolları kesmek mani olmak, kontrol etmek 221b 65. seraï bozmak sırayı bozmak alt üst etmek, karıĢtırmak 222b 66. kéndini
gueuzétmék kendini gözetmek
kendini iyi bakmak, menfa-
atini bilmek 251b
67. yuzunu asmak yüzünü asmak somurtmak, surat asmak 263b 68. témizini tchékmék temizini çekmek müsveddeden alıp itinayla
yazmak 270a
69. guédjéï
guétchirmék geceyi geçirmek
gece bir yerde kalmak,
gecelemek 274a
70. étrafene almak etrafını almak musallat olmak, yakasını
bırakmamak 276a
71. khatre kalmak hatrı kalmak gücenmek, kırılmak 278a 72. méchreke boulmak meĢrıkı bulmak istikametini bulmak,
tutacağı yolu belirlemek 282b 73. kéndini boulmak kendini bulmak kendine gelmek, bulunduğu
durumu anlamak 282b
74. pouçoulacene
boulmak pusulasını bulmak
istikametini bulmak,
tutacağı yolu belirlemek 282b 75. kértéyi achermak kerteyi aĢırmak iĢi abartmak, haddi aĢmak 285a 76. tchekenene
baghlamak çıkınını bağlamak gitmeye hazırlık görmek 288b 77. baïraghe éndirmék bayrağı endirmek boyun eğmek, vazgeçmek,
teslim olmak 295b
78. kéndini
gueustérmék kendini göstermek olmak, ortaya çıkmak 325b 79. seuzunu toutmak sözünü tutmak taahhüdünü yerine getirmek 327a 80. kéndoui
kourtarmak kenduyi kurtarmak
canını korumak, düze
çıkmak 336a
81. fikrini toplamak fikrini toplamak düĢünmek 345a 82. yolounou boulmak yolunu bulmak doğruyu bulmak 359b 83. djanene sekmak canını sıkmak huzuru bozmak, neĢesini
kaçırmak 361a
84. yérini toutmak yerini tutmak birini veya bir Ģeyi
aratmamak 395b
85. aklene tchévirmék aklını çevirmek fikrinden döndürmek,
ĢaĢırtmak 407b
86. bachene
gueuturmék baĢını götürmek
kafa ĢiĢirmek, keyfini
50
87. kéfini bozmak kefini bozmak rahatı kaçmak, canı sıkılmak 411a 88. kéifini guétirmék keyfini getirmek neĢelenmek, kendini iyi
hissetmek 415a
89. mévanii kaldermak mevaniyi kaldırmak bir sorunu çözmek 416a 90. yolou chachermak yolu ĢaĢırmak ne yapacağını bilememek 421b 91. yuréïni délmék yüreyini delmek kırmak, gücendirmek 437b 92. fikrini tchévirmék fikrini çevirmek etkilemek, aklına girmek 439a 93. baïraghe
tchévirmék bayrağı çevirmek fikrini değiĢtirmek 439a Belirtili nesne+ fiil yapısında 93 deyim tespit edilmiĢtir. Bu yapıdaki deyimlerde fiille- rin çoğu basit yapılıdır. 70 civarında basit yapılı fiil kullanılmıĢtır. Geriye kalan türemiĢ yapılı fiiller içinde isimden türeyen fiilleri de aslında basit fiil olarak değerlendirmek gerekir, çünkü bu fiiller hiçbir çatı eki almamıĢtır. Bu husus göz önüne alındığında 80 civarında fiilin basit yapılı olduğu görülür. Deyimlerde bu Ģekilde basit yapılı fiillerin kullanılması tesadüfî değildir.
Kök hâlindeki fiillerde anlam geniĢlemesinin türemiĢ fiillere göre çok fazla olduğu gö- rülür. Örneğin basit yapılı olan bozmak fiili Güncel Türkçe Sözlük’e göre 15, bu fiilden türemiĢ olan bozdurmak fiili ise sadece 1 anlam taĢımaktadır. Yine aynı Ģekilde bulmak fiili 12 anlam taĢırken bu fiilden türemiĢ olan bulunmak fiili ise 3 farklı anlam taĢımak- tadır.
Anlam geniĢlemesi fazla olan fiiller de deyimlerde çok sık kullanım bulmaktadır. Mese- la belirtili nesne+ fiil yapısındaki deyimlerde en çok kullanılan ilk beĢ fiili sayarsak Ģöy- le bir sonuç çıkmaktadır: Basit yapılı birer fiil olan bozmak 10, almak 6, bulmak 5, kes-
mek 4, bırakmak 3 defa belirtili nesne+ fiil kuruluĢundaki deyimlerde kullanılırken tü-
remiĢ yapılı birer fiil olan çıkarmak 5; kaldırmak, şaşırmak, endirmek ve geçirmek 2‟Ģer defa kullanılmıĢtır.
TüremiĢ yapılı bir fiil olan çıkarmak fiilinin de deyimlerde sayıca diğer türemiĢ fiillere göre sık kullanılmıĢ olması rastlantı değildir. Kamus-ı Türkî‟de bu fiil için 14, Güncel
Türkçe Sözlük’te de 23 farklı anlam verilmiĢtir. Fiilin bu çok anlamlılığı deyimlerde de
kendini göstermiĢtir.
Belirtili nesne+ fiil yapısındaki deyimlerin isim unsuruna baktığımızda da yukarıdaki tabloya benzer bir durum çıkmaktadır. Yüze yakın deyim içinde sadece çıkın, soğuk,
51
yelken gibi sözcükler türemiĢ, geriye kalan diğerleri ise basit yapılıdır. Fiillerde olduğu
gibi isimlerde de basit yapılı sözcükler türemiĢ yapılı sözcüklere göre daha çok anlam geniĢlemesine uğramıĢtır. Mesela baş sözcüğüne Güncel Türkçe Sözlük’te 13 anlam ve- rilirken bu sözcükten türemiĢ olan başlık sözlüğüne de 9 farklı anlam verilmiĢtir.
Bu yapıdaki deyimlerde baş, göz, yüz, boyun, yürek bel, kemik, can, akıl, zihin, fikir,
hırs, acı, keyif gibi insanın anatomik ve düĢünsel boyutuyla ilgili sözcükler elliden fazla
deyimde geçmektedir. Yine kendi zamiri de deyimlerde 13 defa geçmektedir. Yuva, en-
gel, etraf, yol, yük gibi insanın bulunduğu ortam veya çevresiyle ilgili sözcüklerle ku-
rulmuĢ on kadar deyim vardır. Bu durum dilde anlatımın yakından uzağa doğru bir akıĢ içinde olduğunu göstermektedir. Öncelikle insanın anlatıma kendisinden baĢladığı, daha sonra da bulunduğu ortamı, çevre Ģartlarını anlatıma kattığı görülmektedir.
B.1.a. Belirtili Nesne + BirleĢik Fiil Yapısında Deyimler
Türkçede belirtili nesne + fiil yapısındaki bazı deyimlerde fiilin, isim + fiil veya fiil + fiil kuruluĢunda olduğu görülmektedir. Calfa Sözlüğü‟nde tespit edilen bu yapıdaki de- yimler aĢağıda listelenmiĢtir.
1. ferkacene térk étmék fırkasını terk etmek düĢüncesini, yolunu de-
ğiĢtirmek 57b
2. énguélléri déf étmék engelleri def etmek zorlukları aĢmak 105b 3. kéndouyi béyan
étmék
kenduyi beyan et- mek
duygularını, kendini belli
etmek 108a
4. pouçoulacene ghaïb étdirmék
pusulasını gayb et- dirmek
ĢaĢırtmak, hiddetlendir-
mek 116a
5. ahénk pérdécini ghaïb étmék
ahenk perdesini gayb etmek
yanlıĢ davranmak, uyuĢ-
mamak 126a
6. kéndoui féda étmék kenduyi feda etmek teslimiyet göstermek, kendinden vazgeçmek 128b 7. dizguini sale vérmék dizgini salı vermek serbest bırakmak, kontro-lü bırakmak 230a 8. néfsini zabt étmék nefsini zabt etmek nefsini terbiye etmek 263a 9. aklene kaïb étmék aklını kayb etmek delirmek, çıldırmak 299a 10. néfcini féda étmék nefsini feda etmek tehlikeye atılmak,
kendinden vazgeçmek 301b 11. son néfécini téslim
étmék
son nefesini teslim etmek
vefat etmek, hayata
52
Calfa Sözlüğü‟nde belirtili nesne + birleĢik fiil yapısında 11 deyim tespit edilmiĢtir. Bu
deyimlerin çoğunda nesnenin bir iyelik ekiyle kullanıldığı görülmektedir: Fırkasını terk
etmek, nefsini zabt etmek, pusulasını gayb etdirmek… Bu deyimlerde aslında tamlayanı
düĢmüĢ bir tamlama vardır. Tamlayanı zamir olan tamlamalarda çoğu zaman zamir kul- lanımdan düĢmektedir.
Bu yapıdaki deyimlerin biri hariç hepsinde etmek yardımcı fiili yer almaktadır. Bu fiil Eski Türkçeden beri birleĢik fiil yapımında kullanılan baĢlıca yardımcı fiiller arasında- dır. GeçiĢli olan etmek fiili genellikle Türkçeye baĢka dillerden giren isimlerle birlikte kullanılarak bunları fiilleĢtirir. Dile sonradan giren unsurların etmek fiiliyle kullanılarak bir öbek oluĢturması, ardından da bu öbeğin bir deyim anlam kazanması dilin alıntı söz- cükleri içselleĢtirmesinin güzel örneklerindendir.
Listede geçen dizgini salı vermek deyiminde fiilin, fiil + fiil yapısında olduğu görülmek- tedir. Fakat Türkçede bu yapıdaki deyimlerin sayısı azdır.
B.1.b. Belirtili Nesnesi Ġsim Tamlaması Olan Deyimler
Nesne +fiil yapısındaki deyimlerin bir kısmında bazen nesne bir söz öbeğinden oluĢ- maktadır. Bu öbek çoğunlukla isim tamlaması Ģeklinde olurken farklı yapılardaki söz öbekleri de nesne olarak kullanılmaktadır. Calfa Sözlüğü‟nde tespit edilen nesnesi isim tamlamasından oluĢan deyimlerin listesi aĢağıda verilmiĢtir.
1. bir kimésnénin yukunu tchékmék bir kimesnenin yü-künü çekmek
bir kimsenin zahmetini çekmek, boynunda yük olmak
48b 2. birinin seuzunu
toutmak
birinin sözünü tut-
mak birinin öğüdünü dinlemek 83a
3. bir kimésnénin tarafene toutmak bir kimesnenin tarafını tutmak birini desteklemek, birinin düĢüncesini benimsemek 93b 4. kachen tchatecene éndirmék
kaĢın çatısını en-
dirmek öfkelenmek, kızmak 111b
5. rahib ésbabene tchekarmak
rahib esbabını çı-
karmak rahiplikten men etmek 111b
6. bir maslahaten itch yuzunu anlamak
bir maslahatın iç
yüzünü anlamak bir iĢin sırrını anlamak 124a 7. bir chéyin eununu
almak
bir Ģeyin önünü al- mak
bir Ģeyi engellemek, dur-
durmak 127b
8. dunianen deurt keuchécini boulmak
dünyanın dört köĢesini bulmak
tutacağı yolu belirlemek,
53 9. biricinin yérini toutmak birisinin yerini
tutmak birisine vekâlet etmek 351a
10. birinin aïaghene tchélmék
birinin ayağını çelmek
birinin ayağını
kaydırmak, birini iĢinden etmek 395b 11. bir kimésnénin yolounou toutmak bir kimesnenin yolunu tutmak
birinin takipçisi olmak,
düĢüncesinde olmak 414b
Calfa Sözlüğü‟nde nesnesi isim tamlaması olan 11 deyim tespit edilmiĢtir. Bunlardan bir şeyin önünü almak, birisinin yerini tutmak, birinin ayağını çelmek gibi deyimlerde
tamlamayı oluĢturan sözcükler zamirdir. Tamlamada tamlayan olarak kullanılan bu za- mirler deyim yapısında asıl unsur olmayıp deyimin anlamını sınırlandırmak, belirginleĢ- tirmek gibi iĢlevler görmektedir. Rahib esbabını çıkarmak yapısında asıl deyim esbab
çıkarmak’tır. Yine benzer Ģekilde bir maslahatın iç yüzünü anlamak yapısında da asıl
deyim iç yüzünü anlamak’tır.
Yukarıdaki bazı deyimlerde yer alan kimesne sözü Eski Anadolu ve Osmanlı Türkçesi metinlerinde çok sık geçen bir zamirdir. Bu söz kimersene sözünden gelmektedir ve kim
+ erse + ne Ģeklindeki bir kalıplaĢmayla oluĢmuĢtur. Kadı Burhaneddin Divanı‟ndaki
dizelerde bu söz Ģöyle geçmektedir: “gözleri mahmur idi vü la'l-i lebi tek / suvarımadı
kimersene bu humârı” (Ergin,1980: 33).
Kimersene sözünün kalıplaĢması Ģu Ģekilde olmalıdır: Kim soru zamiri önce er- cevher
fiilinin Ģartıyla çekimlenmiĢ, sonra +ne enklitiğini almıĢtır. Kim + erse +ne > kimese-
ne > kimesne > kimse Ģeklinde günümüz Türkiye Türkçesine ulaĢmıĢtır.
B.1.c. Belirtili Nesnesi Sıfat Tamlaması Olan Deyimler
Belirtili nesne + fiil yapısındaki bazı deyimlerde nesne bir sıfat tamlamasından oluĢtur- maktadır. Calfa Sözlüğü‟nde tespit edilen belirtili nesnesi sıfat tamlamasından oluĢan deyimler aĢağıda listelenmiĢtir.
1. itch yuzunu yuizlémék iç yüzünü gizlemek niyetini belli etmemek 134b 2. félan yole toutmak felan yolı tutmak bir düĢünceyi
benimsemek 320b
3. bir déliyi kapamak bir deliyi kapamak bir borcu ödemek, bir
54
Calfa Sözlüğü‟nde belirtili nesnesi sıfat tamlaması olan 3 deyim tespit edilmiĢtir. Bu üç
deyim de yüz, yol, delik gibi somut isimlerle kurulmuĢtur. Bu durum deyimlerde somut- tan soyuta doğru bir anlam akıĢını, soyut durumları ifade etmede somut unsurlardan ya- rarlanıldığını göstermesi açısından önemlidir.
B.1.d. Belirtili Nesnesi Kısaltma Öbeği Olan Deyimler
Nesne + fiil yapısındaki bazı deyimlerde nesne bir kısaltma öbeğinden oluĢmaktadır.
Calfa Sözlüğü‟nde tespit edilen belirtili nesnesi bir kısaltma öbeğinden oluĢan deyimler
aĢağıda verilmiĢtir.
1. aklena guéléni yazmak aklına geleni yazmak kötü yazmak, niteliksiz
yazmak 150b
2. élindén guéléni étmék elinden geleni etmek var gücünü kullanmak 333b
Calfa Sözlüğü‟nde belirtili nesnesi bir kısaltma öbeğinden oluĢan 2 deyim tespit edil-
miĢtir. Bu yapıdaki deyimlerde kısaltma öbeğini oluĢturan ilk sözcük iyelik almıĢtır, de- rin yapıda bu iyelik eki bir zamire bağlanmaktadır.
B.1.e. Belirtili Nesnesi Ġkileme Olan Deyimler
Türkçede belirtili nesne + fiil yapısındaki bazı deyimlerde nesnenin ikileme yapısında olduğu görülür. Calfa Sözlüğü‟nde tespit edilen böyle deyimler aĢağıda verilmiĢtir.
1. élini ayaghene késmék elini ayağını kesmek cesaretini kırmak, belini
kırmak 48b
Calfa Sözlüğü‟nde nesnesi ikileme olan sadece bir deyim yer almaktadır. Deyimde nes-
ne görevinde kullanılan ikileme hem iyelik hem de belirtme hâl ekini almıĢtır. Bu de- yimde de soyut bir durum somutlaĢtırılarak ifade edilmiĢtir.