G. Fiil + Fiil Yapısında Deyimler
III. CALFA SÖZLÜĞÜ’NDE ĠKĠLEMELER
4. Anlamlı ve Anlamsız Sözcüklerle Ġkilemeler
99 1. Aynı Sözcüğün Tekrarıyla Ġkilemeler
Calfa Sözlüğü‟nde yer alan ikilemeler içinde en çok aynı sözcüğün tekrarıyla kurulan
ikilemeler yer almaktadır. Bu ikilemeler isim, sıfat, zarf, zamir, fiil, ünlem gibi sözcük- lerden oluĢmaktadır. Bu sözcüklerin bir kısmı hiçbir çekim almadan ikileme oluĢturur- ken bir kısmı da farklı eklerle kalıplaĢarak ikileme oluĢturmaktadır. Bu ikilemeler, söz- cüklerin aldıkları eklere göre sınıflandırılmıĢtır.
1.1. Yalın Sözcüklerin Tekrarıyla Ġkilemeler
Aynı sözcüklerin tekrarıyla kurulan ikilemelerin büyük çoğunluğunda ikilemeyi oluĢtu- ran ögeler hiç ek almaz. Calfa Sözlüğü‟nde tespit edilen bu yapıdaki ikilemeler aĢağıda listelenmiĢtir.
1. tchok tchok çok çok çok çok au pis aller 12a
2. bol bol bol bol bol bol amplement 14b
3. vezvez vızvız didiĢme, niza bisbille 41b
4. kaynar kaynar kaynar kaynar aĢırı sıcak tout bouillant 46b 5. keper keper kıpır kıpır kıpır kıpır à gros bouillons 46b 6. gueuz gueuz göz göz göz göz
celluleux 60a
7. délik délik delik delik delik delik
8. sedjak sedjak sıcak sıcak hemen tout chaud 64a
9. djerdjer cırcır cırcır böceği cigale 68b
10. topal topal topal topal aksayarak clopin-clopant 71b 11. cheker cheker Ģıkır Ģıkır tez, hemen couramment 95b 12. keter keter kıtır kıtır kıtır kıtır croquant 101a
13. haï hay hay hay hay hay da 104a
14. dérédjé dérédjé derece derece derece derece
par degré 112b
15. réfté réfté refte refte gitgide
16. dich dich diĢ diĢ diĢ diĢ denté 117a
17. partcha partcha parça parça parça parça
en détail 125a
18. azar azar azar azar azar azar
19. ikichér ikichér ikiĢer ikiĢer ikiĢer ikiĢer deux à deux 127a 20. Allah Allah! Allah Allah! Allah Allah! mon dieu! 130a
100
21. djavdjav cavcav hindi dindon 131b
22. tané tané tane tane tane tane distinctement 135b 23. turlu turlu türlü türlü türlü türlü divers 136a
24. vah vah vah vah vah vah quel dommage 138a
25. yavach yavach yavaĢ yavaĢ yavaĢ yavaĢ
doucement 140a
26. agher agher ağır ağır ağır ağır
27. suru suru sürü sürü sürü sürü en foule 184a
28. damla damla damla damla damla damla goutte à goutte 193b 29. seke seke sıkı sıkı sıkı sıkı hermétiquement 200b 30. ahésté ahésté aheste aheste aheste aheste lentement 233b 31. avoudj avoudj avuc avuc avuç vuç à pleines mains 242b 32. aralek aralek aralık aralık ara ara, bazen par moment 259b
33. khemkhem hımhım hımhım nasillard 268a
34. adem adem adım adım adım adım pas à pas 292b
35. guéri guéri geri geri geri geri à reculons 345b 36. firadé firadé firade firade ayrı ayrı separement 377a
37. sek sek sık sık sık sık souvent 389b
38. tektek tıktık tıktık tac tac 400a
39. vaket vaket vakıt vakıt vakıt vakıt de temps en temps 404a 40. bàze bàze bazı bazı bazı bazı de temps à autre 404a
41. pék pék pek pek en fazla tout au plus 414a
42. koutchou koutchou kuçu kuçu köpek tou-tou 414a
43. birér birér birer birer birer birer
un à un 424b
44. yéguian yéguian yegân yegân tek tek
Calfa Sözlüğü‟nde yalın sözcüklerin tekrarıyla kurulmuĢ 44 ikileme tespit edilmiĢtir.
Bunların büyük çoğunluğu sıfat ve zarf iĢlevinde kullanılabilen ikilemelerdir. Zarf veya sıfat iĢlevli ikilemelerde ikilemeyi oluĢturan göz, delik, Allah, derece, diş, sürü, damla,
avuc, aralık, adım, vakıt gibi birçok sözcüğün isim türünde olduğu görülmektedir. Bu
sözcükler ikileme yapısına girdiğinde sözcük türü değiĢmiĢtir. Bir anlamda ikilemeler Türkçenin, ihtiyaç duyduğu sözcükleri kendi bünyesinde bulunan sözcüklerle karĢıla- mak için geliĢtirmiĢ olduğu çok pratik bir yoldur.
101
Calfa Sözlüğü‟nde az da olsa isim iĢlevli ikilemeler de yer almaktadır. Mesela vızvız, cırcır, cavcav, kuçu kuçu gibi taklidî sözcüklerin tekrarıyla oluĢan ikilemeler… Bu du-
rum aslında ikilemelerin anlatımı güçlendirme, pekiĢtirme gibi iĢlevleri yanında yeni sözcükler meydana getirerek ihtiyaç duyulan isimlerin karĢılanmasında önemli bir rol aldığını da göstermektedir.
Yalın sözcüklerin tekrarıyla kurulan ikilemelerin yapısında yer alan sözcüklerin büyük bir kısmının yerli sözcüklerden oluĢtuğu dikkat çekmektedir. Fakat Osmanlı Türkçesin- de derece, refte, tane, aheste, firade, vakıt, yegân gibi alıntı sözcüklerin de ikileme ya- pısında yer aldıkları görülmektedir. Bu durum, yabancı kökenli sözcüklerin zaman için- de içselleĢtirildiğini, dile mal edildiğini göstermesi bakımından önemlidir.
1.2. Yönelme Hâli Ekli Sözcüklerle Ġkilemeler
Aynı sözcüklerin tekrarıyla oluĢan ikilemelerin bir kısmında sözcüklerin hâl ekleri aldı- ğı görülmektedir. Ġlk sözcüğü yalın olup ikinci sözcüğü yönelme hâli ekini almıĢ ikile- meler aĢağıda listelenmiĢtir.
1. keur keurouna kör köruna körü körüne à l'aveugle 31a
2. itch itché iç içe iç içe compliqué 77b
3. yan yana yan yana yan yana côte à côte 93b
4. male malena malı malına değerine au prix coûtant 96b 5. doghrou doghrouya doğru doğruya direkt franchement 185a 6. butun butuné bütün bütüne kökten, temel-
li radicalement 336b
7. ard arda ard arda ard arda successif 393a
8. bach bacha baĢ baĢa baĢ baĢa tête à tête 407b
Calfa Sözlüğü‟nde yönelme hâli ekli 8 ikileme tespit edilmiĢtir. Bunların hepsi zarf veya
sıfat olarak kullanılabilen ikilemelerdir. Bu ikilemelerde dikkat çeken nokta ikilemenin anlamı ile ikilemeyi oluĢturan sözcüğün anlamının birbirinden farklı olmasıdır. Mesela
kör sözcüğü gözü görmez, görme engelli, âmâ… anlamına gelirken bu sözcüğün mey-
dana getirdiği körü körüne ikilemesi ise düşünüp taşınmadan, şuursuzca gibi anlamlara gelmektedir. Yine buna benzer Ģekilde iç sözcüğü bir şeyin içerisi, dâhil, dış karşıtı gibi anlama gelirken bu sözcüğün oluĢturduğu iç içe ikilemesi ise birbirinin içinde, karışık
102
ikilemelerin anlatım gücünün artırmak, anlamı pekiĢtirmek, kavramı pekiĢtirmek gibi iĢ- levlerinin çok ötesinde yeni sözcükler meydana getirme iĢlevinin çok baskın olduğunu göstermektedir.
1.3.UzaklaĢma ve Yönelme Hâli Ekli Sözcüklerle Ġkilemeler
Aynı sözcüğün tekrarıyla kurulan ikilemelerde bazen ilk sözcüğün uzaklaĢma hâli eki, ikinci sözcüğün ise yaklaĢma hâli eki aldığı görülür. Calfa Sözlüğü‟nde tespit edilen böyle ikilemeler aĢağıda listelenmiĢtir.
1. atchekdan atchegha açıkdan açığa açıktan açığa catégoriquement 58b 2. gundén guné günden güne günden güne de jour en jour 227b 3. éldén élé elden ele elden ele de main en main 242b 4. indjédén indjéyé inceden inceye inceden inceye minutieusement 257a 5. évladdan évlada evladdan evlada nesilden nesile de père en fils 299a 6. fénadan fénaïé fenadan fenaye kötüleĢerek de mal en pis 306b 7. birdén biré birden bire birdenbire de prime abord 323b
Calfa Sözlüğü‟nde uzaklaĢma ve yönelme hâli eki almıĢ sözcüklerden oluĢan 7 ikileme
tespit edilmiĢtir. Bu tür ikilemelerin hepsi zarf iĢlevlidir. Bu ikilemelerde de ikilemenin ve ikilemeyi oluĢturan sözcüğün anlamları birbirinden farklıdır. Mesela açık sözcüğü
açılmış, kapalı olmayan, kapalı karşıtı gibi anlamlara sahipken bu sözcüğün oluĢturdu-
ğu ikileme ise belirgin olarak, göz göre göre, ulu orta gibi anlamlar taĢımaktadır. Diğer ikilemelerde de aynı durum görülür.
Ġkilemeler sadece anlatımı kuvvetlendirmek, pekiĢtirmek için sözcüklerin tekrarından oluĢan basit yapılar değildir. Farklı kavramları ifade etmek, ihtiyaç duyulan sözcükleri karĢılamak için Türkçenin baĢvurduğu önemli söz türetme yollarından biridir.
1.4. UzaklaĢma Hâli Ekli Sözcüklerle Ġkilemeler
Aynı sözcüğün tekrarıyla kurulan ikilemelerde çok nadir de olsa ikinci öge uzaklaĢma hâli ekini almıĢ olabilir. Calfa Sözlüğü‟nde bu Ģekilde tespit edilen ikilemeler aĢağıda verilmiĢtir
103
1. kéndi kéndindén kendi kendinden kendiliğinden de soi même 382b
Calfa Sözlüğü‟nde ikinci ögesi uzaklaĢma hâl ekini almıĢ sadece 1 ikileme tespit edile-
bilmiĢtir. Bu ikileme dönüĢlülük zamirinin tekrarıyla kurulmuĢtur.
1.5. Fiilimsili Ġkilemeler
Türkçede isim, sıfat, zarf, ad, zamir gibi isim soylu sözcüklerin hâl ekleri alarak kurdu- ğu ikilemeler olduğu gibi fiillerin, fiilimsi eklerini alarak kurduğu ikilemeler de vardır.
Calfa Sözlüğü‟nde fiillerin, fiilimsi ekleri alarak kurduğu ikilemeler tespit edilmiĢtir.
Bunlar aĢağıda listelenmiĢtir.
1. olsa olmaça olsa olmasa olsun olmasın accessoirement 4a 2. olsa olsa olsa olsa olsa olsa au pis aller 12a 3. istér istéméz ister istemez ister istemez bon gré mal gré 195a
4. bilé bilé bile bile bile bile sciemment 372b
Calfa Sözlüğü‟nde fiilimsilerle kurulmuĢ 4 ikileme tespit edilmiĢtir. Fiilimsili ikileme-
lerde anlatımı pekiĢtirme, kuvvetlendirme gibi iĢlevler görülmez. Bu tür ikilemelerin yapısında tekrarlı zarf-fiil ekleri yer almaktadır. BaĢ, tekrar gruplarının hepsinin ikileme olamayacağını, bu gruplar içinde kalıplaĢmıĢ olanların ikileme olduğunu belirtir (2011: 53).
Tekrarlı zarf-fiil eklerinin belirli iĢlevleri vardır. Bu ekler fiillerde, asıl iĢlevleri dıĢında yeni anlamlar oluĢturuyorsa ikileme olarak kabul edilmelidir. Mesela bile bile sözünde böyle bir durum söz konusudur. “-(y)A ... -(y)A zarf-fiili, işlevi bakımından sürekli ola-
rak veya arka arkaya tekrarlanarak yapılan bir hareketi gösterir ve "-mak suretiyle" anlamı kazanarak önüne geldiği fiilin yapılış tarzını bildirir.” (Korkmaz, 2009: 985).
Fakat bile bile sözünde zarf-fiil ekinin yukarıda bahsedilen iĢlevleri dıĢında farklı bir anlam oluĢturduğu görülmektedir. Bu söz isteyerek, kasten gibi anlamlar taĢır. Bundan dolayı bu söz bir ikilemedir.
Yine yapmak fiilinin tekrarlı zarf- fiil ekleriyle kullanıldığı zaman ortaya çıkan yapar
yapmaz Ģekli ikileme değildir, sadece tekrardır. Çünkü bu yapıyla ortaya çıkan anlam,
tekrarlı zarf-fiil ekinin asıl iĢleviyle ortaya çıkmıĢtır. Zarf-fiil eki eylemin yapılma, ger- çekleĢme zamanını vermiĢtir. Fakat istemek fiilinden oluĢan ister istemez sözünde du-
104
rum oldukça farklıdır. İster istemez sözü zorunlu olarak, elinde olmadan, yarı gönüllü
olarak, biraz mecbur olarak gibi anlamlar kazanarak durum zarfı hâline gelmiĢtir. Bu
sözde eylemin zamanı ile ilgili bir bildirim yoktur. Bundan dolayı ister istemez sözü bir tekrar değil, yeni bir kavramı ifade eden ikilemedir.
Calfa Sözlüğü‟nde geçen olsa olsa ikilemesi -sA Ģart ekinin tekrarıyla oluĢmuĢtur. Olsa olsa ikilemesinde geçen -sA eki de zarf-fiil eki olarak değerlendirilmelidir. Bu ekin iĢ-
levleri ile bazı zarf-fiil eklerinin iĢlevleri aynıdır. Ödevini bitirdiğinde dışarı çıkabilir.
Ödevini bitirirse dışarı çıkabilir. Her iki cümlede de dıĢarı çıkma bir Ģarta, bir duruma
bağlanmıĢtır. ġayet ilk cümlede zarf-fiil varsa ki var o zaman ikinci cümlede de vardır. Özdemir de Ģart anlamındaki bu ekin mutlaka zarf-fiil ekleri içine alınması gerektiğini dile getirir (2013: 206).
Olsa olsa ikilemesi ancak, nihayet, olsun olsun, son ihtimal gibi anlamlar taĢımakta,
yeni kavramları karĢılayan bir söz olarak karĢımıza çıkmaktadır. Olmak fiili ile olsa ol-
sa ikilemesi arasında anlam bakımından dolaylı bir ilgi olsa da doğrudan bir ilgi yoktur. -sA Ģart bildirme iĢleviyle değil, baĢka bir iĢlevle karĢımıza çıkmaktadır. Olmak sözcü-
ğü ikileme yapısında tür değiĢtirerek zarf görevli bir sözcük hâline gelmiĢtir. Kısacası bir sözcük, zarf-fiil ekleriyle bir ikileme oluĢturmuĢsa hem sözcük türü değiĢmiĢ hem de yeni anlamlar kazanmıĢ demektir.
2.Yakın Anlamlı Sözcüklerle Ġkilemeler
Türkçede, aralarında çeĢitli anlamsal yakınlıklar bulunan bazı sözcüklerin bir ikileme yapısı içinde bir araya geldikleri görülmektedir. Bu tür ikilemelerde bazen sözcükler çe- Ģitli ekler alarak ikileme oluĢturur. Bazen de hiçbir ek almadan sadece anlamsal bir bü- tünlük içinde bir araya gelerek bir ikileme oluĢturur. Bu tür ikilemelerde ikilemeyi oluĢ- turan ne ilk sözcük ne de ikinci sözcük bir çekim eki alır. Calfa Sözlüğü‟nde bu Ģekilde yakın anlamlı sözcüklerin hiçbir çekim almadan oluĢturduğu ikilemeler yer almaktadır. Bunlar aĢağıda listelenmiĢtir.
105 2.1. Yakın Anlamlı Yalın Sözcüklerle Ġkilemeler
Türkçede anlamları birbirine yakın olan, aralarında çeĢitli anlamsal yakınlıklar bulunan bazı sözcükler hiçbir ek almadan bir ikileme yapısında birleĢmiĢtir. Calfa Sözlüğü‟nde bu yapıda bir hayli ikileme tespit edilmiĢtir.
1. silah pouçat silah pusat silah takımı armure 21a 2. pédér validé peder valide ebeveyn les auteurs de nos
jours 28b
3. tchale tcherpe çalı çırpı çalı çırpı broussailles 50a
4. euté béri öte beri öte beri ça et là 52a
5. soudjouk basterma sucuk bastırma iĢlenmiĢ et ürünleri charcuterie 63a
6. hayhouy hayhuy hayhuy charivari 63b
7. yare boutchouk yarı buçuk yarı buçuk à demi 115b 8. déyich dokouch deyiĢ dokuĢ değiĢim, takas échange 146b 9. sitémsokoum sitemsokum müessir, dokunaklı emporté-pièce 159a 10. guélin guvéyi gelin güveyi gelin güveyi les époux 165b
11. évbark evbark aile famille 175b
12. éni konou eni konu enikonu à loisir 238b
13. ich gudj iĢ güc iĢ güç occupation 277a
14. ana baba ana baba ana baba les parents 290a
15. faker foukaré fakır fukare fakir fukara les pauvres 295b
16. gudjbéla gücbela güç bela à peine 296b
17. tchanak tcheumlék çanak çömlek çanak çömlek poterie 316b 18. tchélik tchomak çelik çomak çelik çomak quille pour jouer 334b 19. yamrou youmrou yamru yumru yamru yumru raboteux 335b 20. sagh salim sağ salim sağ salim
sain et sauf 368a 21. sagh sélamét sağ selamet sağ selamet
22. ah vah ah vah ah vah sanglot 369b
23. sous pous sus pus sus pus silenciusement 380b
24. séssiz sédasez sessiz sedasız sessiz sedasız silenciusement 380b 25. dunia além dünya alem dünya âlem tout le monde 414a 26. yol érkian yol erkân yol erkân usage du monde 426a 27. tchaïr tchimén çayır çimen çimenlik, yeĢillik verdure 433a
106
28. zévkli séfale zevkli sefalı ehlikeyif voluptueux 444a 29. cheuylé beuylé Ģöyle böyle Ģöyle böyle entre le zist et le
zest 447b
Calfa Sözlüğü‟nde yakın anlamlı yalın sözcüklerden oluĢan 29 ikileme tespit edilmiĢtir.
Bunların büyük bir bölümü isim iĢlevlidir. Az da olsa yarı buçuk, eni konu, güç bela,
yamru yumru, sağ salim, sus pus, sesiz sedasız, şöyle böyle gibi sıfat ve zarf iĢlevli iki-
lemeler de yer almaktadır.
Yakın anlamlı sözcüklerden oluĢan ikilemelerde anlatımı kuvvetlendirme, pekiĢtirme fonksiyonunun pek görülmediği dikkat çekmektedir. Mesela öte ve beri sözcüklerinin anlamı ile bu sözcüklerin oluĢturduğu ikilemenin anlamı birbirinden farklıdır. Öte ve
beri sözcükleri yön, yakınlık / uzaklık gibi anlamlar taĢırken bu sözcüklerin oluĢturduğu öte beri ikilemesi önemsiz, ufak tefek şey anlamlarını taĢımaktadır.
Yine şöyle ve böyle sözcükleri ile bu sözcüklerin oluĢturduğu şöyle böyle ikilemesinin anlamı birbirinden farklıdır. Ġkileme ne iyi ne kötü, orta derecede, acı tatlı, iyi kötü,
aşağı yukarı, hemen hemen, yaklaşık olarak gibi anlamlar taĢırken böyle sözcüğü bunun gibi, buna benzer gibi anlamlara sahiptir. Şöyle sözcüğü ise şunun gibi, şuna benzer gibi
anlamlar taĢımaktadır.
Yine yarı ve buçuk sözcüklerinin temel anlamı ile bu sözcüklerin oluĢturduğu yarı bu-
çuk ikilemesinin anlamı birbirinden çok farklıdır. Yarı sözcüğü bir bütünün oluşturan iki eşit parçadan her biri, yarım olan gibi anlamlar, buçuk sözcüğü yarım, bir şeyin ya- rımı gibi anlamlar taĢırken yarı buçuk ikilemesi baştan savma, üstünkörü gibi anlamlar
taĢımaktadır.
Calfa Sözlüğü‟nde geçen silah pusat, sucuk pastırma, sitem sokum, zevkli sefalı gibi iki-
lemelerin Osmanlı Türkçesi söz varlığına özgü kullanımlar olduğu, günümüz Türkçe- sinde kullanılmadığı görülmektedir.
Yukarıdaki verilen örnek ve açıklamalardan hareketle ikilemelerin, Osmanlı Türkçesin- de ihtiyaç duyulan sözcükleri karĢılamak, anlatım zenginliği sağlamak için yararlanılan önemli bir yöntem olduğu söylenebilir.
107
2.2. Yönelme Hâli Eki Alan Yakın Anlamlı Sözcüklerle Ġkilemeler
Türkçede yakın anlamlı sözcüklerin bazen yönelme hâli ekleriyle kalıplaĢarak bir ikile- me oluĢturduğu görülmektedir. Her iki sözcüğü de yönelme hâli eki almıĢ ikilemeler ol- duğu gibi sadece ikinci ögesi bu hâl ekini almıĢ ikilemeler bulunmaktadır. Sözlükte tes- pit edilen her iki türdeki böyle ikilemeler aĢağıda verilmiĢtir.
1. eutéyé bériyé öteye beriye öteye beriye par-ci par-là 68a 2. éniné boyouna enine boyuna enine boyuna au long et au large 231b 3. ouzoun ouzadeya uzun uzadıya uzun uzadıya longuement 239a 4. chouraïa bouraïa Ģuraya buraya öteye beriye, her yere par-ci par-là 289a
Calfa Sözlüğü‟nde yönelme hâli ekli yakın anlamlı sözcüklerden oluĢan 4 ikileme tespit
edilmiĢtir. Bunlardan enine boyuna ikilemesinin, oluĢtuğu en ve boy sözcüklerinden ol- dukça farklı anlamlara sahip olduğu görülmektedir. Bu ikileme çok ince ayrıntıları ile,
eksiksizce, enikonu gibi anlamlar taĢımaktadır. Bu noktada ikilemelerin sadece anlamı
pekiĢtirme, kuvvetlendirme iĢlevli yapılar olmadığı, yeni söz türetmek için de çok elve- riĢli yapılar olduğu görülmektedir.
Türkçede zamirlerden oluĢan ikilemelerin fazla olmadığı bilinmektedir. Bununla bera- ber Calfa Sözlüğü‟nde şuraya buraya ikilemesinin zamir türündeki sözcüklerden oluĢ- tuğu görülmektedir.
Sözlükte tespit edilen uzun uzadıya sözünde ikilemeyi oluĢturan ilk sözcüğün anlamı ikileme yapısında pekiĢtirilmiĢtir.
2.3.Bulunma Hâli Eki Alan Yakın Anlamlı Sözcüklerle Ġkilemeler
Calfa Sözlüğü‟nde ögeleri bulunma hâli ekini almıĢ yakın anlamlı sözcüklerin oluĢtur-
duğu ikilemeler yer almaktadır. Bu ikilemelerin bir kısmı, sadece son sözcüğü yönelme hâli ekini alırken bazısı ise her iki sözcüğü de bu hâl ekini almıĢtır. Bu iki yapıdaki iki- lemeler de aĢağıda verilmiĢtir.
1. yane bachenda yanı baĢında yanı baĢında à côte 93b 2. chounda bounda Ģunda bunda rast gele par-ci par-là 68a 3. onda bounda onda bunda Ģuradan bura-
108
Eserde, bulunma hâli ekini almıĢ yakın anlamlı sözcüklerden oluĢan 3 ikileme tespit edilmiĢtir. Yanı başında ikilemesi hemen yanında anlamında anlamındadır. Bu sözde ikilemelerin anlatımı kuvvetlendirme, pekiĢtirme iĢlevini çok açık olarak görülmektedir.
2.4. Fiilimsili Ġkilemeler
Türkçede yakın anlamlı fiillerin fiilimsi ekleri alarak oluĢturduğu birçok ikileme mev- cuttur. Birbiriyle yakın anlamlı fiiller zarf-fiil ekleriyle birbirine bağlanarak ikileme meydana getirir. Calfa Sözlüğü‟nde tespit edilen bu yapıdaki ikilemeler aĢağıda veril- miĢtir.
1. yéyib itchmék yeyib içmek yiyip içmek faire bombance 43b 2. baghereb tchaghermak bağırıb çağırmak bağırıp çağırmak
jeter des hauts
cris 99b
3. aleb gueuturmék alıb götürmek alıp götürmek emporter 159a 4. tchékib gueuturmék çekib götürmek çekip götürmek entraîner 163b 5. deunub dolachmak dönüb dolaĢmak dönüp dolaĢmak errer 166a 6. ézilib buzulmék ezilib büzülmek ezilip büzülmek se mignarder 255b 7. guiyinib
kouchanmak
giyinib
kuĢanmak giyinip kuĢanmak se nipper 271a 8. seuyub saïmak söyüb saymak sövüp saymak pester 302a 9. silib supurmék silib süpürmek silip süpürmek rafler 337a 10. éyilib bukulmék eyilib bükülmek eğilip bükülmek se replier 354a 11. tchékib ouzatmak çekib uzatmak çekip uzatmak tendre 405a
Calfa Sözlüğü‟nde yakın anlamlı sözcüklerin fiilimsi eklerini alarak oluĢturduğu 11 iki-
leme tespit edilmiĢtir. Bağırıb çağırmak, dönüb dolaşmak, söyüb saymak, eyilib
bükülmek gibi örneklerde açıkça görüleceği üzere bu yapıdaki ikilemelerde anlatımı pe-
kiĢtirme, kuvvetlendirme iĢlevi çok güçlü bir Ģekilde görülmektedir.
Bu yapıdaki ikilemelerde yer alan sözcüklerin, ikilemede yer aldıkları sıranın değiĢmesi mümkün değildir. Bu durum ikilemelerdeki kalıplaĢmayı göstermesi bakımından önem- lidir.
Yakın anlamlı sözcüklerin zarf-fiil ekiyle birbirine bağlanarak oluĢturduğu ikilemeler aslında fiil + zarf-fiil + fiil yapısında birer birleĢik fiildir. Korkmaz bu tür fiiller hakkın- da Ģöyle der: “Anlam bakımından birleşiği oluşturan her iki fiil de bir bağlaçla birbiri-
109
ne bağlanmış gibi az çok kendi anlamlarını sürdürdükleri halde, anlam kaynaşması yo- luyla her iki anlamı birden içeren özel birer anlam da kazanmışlardır.” (2009: 835). Bu
ikilemelerde esas fiil, yardımcı fiil gibi bir durumdan söz etmek olası değildir. Bangu- oğlu da bu tür birleĢik fiilerde her iki kelimenin birbirini tasvire yaradığını, bundan do- layı aralarında kesin bir sıra olmadığını söyler (1998: 317). Sonuç olarak tasvirî fiiller- de görülen anlam özellikleri bu birleĢik fiillerde görülmez.
3. Zıt Anlamlı Sözcüklerle Ġkilemeler
Türkçede anlam olarak birbirinin karĢıtı olan bazı sözcüklerin, bir ikileme yapısı içinde bir araya gelerek kalıplaĢtığı görülür. Calfa Sözlüğü‟nde de zıt anlamlı sözcüklerin oluĢ- turduğu ikilemeler tespit edilmiĢtir. Bunlar aĢağıda verilmiĢtir.
3.1. Zıt Anlamlı Yalın Sözcüklerle Ġkilemeler
Calfa Sözlüğü‟nde zıt anlamlı sözcüklerin hiçbir ek almadan sadece anlamsal bir kalıp-
laĢmayla ikileme oluĢturduğu görülmektedir. Sözlükte tespit edilen bu yapıdaki ikileme- ler aĢağıda verilmiĢtir.
1. énichli yokouchle eniĢli yokuĢlı iniĢli yokuĢlu accidenté 4a
2. altust altüst periĢan, dağınık ébouriffé 145a
3. guédjé gunduz gece gündüz gece gündüz jour et nuit 227b 4. guirichli