Belgelerin Konularına Göre Yüzdelik Dilimleri

Mahiyeti Adet Yüzdesi

(%) 1. İdari atamalarla ilgili belgeler

2. Menzillerle ilgili belgeler 3. İktisadi nitelikli belgeler

3.1. Vergi ve vergi ödemeleri ile ilgili belgeler 3.2. Alım-satım ve kirayla ilgili belgeler 3.3. Narh

4. Sosyal nitelikli belgeler

4.1. Alacak-verecek, borç, veraset, miras, mal, emanet ve yapılan sulh akidleri ile ilgili belgeler

4.2. Vasi, vekil tayini, nafaka, evlenme, boşanma, mehir, kefalet, hibe ve tereke ile ilgili belgeler

4.3. Arazi, suyolu vb. anlaşmazlıklarla ilgili belgeler

4.4. Hırsızlık, haneye tecavüz/kişiye tecavüz veya kasdı veya sû-i hâl ikrarıyla ilgili belgeler

4.5. Diyet, olay ve ölüm keşifleriyle ilgili belgeler 4.6. Gasb, yaralama, sözlü saldırı, iftira ile ilgili belgeler

5. Askeri nitelikli belgeler

5.1. Askeri ikmal, zahire, iaşe vb. belgeler

5.2. Esirler, vefat eden askerlerin mallarının teslimi, askerin maaşı ve görev sorumluluklarıyla ilgili belgeler

6. Vakıf ve fetvâ ile ilgili belgeler 7. Diğer belgeler 32 4 251 131 118 2 294 193 55 8 12 12 14 16 10 6 6 60 4,83 0,60 37,86 19,76 17,80 0,30 44,34 29,11 8,30 1,21 1,81 1,81 2,11 2,41 1,51 0,90 0,90 9,04 TOPLAM 663 100

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

3. H.1036-1037/M.1627 TARİHLİ HARPUT ŞERʻİYYE SİCİLİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

3.1. 1627 Yılında Osmanlı Devleti ve Harput Sancağı

İncelememize konu olan sicile göre H.1036-1037/M.1627 tarihinde Osmanlı Padişahı IV. Murad'dır75

. Bu dönemde Osmanlı Devletiʼnin biri Abaza Mehmed Paşa İsyanı diğeri de Bağdad Seferi olmak üzere iki mühim sorunu vardı76

.

Hotin seferinde Erzurum beylerbeyi olan77 Abaza Mehmed Paşa, Sultan Osmanʼın yeniçeriler tarafından öldürülmesi sebebi ile isyan etmiş ve yeniçerileri katletmeye başlamıştır78

. Sultan Murad, Çerkes Mehmed Paşaʼyı serdar tayin ederek Abaza üzerine göndermiştir. Kayseri civarında meydana gelen savaşı Abaza kaybetmiş ve Erzurumʼa kaçmıştır. Erzurumʼu kendisine karargah yapan Abaza Mehmed Paşa, padişaha bağlılığını bildiren mektuplar göndererek af dilemiş ve Sultan Murad tarafından af edilerek79

yerinde bırakılmıştır (Ekim 1624)80.

Bu dönemde meydana gelen bir başka önemli olay ise Bekir Subaşı olayıdır. Bu dönemde Bağdad Beylerbeyi Yusuf Paşa idi. Ancak Bağdadʼın 12000 yerli kulu ile azaplarına ağa olan Bekir Subaşı uzun zamandır bu görevde bulunduğundan çok miktarda mal ve büyük şöhret kazanmıştı.Onun bu nüfuzundan rahatsız olan Yusuf Paşa ile Binbaşı Mehmed Ağa, Subaşının yağma ve çapul yapan Arapların üzerine gitmesini fırsat bilmiş ve Subaşıya karşı ittifak etmişlerdir. Ancak bu ittifaktan haberdar olan Subaşı geri döner dönmez Bağdadʼı kuşatmış; bu kuşatma sırasında Yusuf Paşa kaleden

75 _{İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C.III K.I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1995,}

s.148-149.

76

İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, s.160.

77

Mustafa Naima Efendi, Tarih-i Naʻima (Ravzatüʼl-Hüseyn Fî Hulâsati Ahbâriʼl-Hâfikayn), C.II, (Haz. Mehmet İpşirli), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2007, s.498.

78 _{Solak-zâde Mehmed Hemdemi Çelebi, Solak-zâde Tarihi, C.II, (Haz. Vahid Çabuk), Kültür Bakanlığı}

Yayınları, Ankara, 1989, s.498.

79

Solak-zâde Mehmed Hemdemi Çelebi, Solak-zâde Tarihi, s.516-517; Peçevi İbrahim Efendi, Peçevi

Tarihi II, (Haz. Bekir Sıtkı Baykal), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1992, s.376; Mustafa Naima

Efendi, Tarih-i Naʻima, s.553-557.

top nişanesine bakarken taşradan atılan kurşun ile, Mehmed Ağa ise Subaşı tarafından kayık içinde neft yağı ile yakılmak suretiyle öldürülmüştür81

.

Bağdadʼda meydana gelen olaylar payitahtta duyulunca Diyarbekir Beylerbeyi Hafız Ahmed Paşa Bağdad üzerine serdar tayin edilmiştir82

. Hafız Ahmed Paşa Bağdad önlerine gelince Bekir Subaşıʼya haber gönderip “Gerektirki paşalardan birini kabul edip, sen dahi evvelki riyasette kalasın, malına, canına zarar gelmez” diye bildirmişsede Subaşı kabul etmemiş, muhasaradan dolayı kıtlık başlayınca Subaşı, Şah Abbasʼa bir adamını gönderip yardım istemiş, “eğer Şah gelip Osmanlıʼyı bu canibden def” ederse Bağdadʼı Şahʼa vereceğini bildirmiştir83

. Şah ise bu durumu fırsat bilerek 30.000 kişilik bir kuvvetle Karçgay Hânʼı yardıma göndermiştir. Bu sırada Bekir Subaşı, Hafız Ahmed Paşaʼya da bir mektup göndererek “Siz lutf edip Bağdadʼı düşmana vermeye saʻy eylemen. Bir alçak pâyeli beylerbeyi gönderin kabul edelim” demiştir. Ancak Karçgayʼın kuvvetlerinin gelmesi ve Şah adına sikke basılacağının duyulması üzerine Hafız Ahmed Paşa, Bekir Subaşıʼya Rakka Eyaletini oğluna ise Hille Sancağını vereceğini bildirmiştir. Ancak Subaşı bu teklifi kabul etmemiştir. Bunun üzerine Ahmed Paşa Bağdad Eyaletiʼnin Subaşıʼya verileceğini bildirince Subaşı, Şahʼa yaptığı tekliften vazgeçmiştir84

.

Şah Abbas, Subaşıʼdan red cevabı alınca bizzat sefere çıkmış ve Temmuz 1623ʼde Bağdadʼı kuşatmıştır85

. Hafız Ahmed Paşaʼnın Bağdadʼa yardıma gelmesi Bekir Subaşıʼyı korkutacağı gibi, Abaza Mehmed Paşaʼnın Diyarbekir taraflarına inmesinden çekinilmiştir. Vaziyet payitahta yazıldıysa da bir sonuç alınamamıştır86

. Sonuçta Bekir Subaşıʼnın oğlunun ihaneti ile Şahʼın ordusu içkaleye girmiş, Şahʼın adamları tarafından Bağdad ele geçirildikten sonra Bekir Subaşı öldürülmüşdür87

. Veziriazam Çerkes Mehmed Paşa, Bağdad üzerine sefere gitmek için Tokatʼda kışlarken 1625 yılında vefat ettiğinden, yerine Diyarbekir Beylerbeyi Hafız Ahmed Paşa veziriazam tayin olunarak88 Bağdad üzerine gönderilmiştir. Kasım 1625ʼde Bağdad kuşatılmış, dokuz ay süren kuşatmanın ardından İran kuvvetleri bozularak çekilmiştir.

81 _{Kâtib Çelebi, Fezleke Tahlil ve Metin I-III, (Haz. Zeynep Aycibin), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniv.}

Sos. Bil. Ens. Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul, 2007, s.707-708.

82

Kâtib Çelebi, Fezleke Tahlil ve Metin I-III, s.708.

83 _{Mustafa Naima Efendi, Tarih-i Naʻima, s.522-523.}

84 _{Mustafa Naima Efendi, Tarih-i Naʻima, s 523-525; Kâtib Çelebi, Fezleke Tahlil ve Metin I-III, s.711-}

713.

85

İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, s.158.

86 _{İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, s.159.}

87 _{Kâtib Çelebi, Fezleke Tahlil ve Metin I-III, s.719-721; Peçevi İbrahim Efendi, Peçevi Tarihi II, s.368.} 88 _{Kâtib Çelebi, Fezleke Tahlil ve Metin I-III, s.738-739.}

Şah Abbas bu başarısızlık üzerine bir elçi göndermiş, karşılıklı görüşmelerden sonra Şah, Bağdadʼı boşaltmaya karar vermiştir. Ancak bu sırada kapıkulları ayaklanmış, Hafız Ahmed Paşaʼyı “sen kızılbaşla berabersin” diyerek ata bindirip, İmam-ı Azam Kalesine hapse götürürlerken, ocağın ihtiyarları önlerine geçip onları durdurduysa da olayı haber alan Şah Abbas “giden askere kale vermek olmaz” diyerek anlaşmadan vazgeçmiştir (Temmuz 1626)89

.

Aralık 1626 yılında Hafız Ahmed Paşa azledilmiş ve yerine Halil Paşa veziriazam olmuştur90. Halil Paşa, Bağdadʼı ele geçirmek için hazırlıklar yaparken Acem sınırında olan şehirlerden Ahıska Kalesiʼni Şahʼın adamlarının muhasara ettiği haber alınmış91

; bunun üzerine Halil Paşa, Anadolu Beylerbeyi Dişlenk Hüseyin Paşaʼyı serdar tayin ederek Diyarbekir, Haleb, Maraş, Rumeli beylerbeyleri ile Diyarbekir kulu ağalarını Ahıska tarafına göndermiştir. Abaza Mehmed Paşaʼya da haber gönderilip sefere katılması istendiyse de Abaza, seraskerliğin kendisine verilmesini istemiş ve kendisinin yeniçerilere güveninin olmadığını bildirmiştir. Ancak Halil Paşa onun isteklerini kabul etmemiştir 92 _{. Abaza bu seferin kendi üzerine yapıldığını}

zannettiğinden, isyan etmiş ve Erzurum Kalesiʼne kapanmıştır93

. Halil Paşa durumu öğrenince harekete geçti ise de elde top ve güçlü silah bulunmadığından ve kötü hava koşulları nedeniyle bir başarı elde edemeyerek geri dönmüştür94

.

Bu başarısızlıktan sonra Nisan 1628ʼde Halil Paşa azledilmiş, yerine Hüsrev Paşa veziriazam olmuştur95

. Hüsrev Paşa Erzurum üzerine hareket ederek, Erzurum Kalesiʼni ele geçirmiş, Abaza Mehmed Paşa da teslim olmak zorunda kalmıştır. Hüsrev Paşa Abazaʼyı yanına alarak Ahıska Kalesiʼni de zabt etmiş ve 14 Aralık 1628ʼde payitahta dönmüştür96

.

Osmanlı Devletiʼnde sefere giden ordunun ihtiyaçları, geçtikleri yer halkından karşılanmaktaydı; bu nedenle yol güzergahındaki kadılıklara bu doğrultuda ferman ve mektup gönderilmekteydi. İncelememize konu olan sicilde Veziriazam Halil Paşa bir taraftan Bağdad üzerine sefer hazırlıkları yaparken diğer taraftanda Abaza Mehmed

89

Kâtib Çelebi, Fezleke Tahlil ve Metin I-III, s.738-767.

90

Mustafa Naima Efendi, Tarih-i Naʻima, s.609.

91 _{Solak-zâde Mehmed Hemdemi Çelebi, Solak-zâde Tarihi, s.519-520.} 92 _{Mustafa Naima Efendi, Tarih-i Naʻima, s.611.}

93 _{Solak-zâde Mehmed Hemdemi Çelebi, Solak-zâde Tarihi, s.520-521.} 94

Peçevi İbrahim Efendi, Peçevi Tarihi II, s.383.

95 _{Solak-zâde Mehmed Hemdemi Çelebi, Solak-zâde Tarihi, s.522.}

96 _{Solak-zâde Mehmed Hemdemi Çelebi, Solak-zâde Tarihi, s.522-525; Peçevi İbrahim Efendi, Peçevi}

Paşa ile mücadele etmiştir; bu nedenle geçeceği yol güzergahındaki kazalara çok sayıda emir gönderilmiştir. Mesela İstanbul'dan Veziriazam Halil Paşa'nın geçeceği yol üzerindeki kadılara, mirimiran, mirliva mütesellimleri, kale dizdarları, neferat ağaları ve köy kethüdalarına hitaben gönderilen Temmuz 1627 tarihli bir fermanda; Acem diyarından gelen elçinin yiyecek içecek ihtiyacının temin edilmesi, kendisine ve adamlarına her hangi bir zarar gelmemesi ve yanlarına yeterince kılavuzlar verilip, emin ve salim bir şekilde Halil Paşa'ya götürülmeleri istenilmiştir97

. Haziran 1627 tarihinde Amid, Atak, Abak, Çapakçur, Harput, Mazgird, Pertek, Çemişgezek, Sağman ve Haleb kadılarına hitaben yazılan bir fermanda; şark seferi için yol üzerindeki menzillerden sürsat zahiresinin tedarik edilmesi istenilmiştir98

. Mart/Nisan 1627 tarihinde Dergah-ı Ali Yeniçerilerinden Ali Ağa'nın Ayntab, Malatya, Diyarbakır, Harput, Çemişgezek, Eğin, Divriği, Arabgir, Pertek, Sağman, Mazgird, Palu ve Sivas kadılarına hitaben gönderdiği mektupta ise umumen yeniçerilerin şark seferine katılmaları istenmiştir99

. Mart/Nisan 1627 tarihli Ayntab, Malatya, Divriği, Harput, Sivas ve Haleb'den Diyarbakır'a kadar yol üzerindeki kadılara hitaben gönderilen bir fermanda bütün yeniçerilerin sefere ihrac olmaları istenmiş ve gelmeyenlerin haklarından gelineceği bildirilmiştir100

. Nisan 1627ʼde ise Haleb'den gönderilen bir fermanda Veziriazam Halil Paşa ile kapukulları vs. askerin geçecekleri menzillere, Diyarbakır'dan yiyecek-içecek, dakik akçe, şaʻir(arpa), koyun ve yağ gönderilmesi emredilmiştir101

. Yine zahire tedariği102

ve yeniçerilerin sefere katılmalarının sağlanması 103 hususunda Harput kadısına hitaben pek çok emir gönderilmiştir.