Beceri Türleri 30

Araştırmacılar beceri sınıflandırması ile ilgili yaptıkları çalışmada motor becerilerin birbirlerine benzemediğini, çeşitli hareket kalıplarına sahip olduğunu ifade etmektedirler.

Motor hareketle ilgili olarak bilim adamları tarafından farklı sınıflandırmalar yapılmakla birlikte; aşağıda belirtilen sınıflandırmalar yaygın olarak kullanılmaktadır (Gallahue, 1982; Gabbard, 1992; Frost & Wortham & Reifel, 2001;Morton ve ark. 2001). Araştırmacılar bazı motor becerilerin iki ve daha fazla parçadan oluştuğunu öne sürmektedirler.

Şekil 1. Üç boyutlu motor becerilerin sınıflandırılması (Knapp, 1963)

Beceriler bir sınıflandırmaya göre devamlı, aralıklı ve seri, olarak üç farklı türde tanımlanmaktadır (Davis ve Ark. 1997). Motor becerilerin kazanılması ve korunması ile ilgili olarak birçok hareket görevinin tekrar tekrar yapıldığında gözlenen dikkat çekici korumanın bu ritmik özelliğe bağlı olduğu bilim adamları tarafından belirtilmektedirler. Diğer bir sınıflama, motor ve algısal beceriler olarak tanımlanmaktadır (Schmidt, 1992). Diğer bir sınıflamada hareketin zamanlamasını kimin ayarladığına göre içsel düzenlemeli ve dışsal düzenlemeli beceriler olmak üzere tanımlanmaktadır (Morton ve ark. 2001).

Hareket becerisi öğretirken beden eğitimi öğretmenleri, antrenörler ve ebeveynlerin bu sınıflamaları bilmesi ve hareketi iyi analiz etmesi önem arz eder (Gallahue, 2002). Beceri ile ilgili sınıflamalar aşağıda kısaca tanımlanmıştır (Schmidt, 1992).

2.3.4.1. Devamlı Yada Tekrarlanan Beceriler

Tekrarlanan beceriler (Contınuous Skıll) Sıkça sergilenen ahenkli, entegre ve düz olan beceri türüdür.

Tekrarlanan beceriler, sürekli yinelenen ve bir doğası olan becerilerdir. Örneğin, sürat koşusunun hareket modelini oluşturan hareketler yarış boyunca sürekli olarak tekrarlanmaktadır. Bu sürekli yinelenme özelliği; maraton, bisiklet, yüzme ve sürat pateni ve çim kayağı gibi sporlarda bulunmaktadır. Hareketin başlangıcı ve sonunda açıklık olmayan uygulayıcı istediği sürece devam eden becerilerdir. Hareketler belirli bir süre içersinde sürekli ritmik olarak uygulanır.

Tekrarlanan becerilerin en önemli özelliği; becerinin tamamlanmış bir döngüden (cycle) hemen ardından geleni doğurmaktadır. Bu beceri kros, yüzme ve araba kullanmada özellikle çok önemlidir. Bu tür becerilerde kesin bir başlangıç ve son yoktur zaman içinde sürekli tekrarlanarak yapılırlar. Bu beceri türlerine örnek olarak koşma, yüzme, yürüme ve pedal çevirme verilebilir.

2.3.4.2. Aralıklı – Tekrarlanmayan Beceriler

Aralıklı becerilerin (Discrete Skill) belirgin özelliği hareketin başlangıç ve bitişinin kesin olarak bilinmesidir. Becerinin sergilenmesi açık ve yalındır. Hareketin başı ve sonu arasında belirgin bir açıklık bulunan becerilerdir. Beceri tekrarlanabilir ancak yeniden başlanmalıdır. Spor beceriler içinde en önemli ve en sık görülen beceri türüdür. Örnek olarak top atma, topa vurma, yüksek atlama, top yakalama. Tekrarlanmayan beceriler (non-repetitive) genellikle yinelenmeyen olarak adlandırılmaktadır, çünkü bu beceriler bir spor olayı içinde bir kereden fazla tekrarlanıyor olsa da belirli bir başlangıca ve sona sahiptirler. Bunlara birçok örnek verilebilir; tramplen atlama, gülle atma, güreş gibi.Bu tür beceriler bir dizi biçiminde birbirlerini izlemez ve tekrarlanmazlar. Bunun yerine bu becerilerin hemen ardından tamamen farklı bir hareket gelir. Eğer sporcu bir tramplen atlayıcısı ise, havuza dalacak, havuzun dışına çıkacak ve dalma sırasının yeniden kendisine gelmesini bekleyecektir. Buna benzer bir durum gülle atıcısı için de geçerlidir. O da atışını tamamladıktan sonra atış sırasının yeniden ona gelmesi için diğer sporcuların atışlarını tamamlamalarını bekleyecektir.

Tekrarsız becerileri birbirinden bağımsız davranışlar olarak öğretilir. Bir beceri iyi bir biçimde öğretildikten sonra bu harekete yardımcı olacak başka beceri yada hareketler eklenebilir. Örneğin cimnastikçinin öne aşma (handspring) hareketinin ardından yunus takla (dive-roll) hareketini yapması. Tekrarlanmayan bir beceride üretilen hareket büyüklüğünün (momentum) devam ettiği ve diğer bir tekrarlanmayan becerinin başlamasına olanak verdiği sıklıkla görülmektedir.

2.3.4.3. Seri Beceriler (Serial Skill)

Seri beceriler genelde bir grup aralıklı becerinin belirli bir seri dizilişinde yapılarak yeni tür bir beceri sergilenmesi şeklinde tanımlanmaktadır. Burada hareketlerin belirli bir sırada ve zamanında yapılması yeni tür becerinin ortaya konmasında çok önemlidir.

Seri becerilerde bulunan her hareketin kesin bir başlangıç ve sonu vardır. Birçok farklı elementin bir araya gelmesiyle ortaya konulan bütün hareket becerisidir. Hareketi meydana getiren elementlerin yapılması önem arz eder. Arabada vites değiştirme seri bir beceri örneği olarak verilebilir. Burada debriyaja basma, gaza veya frene basma ve vites değiştirme hareketleri yapıldığından seri beceri özelliği taşımaktadır.

Aralıklı Beceriler Seri Beceriler Devamlı Beceriler Kesin bir başlangıç ve son

vardır

Birbiri ardında uygulanan kesin hareketler vardır

Kesin bir başlangıç ve son yoktur

Ok atma Top yakalama Kaleye şut çekme

Çivi çakma Cimnastik serisi Vites değiştirme Araba sürme Yüzme Bisiklet binme

Şekil 2. Beceri türleri ve özellikleri (Schmidt, 1992) 2.3.4.4. Açık Beceriler (Open Skill)

Açık beceri sporcunun yaptığı hareketleri önceden belirlemeden çevresel şartlara göre ayarlamasını gerektirir. Uygulayıcının sürekli çevresindeki etkilere uyum sağlamak zorunda olduğu becerilerdir. Beceri uygulanırken değişen çevre şartları ve rakibin durumu dikkate alınmak zorundadır. Mesela tenis kortunda sporcu hamlelerini rakibinin tahmin edilmeyen atışlarına göre ayarlaması bu beceri türüne örnek olarak verilebilir. Beceride çevresel şartlar veya rakibin durumuna göre hareketin yönlendirilmesi veya seçimi söz konusu ise bu tür beceriler açık beceri olarak tanımlanmaktadır.

Açık becerilere örnek olarak rakibin baskısı altında top sürme, denge ağacında yürüme, bisiklet binme, araba kullanma becerileri verilebilir. Futbolda arkadaşıyla paslaşma açık becerilere örnek olarak verilebilir. Birçok spor becerisi de tahmin edilemeyen ortamlarda sergilenmektedir. Bu beceriler ise genellikle açık beceriler olarak tanımlanmaktadır. Tahmin edilemeyen bir durumla karşılaşma nedeni, sporcunun yapmaya çalıştığını bozmaya çalışan rakiplerin varlığıdır.

Sonuç olarak, sporcu yarışma süresince herhangi bir anda ortaya çıkabilecek koşullara göre tepki göstermek zorundadır. Voleybolcu, filenin üzerinden gelen servise göre bir tepki gösterir. Vereceği tepki servisin yüzen (floating) yada smaç servisi oluşuna göre değişecektir. Serbest güreş yada judoda sporcu rakibinin davranışlarına

göre savunmada kalır yada atak yapar. Futbolda, bir kaleci, hücumdaki oyuncunun davranışlarına yada şutuna göre hareket eder.

Rakibin yanı sıra; rüzgâr, dalgalar, yağmur, güneş ve değişen dış koşullar belirsizlik yaratabilir. Ve bu durumda da tahmin yürütülemez. Bir sörfçü, dalganın doğasını tahmin etmek ve sörf becerilerini buna göre sergilemek zorundadır. Futboldan güneşe kadar değinmiş olduğumuz tüm sporlarda görünen değişkenlik sporcunun ani kararlar vermesini ve becerilerini değişik hız düzeyinde sergilemesine sebep olur. Bu durum, değerlendirmenin ve çabuk harekete geçmenin önemli olduğu anlamına gelmektedir.

Tahmin edilemeyen koşullar altında sergilenen açık beceriler konusunda antrenörlük yapılıyorsa; koşulları, olası en tahmin edilebilir duruma getirmekle işe başlamak gerekir. Örneğin; güreşçiler; tek dalan rakibine karşı aynı savunma davranışını tekrar tekrar çalışır.

2.3.4.5. Kapalı Beceriler (Closed Skill)

Kapalı beceri sporcunun yaptığı hareketleri önceden belirleyerek seri halinde yapması olarak tanımlanmaktadır. Becerinin ilk öğrenilen formu olup çevrenin çok az etkili olduğu ya da hiç etkilemediği becerilerdir. Bu beceri türüne, tenis de sporcunun topu rakip alanın istediği bölgesine göndermek için yaptığı ezbere hareket örnek olarak verilebilir.

Beceriler genelde çok kesin sınırlarla birbirinden ayrılmazlar. Örneğin teniste rakip alanın istenilen bölgesine top atmada rakip sporcunun durumu gözlenerek atışı buna göre yönlendirme kapalı beceriden açık beceri türüne hafif bir geçiş olarak tanımlanabilir. Kapalı becerilere örnek olarak tenis ve voleybol da servis atışı, potaya durarak şut atma, futbolda yapılan direk vuruşlar verilebilir. Futbolda penaltı atışı ya da okçuluk kapalı becerilere örnek olarak verilebilir.

Kapalı beceriler Geçiş Açık beceriler

Tahmin edilebilir çevre Yarı tahmin edilebilir çevre Tahmin edilmeyen çevre Cimnastik Okçuluk Yazı yazma Yürüme Araba kullanma Satranç oynama Futbol oynama Güreş Servis karşılama

2.3.4.6. Motor Beceriler (Motor Skıll)

Motor beceriler birinci derecede hareketin başarılı ve kaliteli bir şekilde yapılmasını belirler. Örneğin bir yüksek atlamada sporcu kesin olarak ne yapacağını bilmektedir. Sporcu en yüksek noktadan atlamak için hareketin kesinlikle geçerli bir şekilde eksiksiz olarak yapmasını gerektirmektedir. Motor beceri hareketin nasıl yapılacağını belirlerken algılama becerisi ne yapılacağını belirler. Bu iki kavram iç içe olduğundan bir hareketi tam anlamıyla motor veya algısal bir beceri olarak ayırt etmek mümkün değildir.

Temel motor beceriler: Yüksek doğruluk ve kontrolle yapılan yürüme, koşu, sıçrama, atma gibi temel hareket modelleridir, önemli olan hareketin doğruluğudur (Gallahue, 1982). Bu temel beceriler daha ileri düzeydeki özellikli sporda beceri öğrenimi hareketlerin temelidir. Hareketin ustalaşması, ilkel formdan gelişmiş forma ve minimal formdan spor becerisine uzanır.

2.3.4.7. Algılama Becerisi (Cognıtıv Skıll)

Bir becerinin ortaya konmasında algılama ve karar verme önemli unsurlar olup becerinin yapılıp yapılmamasını belirler. Algılamada becerinin kendisi çok önemli olmayıp, hangi hareketin çok önemli olduğu, ne zaman ve hangi sırada yapılmasına karar verme büyük önem taşımaktadır. Örneğin satrançta piyonu hızlı veya yavaş olarak ileri sürme önemsiz olup, avantaj sağlayacak piyonu ileri sürmeye karar vermek çok önemlidir.

Algısal Motor Program: Motor mekanizmaları ve etki-tepki diye adlandırılan duyu sistemini içeren ardı ardına sıralı uygun gelişimsel deneyimleri içerecek şekilde dizayn edilen programlardır.

Motor beceriler Algılama becerileri

En düşük düzeyde karar verme

Üst düzeyde motor kontrol

Bazen karar vermek gerekir

Belli miktarda motor kontrol En üst düzeyde karar vermek gerekir Çok düşük motor kontrol Yüksek atlama

Fırlatma Halter

Yarış arabası kullanma Koroda şarkı söyleme Buz üstünde yelkenli kullanma

Satranç oynama Yemek pişirme Antrenörlük yapma Şekil 4. Beceri türleri ve özellikleri (Schmidt, 1992).

2.3.4.8-İçsel Düzenlemeli Beceriler

Hareketin zamanlamasına hareketi uygulayan kişi tarafından karar verilir. Örnek olarak tenis servisi verilebilir.

2.3.4.9. Dışsal Düzenlemeli Beceriler

Hareketin zamanlamasına hareketi uygulayan kişi tarafından karar verilmez. Örnek olarak servis karşılama verilebilir.

2.3.4.10. Kaba Motor Beceriler

Büyük kas gruplarını ilgilendiren hareketlerdir. Kaba motor becerilere örnek olarak; oturma, yürüme ve koşma gibi hareketler verilebilir.

2.3.4.11. İnce Motor Beceriler

Küçük kas gruplarını ya da vücudun sınırlı bölümlerini ilgilendiren hareketlerdir. Örnek olarak kalem tutma, düğme ilikleme vb. hareketler verilebilir (Gallahue, 1982).