Beşeri Kalkınma Endeksi

Ekonomik büyümenin ülkenin tümüne yansıması toplumsal kalkınmayı sağlarken, bunun bireye yansıması ise beşeri kalkınmayı sağlamaktadır (Kunduracı, 2009). Ülkelerin gelişmişlik düzeylerini ölçmekte kullanılan metotlardan biri de Beşeri Kalkınma Endeksidir. İnsani Kalkınma Endeksi (HDI) olarak da ifade edilmektedir. UNDP tarafından geliştirilen bu metot, ülkelerin kalkınmışlığını eğitim, sağlık ve gelir düzeyleriyle ölçen bir endekstir. Bu endekste gelişmişlik büyüme hızıyla, refah seviyesi ve kalkınmışlığı gösteren diğer göstergelerle birlikte dikkate alınmaktadır. Ülkeler ekonomik bakımdan büyüme gösterseler dahi refahın dağılımını sağlayamadıklarından sorunlarla karşılaşmaktadır. Birleşmiş Milletler Kalkınma Teşkilatı (UNDP), tarafından yayınlanan beşeri kalkınma raporlarında, toplumun gerçek zenginliğinin, temiz bir çevrede yaşayan, sağlıklı ve kendine özgü bir ortamdan faydalanan bir toplumla elde edilebileceği üzerinde durulmaktadır. Beşeri kalkınmanın ölçülmesindeki zorluklardan dolayı üç gösterge dikkate alınmaktadır (Tuna & Yumuşak, 2011).

Bu üç gösterge; ortalama ömür, eğitim durumu ve hayat standardıdır. Her bir endeks tek tek hesaplanır ve sonra da bu endeks değerlerinin basit aritmetik ortalaması alınır. Beşeri kalkınma raporlarında içerikleri eğitim, sağlık, çevre, göç, kadın-erkek eşitliği, sivil toplum, demokrasi, küreselleşme, insan hakları, kültürel özgürlükler gibi konular ön plana çıkmakta ve içerik her geçen gün zenginleşmektedir (Keskin, 2011).

Beşeri kalkınma endeksinin hesaplanmasında ortalama ömür, yaşam beklentisi ile ölçülmektedir. Eğitim durumu ise yetişkinler arasındaki okuma-yazma oranı ile ortalama eğitim süresi ile ölçülmektedir. Hayat standardı ise kişi başına düşen milli gelirin Satınalma Gücü Paritesi (SGP) ile elde edilmektedir (Demir S. , 2006).

Beşeri kalkınma endeksi aşağıdaki gibi formüle edilmektedir:

HDI=f( Okur-yazarlık oranı, ortalama yaşam beklentisi, fert başına GSYİH)

36

Endeks=(Gerçekleşen Değer-En Düşük Değer)/(En Yüksek Değer-En Düşük Değer)

İnsani Kalkınma Endeksinin hesaplanmasında her bir endeks için yararlanılan maksimum ve minimum değerler OECD tarafından hesaplanmaktadır. Hesaplanan bu değerler Tablo 1’de gösterilmektedir.

Tablo 1: İnsani kalkınma endeksi (HDI) için hesaplanan değerler (2001)

Göstergeler Maksimum Değer Minimum Değer

Doğumda Yaşam Beklentisi(Yıl) 85 25

Yetişkin Okuma-Yazma Oranı

(%) 100 0

Genel Okullaşma Oranı (%) 100 0

Kişi Başına GSYİH ($) (SAGP) 40.000 100

Kaynak: (UNDP, 2007)

Bu değerlerle her bir değişken için endeks hesaplanır ve bu alt endeksler toplanarak aritmetik ortalama alınır. İnsani Kalkınma Endeksi (HDI), Yaşam beklentisi (YE), Eğitim düzeyi (EE) ve Uyarlanmış gelir (GE) olmak üzere;

HDI=(YE+EE+GE)/3 formülüyle hesaplanabilmektedir.

Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı raporlarında, yukarıdaki kriterlere göre oluşturulan İnsani gelişme endeksinin oluşumu Şekil 4’te gösterilmiştir (Karataş &

Çankaya, 2010).

37

UNDP raporlarında yukarıdaki kriterlere göre oluşturulan beşeri kalkınma endeksinin değeri 0 ile 1 arasında değerler almaktadır. Değerin 0’a yaklaşması insani açıdan daha düşük gelişmişlik seviyesini gösterirken, değerin 1’e yaklaşması insani gelişmişlik seviyesinin yüksekliğini ifade etmektedir (Ünal, 2008).

Ülkeler beşeri kalkınma endeksini aldığı değerlere göre sınıflandırılmaktadır.

Beşeri kalkınma endeks değeri 0,800 ve üzeri olan ülkeler beşeri kalkınma düzeyi yüksek olarak nitelenirken; endeks değeri 0,500-0,799 arasında olan ülkeler beşeri kalkınma düzeyi orta olarak nitelendirilmektedir. 0,499 un altında beşeri kalkınma endeks değerine sahip olan ülkeler ise beşeri yönden geri kalmış ülkeler olarak kabul edilir (Çetin, 2005).

İnsani Gelişme Endeksi, “uzun ve sağlıklı bir yaşam”, “bilgiye erişim”, “insana yakışır yaşam koşulları” konularını değerlendirerek, uzun vadelerde ilerleme ölçümü yapan bir endekstir. Son yayımlanan 2018 raporunda 2017 yılı verilerine yer verilmiştir. 2018 yılı raporundaki verileri mevcut olan ülkelerden 189 ülkeye bakıldığında; Tablo 2’de genel olarak Afrika kıtasında yer alan ülkelerin insani gelişme endeksleri sıralamasında gerilerde oldukları, Batı Avrupa ülkelerinin ise ilgili sıralamada üst sıralarda yer aldıkları görülmektedir. Türkiye’nin ise 2017 yılındaki İnsani Gelişim Endeks (İGE) değeri 0,791 olurken, 188 ülke arasında bu değerle 64. olmuştur (UNDP, 2018).

Sosyal Boyut Ekonomik Boyut

Eğitim Standardı Sağlık Standardı

Okuma Yazma Oranı

%

Okullaşma Oranı %

Ortalama Yaşam Beklentisi

Yaşam Standardı

Satınalma Gücü Paritesi ile Kişi Başına GSYİH

İNSANİ GELİŞME ENDEKS DEĞERİ

Şekil 4:İnsani kalkınma endeksinin (HDI) oluşumu, Kaynak: (Karataş & Çankaya, 2010)

38 Tablo 2: İnsani gelişme endeksi 2017

Ülkeler

1970’lere kadar kalkınma kavramı ekonomik büyüme ile özdeşleştirilirken bu yıllarda ekonomisi büyüyen bazı ülkelerin politik dengesizlik, işsizlik oranlarının yükselmesi veya gelir dağılımın adil olmaması gibi sorunlarla karşılaşması ekonomik büyümenin sorunlara tek başına çözüm getirememesi gerçeğiyle yüzleşilmesine neden olmuştur. 1980’lerde gelişmekte olan ülkelerde Uluslararası örgütlerin himayesinde uygulanan programların karşılıklarının ağır olması kalkınmaya yönelik kuşkuları artırdı.

Aynı zamanda ekonomik büyüme düzeyi yüksek olan ülkelerde suç işleme oranlarının ve çevre sorunlarının yüksek olması sebebiyle ciddi sorunlar yaşarken, orta gelir düzeyindeki ülkelerin refah seviyelerinin daha yüksek olması dikkat çektiği görülmüştür. Büyüme düzeylerinin yüksek olduğu ülkelerde yaşanan sorunlarla yoksulluğun engellenemediği ve yaşam kalitesinin artmadığı görüldü. Görülen yüksek suç oranları ve çevre sorunları nedeniyle ciddi sıkıntılar yaşanırken, orta gelir düzeyindeki ülkelerin ise refah düzeyi

39

açısından iyi bir durumda olmaları dikkat çekerken, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı, İnsani Gelişme Raporunu yayınlamıştır. Tüm bu gelişmeler insanı, kalkınmanın temeline konulması gerektiğini ortaya çıkarmıştır (Gürses, 2009). Endeks, Pakistanlı ekonomist Mahbub ul Haq tarafından geliştirilmiştir (URL-1, t.y.) İlk olarak 1990 yılında yayınlanmaya başlayan İnsani Gelişme Raporu, günümüze kadar her yıl yayınlanmaktadır (Demir S. , 2006).