57
¾ İç denetimle ilgili etüt, inceleme, araştırma ve diğer çalışmalar ile istatistikî verileri değerlendirerek, gerekli görülenleri yayımlamak,
¾ İç denetim birimleri ve iç denetçiler tarafından saklanacak bilgi ve belgeleri belirlemek,
¾ Görevinin gerektirdiği tüm bilgi ve belgeleri kamu idarelerinden istemektir.
Kurul üyeleri görevlerini yaparken bağımsızdır. Hiçbir organ, makam, merci veya kişi Kurulun kararlarını etkilemek amacıyla emir veya talimat veremez.103
58 Denetimler sonucunda düzenlenen raporlar, idareler itibarıyla konsolide edilir ve bir örneği ilgili kamu idaresine verilerek üst yönetici tarafından cevaplandırılır.
Sayıştay, denetim raporları ve bunlara verilen cevapları dikkate alarak düzenleyeceği dış denetim genel değerlendirme raporunu Türkiye Büyük Millet Meclisine sunar.
Sayıştay tarafından hesapların hükme bağlanması; genel yönetim kapsamındaki kamu idarelerinin gelir, gider ve mal hesapları ile bu hesaplarla ilgili işlemlerinin yasal düzenlemelere uygun olup olmadığına karar verilmesidir.104
Dış denetim ve hesapların hükme bağlanmasına ilişkin diğer hususlar ilgili kanununda düzenlenir.105
Mahalli idarelerin hesap ve işlemlerinin denetimi ve kesin hükme bağlanması Sayıştay tarafından yapılır.106 Sayıştayın kuruluşu, işleyişi, denetim usulleri, mensuplarının nitelikleri, atanmaları, ödev ve yetkileri, hakları ve yükümlülükleri ve diğer özlük işleri, başkan ve üyelerinin teminatı kanunla düzenlenir.
Sayıştay, genel ve katma bütçeli dairelerin bütün gelir ve giderleri ile mallarını Türkiye Büyük Millet Meclisi adına denetlemek ve sorumluların hesap ve işlemlerini kesin hükme bağlamak ve kanunlarla verilen inceleme, denetleme ve hükme bağlama işlerini yapmakla görevlidir. Sayıştayın kesin hükümleri hakkında ilgililer yazılı bildirim tarihinden itibaren on beş gün içinde bir kereye mahsus olmak üzere karar düzeltilmesi isteminde bulunabilirler. Bu kararlar dolayısıyla idarî yargı yoluna başvurulamaz.
Vergi, benzeri malî yükümlülükler ve ödevler hakkında Danıştay ile Sayıştay kararları arasındaki uyuşmazlıklarda Danıştay kararları esas alınır.107
5018 sayılı kanunda Sayıştay dış denetim kurumu olarak tanımlanmaktadır. Esas itibariyle, dış denetim şeklindeki bir denetim tasnifi daha çok özel sektör kavramı olup, özel sektör kuruluşlarının bağımsız denetçiler tarafından muhasebe ve mali tablolar
104 Karaaslan, “Kamu Harcamalarında Denetim”, a.g.e s.341
105 5018 s.KMYKK “madde:68”
106 “Sayıştay 145. Yıl Broşürü” http://www.sayistay.gov.tr/tc/145_Yil_Brosur_TR.pdf
107Türkiye Cumhuriyeti Anayasası “madde:160”
59 itibariyle denetlenmesi ve bu denetime ilişkin raporlamayı yine kuruluş dışından bir organizasyona yapmaları anlamına gelir. Bu anlamda uluslar arası tanımlamalar itibariyle de Sayıştay benzeri kuruluşların yaptığı denetim yüksek denetim olarak tanımlanmaktadır.108 Uluslar arası literatürde yüksek denetim, anayasal dayanağı ve meslek mensuplarının yasal güvenceleri olan, bazı ülkelerde yargısal yetkilerle donatılmış, bağımsız ve özerk denetim kuruluşları tarafından kamu kurum ve kuruluşlarının tamamı üzerinde parlamentolar adına yapılan denetim olarak tanımlanmaktadır.109 Buna bağlı olarak Sayıştay’ın dış denetim organı olarak değil de yüksek denetim organı olarak sınıflandırılması daha doğru olacaktır.
Dış denetim genel kabul görmüş uluslar arası denetim standartları dikkate alınarak yapılacaktır. Genel kabul görmüş denetim standartları; genel standartlar, çalışma alanı standartları ve raporlama standartları olmak üzere üç gruba ayrılır ve toplam on maddeden oluşmaktadır.
Genel standartlar:
¾ Denetim bir uzman olarak gerekli teknik eğitim ve yeteneğe sahip kişi veya kişilerce yapılmalıdır.
¾ Denetim görevi ile ilgili tüm konularda denetçi veya denetçiler bağımsız düşünme mantığı içinde olmalıdır.
¾ İncelemenin yapılmasında ve denetim raporunun hazırlanmasında gerekli mesleki özen ve titizlik gösterilmelidir.
Çalışma standartları:
¾ İş iyi bir biçimde planlanmalı ve varsa yardımcılar iyi bir şekilde kontrol edilmelidir.
108Tosun, a.g.e. s. 177.
109“Yüksek Denetimin Sınıflandırılması”
http://www.ydk.gov.tr/yuksek_denetim.htm#TÜRKİYEDE_YÜKSEK_DENETİM , Erişim Tarihi: 07.08.09
60
¾ Denetim işlemlerinin bağlı olduğu test sonuçlarının saptanması amacıyla ve güvenilir bir temel olarak, mevcut iç kontrol sisteminin gerektiği gibi incelenmesi ve değerlendirilmesi yapılmalıdır.
¾ İncelenen finansal tablolar hakkında bir denetim görüşüne varmak için soruşturmalar, gözlemler , teftiş ve doğrulamalar yoluyla yeterli kanıtlar elde edilmelidir.
Raporlama standartları:
¾ Denetim raporu finansal tabloların genel kabul görmüş muhasebe ilkelerine uygun olarak hazırlanıp sunulduğunu belirtmelidir.
¾ Denetim raporu cari dönemdeki muhasebe ilkelerinin aynen geçen dönemdeki gibi, değişmeden uygulanıp uygulanmadığını belirtmelidir.
¾ Finansal tablolardaki açıklayıcı notlar, raporda aksi belirtilmedikçe, makul ölçüde yeterli sayılmalıdır.
¾ Denetim raporu, ya finansal tabloların tümü açısından bir görüşe yer verileceği ya da bir görüş belirtilmeyeceği savını açıklamalıdır. Genel bir görüş bildirilmediği zaman bunun nedeni de açıklanmalıdır.110
Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Sayıştayın denetlenmesi, her yıl Türkiye Büyük Millet Meclisi adına Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlık Divanı tarafından görevlendirilen ve gerekli mesleki niteliklere sahip denetim elemanlarından oluşan bir komisyon tarafından, hesaplar ve bunlara ilişkin belgeler esas alınarak yapılır.111
Buna göre Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Sayıştayın bir mali döneme ait hesapları, diğer kamu idarelerinden farklı olarak, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlık Divanı tarafından gerekli mesleki niteliklere sahip denetim elemanları arasından oluşturulacak bir komisyon tarafından denetlenecek, bu denetimler sonunda düzenlenen raporlar iç tüzük gereği yetkili organlarda karara bağlanacaktır.
110 Masum Türker, Recep Pekdemir, “Uluslararası Denetim Standartları, Türkiye Uygulaması ve Beklentiler” http://www.semor.com.tr/misc/muhasebe/turker-pekdemir_bildiri.html , (05.09.09)
111 5018 s.KMYKK “madde:69”
61 III. FARKLI ÜLKELERDE DENETİM YAPILARI
Ülkemizde özellikle 5018 sayılı kanunla yeni yeni uygulama sahası bulan iç denetim mevcut yapıları itibariyle Avrupa Birliği ülkeleri ve Amerika Birleşik Devletlerinde etkin bir şekilde uygulanmaktadır. Her ülke kendi yapısal modeline uygun bir denetim şeklini benimsemiştir. Bu ülkelerin yapıları incelendiğinde Maliye Bakanlığı veya Ekonomi ve Maliye Bakanlığı içinde hiyerarşik örgütlenme dışındaki teftiş kurulları veya kamu kurumlar arası yönetim birimlerince Maliye Müfettişi, Genel Maliye Müfettişi unvanlı personelce iç denetim, teftiş ve soruşturma görevleri gerçekleştirilmektedir.112
Uluslararası uygulamalarda iç denetim daha çok hiyerarşik örgütlenme içinde bulunan kişilerce rutin kontrol faaliyetleri ile idari ve disiplin soruşturma ve incelemelerini kapsamaktadır.
Sayıştay’ın dış denetimi ise Parlamento adına merkezi hükümet ve yerel yönetimlerin yaptıkları kamu giderleri ile topladıkları kamu gelirlerinin bir hesap mahkemesi olarak yasalara uygun olarak gerçekleştirip gerçekleştirmediklerinin denetimi ve Parlamentoya rapor edilmesini içermektedir. Diğer bir ifadeyle, Sayıştayların yapmış oldukları denetimler yasalara uygunluk denetimidir.
İç denetim uygulamaları Anglo Sakson denetim sistemi ve Kıta Avrupa denetim sistemi olmak üzere iki ana başlık altında değerlendirilebilir.