øletiúim Araçları Yazılı Araçlar (10) Medyayla øletiúim araçları (5) Görsel ve øúitsel Araçlar (10) Sözlü Araçlar (10) Telefonla Görüúler (10) Gazete (4) Dergiler (3) Broúür (4) Anket (8) Afiúler (1) Radyo ve TV (6) Yüzyüze Görüúler (10) Toplantılar (3) Basın Bülteni (5) Basın Toplantıları (4) Basın Gezileri (1) Filmler ve Video Bantlar (1) Sponsorluk (1) ønternet (10) Festivaller (1) Sergi ve Fuarlar (5)
ϭϱϴ Genel olarak iletiúim araçlarının Bakü otel iúletmelerinde da÷ılımı úekil 11’de verilmiútir. ùöyle ki, araúırmanın yapıldı÷ı Bakü otel iúletmelerinin tamamı (10 otel) çeúitli yazılı, sözlü ve görsel araçları kullanmaktadır. Daha ayrıntılı bakılacak olursa, yazılı araçlarda, dört otel gazete, üç otel dergi, dört otel broúür, 8 otel anket ve bir otel de afiúlerden yararlanmıútır. Sözlü araçlarda on otel telefon ve yüz-yüze görüúmeleri, üç otel ise toplantıları iletiúim aracı olarak kullanmaktadır. Görsel ve iúitsel araçlara bakılacak olunursa, otellerin tamamının Internet kullandı÷ını, altı otelin radyo ve televizyon araçları kullandı÷ını, bir otelin film ve video bantlar, bir otelin sponsorluk faaliyetleri, bir otelin de festivalleri kullandı÷ı görülebilir. Otel iúletmelerinden beúi iletiúim aracı olarak medya ile iletiúim araçları kullanmaktadır. Ayrıntılı olarak beú otel basın bülteni, dört otel basın toplantıları ve bir otel de basın gezileri düzenlemektedir.
Genel olarak sıralanacak olursa kullanılan iletiúim araçları aúa÷ıdaki gibi sıralanabilir: 1. Telefonla Görüúmeler – 10 2. Yüz-yüze Görüúmeler – 10 3. ønternet – 10 4. Anketler – 8 5. Radyo ve TV – 6 6. Sergi ve Fuarlar – 5 7. Basın Bülteni – 5 8. Basın Toplantıları – 4 9. Gazete – 4 10. Broúür – 4 11. Dergiler – 3 12. Toplantılar – 3 13. Basın Gezileri – 1 14. Afiúler – 1 15. Filmler ve Video Bantlar – 1
ϭϱϵ 16. Sponsorluk – 1
17. Festivaller – 1
Sıralamadan da görüldü÷ü gibi Bakü otel iúletmelerinde en çok kullanılan iletiúim araçları telefonla ve yüzyüze görüúmeler, Internet, anket ilk sıralarda gelmekte, daha sonra radyo ve televizyon gelmektedir. Basın bülteni ve sergi ve fuarlar ise beú otelle onları izlemektedir. Basın toplantıları, gazete, broúür, toplantılar, dergiler de otel iúletmelerinin belli bir kısmının kullandı÷ı iletiúim araçlarındandır. Di÷er iletiúim araçları ise Bakü otel iúletmelerinde yaygın olmamakta ve otel iúletmeleri tarafından kullanılmamaktadır.
ϭϲϬ SONUÇ ve ÖNERøLER
Azerbaycan Cumhuriyeti’nin baúkenti Bakü’deki beú yıldızlı otellerde yapılan araútırma sonucunda, Azerbaycan’da turizm sektörünün geliúme aúamasında oldu÷u görülmüútür. Azerbaycan Cumhuriyeti ba÷ımsızlı÷ını yeni kazandı÷ından ve ekonomi petrol üzerine kuruldu÷undan, turizm sektörü hala yeterli derecede geliúmemiútir. Turizmin geliúmekte olan bir sektör olmasına ra÷men, devletin verdi÷i destekle ve yürüttü÷ü turizm geliútirme politikası ile sektör geliúmi büyük bir ivme kazanmıútır. Geliúme hızına ve gerçekleútirilen projelere bakılacak olunursa turizm sektörünün kısa zaman içinde petrol sektöründen sonra ikinci en büyük sektör haline gelece÷i söylenilebilir. østatistiki veriler de bu durumu onaylamaktadır. ùöyle ki, gelen turist sayıları ve turistik tesislerin sayısı her yıl artıú göstermektedir. 2011 yılının devlet tarafından ‘turizm yılı’ ilan edilmesi ve bu yıl Bakü’de altı adet zincir otelin açılması da devletin turizme olan deste÷ini göstermektedir.
Azerbaycan’da turizm sektörünün úimdiye kadar geliúmeme nedenlerinden biri turizmi etkileyen bir takım sorunlarla karúılaúmıú olmasıdır. Bunlar hem dıú etkenlerden kaynaklanan, hem de do÷rudan turizme iliúkin sorunlar olmaktadır. Ülkede yaúanmıú savaú sonrası sorunlar, savaúın ülke imajını olumsuz yönde etkilemesi, turizm sektöründe alt yapı yetersizli÷i, otel iúletmelerinin azlı÷ı, sunulan hizmet karúılı÷ında fiyatların yüksek olması gibi sorunlar Azerbaycan’da turizm sektörünün geliúme hızını engellemektedir. Turizm sektörünün geliúmesi için ilk önce baúarılı bir turizm politikasının uygulanması, Azerbaycan’ın uluslararası çevrelerde imajının olumlu yönde de÷iútirilmesi gerekmektedir. Yeterli alt yapı oluúturulmalı ve iúletme sayısı arttırılmalıdır. En önemlisi otel iúletmelerinin bölgelere göre düzenli da÷ılımı sa÷lanmalıdır. Turizm sektöründe e÷itimli personelin sayısı arttırılmalı ve hizmet kalitesi yükseltilmelidir. Uluslararası pazarda ülke tanıtımı güçlendirilmeli ve ülkenin vize zorlukları hafifletilmelidir. Bu ve benzeri uygulamalar, Azerbaycan turizm sektörünün hızlı geliúimine katkı sa÷layacaktır.
ϭϲϭ Mülakatların yapıldı÷ı iki otel hariç, di÷er sekiz otelde pazarlama bölümünün mevcut oldu÷u görülmüútür. Pazarlama bölümünün mevcut olmadı÷ı otellerden birinde pazarlama faaliyetleri, ön büro tarafından yapılmaktadır. Di÷er otelde ise belli bir müúteri kitlesi oldu÷undan, pazarlama faaliyetlerine ihtiyaç duyulmadı÷ı belirtilmiútir. Pazarlama bölümünün mevcut oldu÷u 8 otelde, pazarlama faaliyetleri uygulanmakta ve pazarlamanın iúletme faaliyetleri içinde önemi vurgulanmaktadır. Fakat buna ra÷men otel iúletmelerinde pazarlama faaliyetlerinin yeterli derecede uygulanmadı÷ı, bazı otellerde pazarlama faaliyetlerinin yalnıú anlaúıldı÷ı, bazılarında ise hiç anlaúılmadı÷ı görülmüútür. Otelcilik sektörünün geliúmesi için pazarlama faaliyetleri çok gereklidir. Pazarlama faaliyetlerinin yeterli derede uygulanması için otellerde e÷itimli pazarlama uzmanlarının bulunması ve pazarlama faaliyetlerine yeterli mali kayna÷ın ayrılması gerekmektedir.
Bakü otel iúletmelerinde pazarlama hizmetleri arasında en önemli yeri MøY (Müúteri øliúkileri Yönetimi) tutmaktadır. Yani müúteri memnuniyeti, Bakü otel iúletmeleri için çok önemli sayılmaktadır. Hatta pazarlama faaliyetlerinin uygulanmadı÷ı oteller bile müúteri memnuniyetine son derece önem vermektedir. Müúteri memnuniyeti, müúteri sadakatini getirdi÷i için otel iúletmeleri açısından, çok önemli sayılmaktadır.
Uluslararası marka otel iúletmeleri, Azerbaycan’ın di÷er illeriyle kıyaslanacak olursa, Bakü’deki 5 yıldızlı otel iúletmeleri arasında sayıca daha fazladır. Fakat otellerin bir ço÷u belli müúteri kitlesi açısından yalnızca olumlu imaj kazanmak yönünde faaliyet göstermektedir. Bu oteller de müúteri memnuniyetiyle yetinmektedirler. Bazı otellerin yeterli mali kayna÷ı olmadı÷ı için, markalaúma faaliyetini büyük bir risk olarak algılamaktadırlar.
Reklam, faaliyetlerinin de pazarlama bölümü tarafından yapılmakta oldu÷u ve pazarlama hizmetleri içerisinde önemli yer tuttu÷u görülmüútür. Buna ra÷men reklam faaliyetlerinin de, di÷er pazarlama faaliyetleri gibi yeterli derecede uygulanmadı÷ı ve genel olarak otellerin bazı tesislerinin yerli müúterilere
ϭϲϮ sunulmasında kullanıldı÷ı görülmüútür. Hedef kitle arasında yabancı turistler gösterilse de uluslararası reklam yapılmamaktadır.
E–pazarlama, Bakü otel iúletmeleri pazarlama faaliyetleri içerisinde en önemli yeri tutmaktadır. Mülakat yapılan otel iúletmelerinin tamamı, e–pazarlama faaliyetlerini uygulamakta, ancak yeterli derecede olmadı÷ını söylemektedir. Teknoloji ça÷ında, otel iúletmelerinin büyük hedef kitlelerine sahip olma açısından e– pazarlama faaliyetleri oldukça büyük önem taúımaktadır. Bu bakımdan da otel iúletmelerinin e–pazarlama faaliyetlerini oldukça sık kullanması gerekmektedir.
Bakü otel iúletmelerinin ço÷unda halkla iliúkiler, ayrı bir bölüm olarak faaliyet göstermese de, halkla iliúkiler, pazarlama faaliyetleri içerisinde uygulanmaktadır. Otel iúletmelerinin ço÷unda halkla iliúkilerin satıú ve pazarlama bölümü içerisinde faaliyet gösterdi÷i görülmüútür. Veri toplama aúamasında, otellerden sadece birinde halkla iliúkiler bölümü oldu÷u ortaya çıkmıútır. Dolayısıyla, halkla iliúkiler faaliyetleri uygulansa da çok yaygın olmamaktadır. Bazı yöneticilerin halkla iliúkileri yalnıú algıladıkları, bazılarının ise yapılan faaliyetlerin halkla iliúkiler faaliyetleri oldu÷unu bilmedikleri görülmüútür. Halkla iliúkiler faaliyetleri uygulayan otel iúletmeleri ise bu faaliyetleri sınırlı tutmakta ve halkla iliúkilerin sadece küçük bir kısmını uygulamaktadır.
øúletme dıúı halkla iliúkiler faaliyeti uygulayan otel iúletmelerinin çok küçük bir kısmı iúletme içi halkla iliúkiler faaliyetlerini de uygulamaktadır. Bazı yöneticilerin bu faaliyetleri gereksiz buldu÷u, bazılarının ise bu konuda hiç bir bilgisi olmadı÷ı ortaya çıkmıútır. Fakat iúletme içi halkla iliúkiler faaliyetleri iúletme açısından çok büyük önem taúımaktadır. øúletme içi halkla iliúkiler, çalıúanların motivasyonunun, buna ba÷lı olarak da verimlili÷in artmasını sa÷layabilir, iúletme baúarısını olumlu yönde etkileyebilir. Bazı yöneticilerin de belirtti÷i gibi, her otelin ilk müúterisi otel çalıúanlarıdır. øúletme içi halkla iliúkiler faaliyetleri ile ilk önce personel sadakatini ve sevgisini kazanarak, çalıúanların yanında olumlu imaj sahibi
ϭϲϯ olunursa, çalıúanlar da bu imajı dıú müúteri kitlesine aktarabilir. Bu da otelin baúarısı demektir.
Bakü otel iúletmelerinde yapılan çalıúma zamanı bir çok durumlarda halkla iliúkiler faaliyetleri ile pazarlama faaliyetlerinin karıútırıldı÷ı görülmüútür. Teknik açıdan bu iki kavram birbirine çok benzemekte olsa da bir çok farklılıklar taúımaktadır. Halkla iliúkiler ve pazarlama sürecinin ikisi de iúletmenin hedefi ile birlikte baúlar. Halkla iliúkilerin görevi belirlenen hedef müúteri kitlesinin karar verme yapıları üzerindeki etkilerini belirlemektir. Pazarlama ise iúletmenin hedefine ulaúmasında çevrede bu hedefin yerine getirilmesine olanak sa÷layacak bölümü seçmektedir.
Halkla iliúkiler pazarlamadan farklı olarak, hedefin gerçekleúmesinde maliyet yükselten ve imkansız yapan kitlelerle karúı karúıya gelmemek için hedefe yön vermeye çalıúmaktadır. Bundan baúka genel olarak bakıldı÷ı zaman pazarlama ve halkla iliúkiler arasındaki farklılık aynı zamanda halk ve Pazar kavramları arasında ortaya çıkmaktadır. Pazarlar bir iúletmenin çevresinin tüketiciler bölümü ile sınırlıdır. Halk grupları ise tüketicilerle birlikte çalıúanlardan ortaklara, derneklerden yerel yönetimlere kadar çok çeúitli kategorilerde yer almaktadır. Bundan baúka pazarlama, varolan ya da potansiyel ürün ve hizmetler üzerine iletiúimde bulunmakta, halkla iliúkiler de úüphe uyandıran, tatmin etmeyen ve ya sorun yaratan ürün ve hizmetin üretimi oldu÷u zaman devreye girmektedir. Böylece insanlar bir pazardan çok bir halk úekline dönüúmektedir.
Yani genel olarak bakıldı÷ı zaman halkla iliúkiler, pazarlamanın en önemli türlerinden biri olmasına ra÷men halkla iliúkilerin çevresinin pazarlamadan geniú oldu÷u açık olmaktadır. Kısacası pazarlama ve halkla iliúkiler tüm benzer ve farklılıkları ile iúletmenin devamı, baúarısı, yükseliúi, süreklili÷i için önemli iki temel fonksiyon olmaktadır. Bu yüzden iúletme içerisindeki rolleri iyi belirlenmeli ve karıútırılmamalıdır.
ϭϲϰ Bakü otel iúletmelerinde basınla iliúkiler çok zayıfdır. Bu da mevcut koúullara bakıldı÷ı zaman normal kabul edilmektedir. Basının en önemli aracı olarak gazete gösterilmiútir. Azerbaycan’da siyasi gazete okuyucularının sayısı azdır. Gazete okuyucuları az oldu÷undan, Bakü otel iúletmeleri, basınla iliúkilere çok fazla önem vermemektedir. Bunun bir baúka nedeni de basının yaptı÷ı tanıtımın yerli kitleye yönelik olmasıdır. Otellerin hedef kitlesinin yabancı turistlerden oluútu÷u düúünüldü÷ü zaman basınla iliúkiler, Bakü otel iúletmeleri tarafından gereksiz sayılmaktadır. Ancak bu ote iúletmelerinde basınla iliúkilerin hiç olmadı÷ı anlamına gelmemektedir. Bazı turizm dergilerinde otellerin tanıtımları yapılmakta ve bazı tesislerinin faaliyeti, yapılan promosyonlarla ilgili basın bültenleri hazırlanmaktadır. Basınla iletiúimde, Bakü otel iúletmeleri en çok basın bülteni ve basın toplantılarını kullanmaktadır. Basın gezilerinin ise çok yaygın olmadı÷ı ve sadece bir otel tarafından kullanıldı÷ı tesbit edilmiútir.
Bakü otel iúletmelerinin tamamının, halkla iliúkiler faaliyetlerinde en çok kullandı÷ı iletiúim araçları, yazılı, sözlü ve görsel araçlar olmaktadır. Daha ayrıntılı bakılacak olunursa, otel iúletmelerinin tamamı iletiúim aracı olarak telefonla ve yüz- yüze görüúmeleri, ve Internet’i kullanmaktadır. Telefonla ve yüz-yüze görüúmelerin yaygın olmasının nedeni, otellerin müúterilerileriyle birebir iletiúim kurmak iste÷idir. Birebir kurulan iletiúim en etkili iletiúim sayılmaktadır. Teknolojinin yaygın oldu÷u ça÷ımızda Internet’in Bakü’deki bütün otel iúletmelerinde kullanılması normal sayılmaktadır.
Telefon ve yüz-yüze görüúme, ve internet araçlarından sonra Bakü otel iúletmelerinde en yaygın olarak kullanılan iletiúim aracı ankettir. Anket uygulamaları, müúterilerin görüú ve isteklerini, úikayetlerini ö÷renmek için en baúarılı iletiúim araçlarından sayılmaktadır. Radyo ve televizyon da mülakat yapılan otellerin yarısı tarafından kullanılmaktadır. Görsel ve iúitsel araç olan radyo ve televizyon, hafızada kalıcılı÷ı bakımından en önemli araçlardan kabul edilmektedir.
ϭϲϱ Sergi ve fuarlar da otel iúletmelerinin kullandı÷ı iletiúim araçları içerisinde yer almaktadır. ülke içerisinde organize edilen sergi ve fuarlardan baúka, yurtdıúı sergi ve fuarlara da katılan otel iúletmeleri bulunmaktadır. Bu iúletmeler, yabancı müúterilerle birebir görüúmeler yapabilmekte, otellerini do÷rudan tanıtmaktadır. Bu da tanıtımın olumsuz etkilerini ve verilen mesajın yalnıú anlaúılmasını önlemektedir.
Gazete, broúür, dergiler ve toplantılar da kısmen kullanılan iletiúim araçlarındandır. Di÷er otel iúletmelerinde iletiúim aracı olarak önemle kullanılan sponsorluk faaliyetleri ve afiúler, Bakü’deki otel iúletmelerinde yaygın de÷ildir.
Bütün dünyada oldu÷u gibi Bakü’de de oteller ço÷almakta ve böylece rekabet artmaktadır. Rekabet ortamında otel iúletmelerinin müúterilerini kaybetmemeleri için, yeni pazarlara açılarak hedef müúteri kitlelerini geniúletebilmeleri ve en önemlisi rekabet edebilmeleri için halkla iliúkiler faaliyetleri uygulamaları gerekmektedir. Halkla iliúkiler faaliyeti uygulamakla kalmayıp, halkla iliúkiler faaliyetlerinden bekledikleri yararları sa÷layabilmeleri için de iletiúim tekniklerini iyi bilmeli ve etkin olarak kullanabilmelidir. Bunun için de ilk önce iúletme içi halkla iliúkiler faaliyetlerine önem verilmelidir.
Yukarıda da denildi÷i gibi e÷er iúletme çalıúanları otelle ilgili yeterli bilgiye sahip olmazsa, bölümler ve çalıúanlar arasında iletiúim yetersizli÷i yaúanır ve bu durum ilk önce otel müúterilerini etkiler. Çalıúanlarda olumsuz fikirler yaratılması, bu fikirlerin müúterilerde olumsuz yansımalarına sebep olabilir.
Bundan baúka otel iúletmeleri, iyi bir halkla iliúkiler uygulamak için iletiúim araçlarının tamamını do÷ru úekilde kullanmalıdır. Çünkü iletiúim araçlarının her birinin önemi farklı olmakta ve hiç biri bir di÷erinin yerini tutamamaktadır. Otellerin hedef kitlesi sadece müúterilerden ve da÷ıtım kanallarından oluúmamaktadır. Di÷er iúletmelerle de iliúkilerini her zaman iyi tutarak, hedef kitle bakıú açısını geniúletmeli ve pazarda olumlu bir imaj kazanmalıdır.
ϭϲϲ KAYNAKÇA
KøTAPLAR
ABBEY, R. J. (1998), Hospitality Sales and Marketing, 3rd ed., Michigan: Educational Institute of the American Hotel and Motel Association.
AKAT, Ö. (2000), Pazarlama A÷ırlıklı Turizm øúletmecili÷i, Bursa: Ekin Yayınları.
ALTUNIùIK, R., COùKUN, R., BAYRAKTAROöLU, S. ve YILDIRIM, E. (2007), Sosyal Bilimlerde Araútırma Yöntemleri, Sakarya: Sakarya Yayıncılık.
ARAS, O. N., DEDEYEV, B., YILMAZ, R. ve øBAYEV, V. (2008), Karaba÷ Savaúı: Siyasi-Hukuki-Ekonomik Analiz, Bakı: Kafkasya araútırmaları Enstitüsü Yayınları.
AVCIKURT, C. (2005), Turizmde Tanıtma ve Satıú Geliútirme, østanbul: De÷iúim Yayınları.
AYDEDE, C. (2007), Teorik ve Uygulamalı Halkla øliúkiler Kampaniyaları, 5.baskı, østanbul: MediaCat Kitapları.
Azԥrbaycan Respublikası Dövlԥt Statistika Komitԥsi (2008), Azԥrbaycanda Turizm, Bakı: Sԥda Nԥúriyyatı.
ϭϲϳ BARRY, A. (2003), Halkla øliúkilerin Gücü, Ankara: Elips Yayınları.
BøLALOV, B. Ԥ. (2005), Turizm Menecmenti, Bakı: Mütԥrcim Nԥúriyyatı.
BøLGøN, L. (2008), Halkla øliúkiler, 1.Baskı, østanbul: Kumsaati Yayın Da÷ıtım Ltd.ùti..
BUDAK, G. ve BUDAK, G. (2004), Halkla øliúkiler, øzmir: Barıú Yayınları.
CÜCELOöLU, D. (2002), øletiúim Donanımları, østanbul: Remzi Kitabevi .
ÇAöAN, M. (2005), Düú Satmak, Ankara: Elma Yayınları.
DENøZER, D. (1992), Turizm Pazarlaması, Ankara: Yıldız Matbaacılık.
DԤRGAHOV, V. S. (2008), Rekreasiya – Turizm Ehtiyatları, Bakı: Mütԥrcim Nԥúriyyatı.
ERENOöLU, Ö. ve OTÇU, S. (2007), Türkçenin Do÷ru Kullanımı, Ankara: Genelkurmay Basımevi.
ERTEKøN, Y. (1986), Halkla øliúkiler, Ankara: Türkiye ve Orta Do÷u Amme ødaresi Enstitüsü Yayınları.
ϭϲϴ FREEMAN, R. E. (1984), Strategic Management: A Stakeholder Approach, Boston: Pitman Publishing.
GEÇøKLø, F. (2010), Halkla øliúkiler ve øletiúim, østanbul: Beta Yayıncılık.
GENÇ, R. (2009), Uluslararası Otel ve Restoran Yönetiminde ønsan, østanbul: Beta yayınları.
GÖKSEL, A. B. (1990), Halkla øliúkiler, øzmir: Tanık Matbaacılık.
GRUNøG, J., DOZøER, D. M., EHLøNG, W. P., GRUNøG, L. A., REPPER, F. C. ve WHøTE, J. (2005), Halkla øliúkilerde ve øletiúim Yönetiminde Mükemmellik, østanbul: Rota yayınları.
HACIOöLU, N. (2000), Turizm Pazarlaması, Bursa: Rota Matbaası.
HAøG, M. (2001), E-PR: The Essential Guide to Online Business Communication, London: Kogan Page Ltd..
HARRøS, L. T. ve WHALEN, T. P. (2009), 21. Yüzyılda Pazarlama Profesyonelinin Halkla øliúkiler El Kitabı, østanbul: Rota Yayınaları.
HART, W. L. C. ve TROY, A. D. (1996), Strategic Hotel / Motel Marketing, Revised ed., Michigan: Educational ønstitute of the American Hotel and Motel Association.
HOLLOWAY, J. C. ve PLANT, U. R. (1992), Marketing for Tourism, London: Pitman Publishing.
ϭϲϵ IùIK, M., GÖKSEL, A. B., ASNA, A., PELTEKOöLU, F. B., ERDOöAN, ø., YÜCEL, H., TÜRK, M. S., AKDAö, M., ERDEM, A., BALCI ù., TARHAN, A., AKBABA, E. ve KÖSEOöLU, Ö. (2007), Tüm Yönleriyle Halkla øliúkiler ve Tanıtım, Konya: E÷itim Kitabevi Yayınları.
øÇÖZ, O. (2001), Turizm iúletmelerinde pazarlama: ølkeler ve Uygulamalar, Ankara: Turhan Kitabevi.
øSLAMOöLU, A. H. (2000), Pazarlama Yönetimi: Stratejik ve Global Yaklaúım, 2.Baskı, østanbul: Beta Yayınları.
øùÇø, M. (2002), Halkla øliúkiler, østanbul: Der Yayınları.
KALENDER, A. ve FøDAN, M. (2008), Halkla øliúkiler, Konya: Tablet Yayınları.
KAYA, D. (2001), Etkili øletiúim Sunum Teknikleri ve Beden Dili, Harp Akademileri E÷itim Seminerleri metinleri, Harp Akademileri Komutanlı÷ı Yayınları.
KAZANCI, M. (1980), Halkla øliúkiler, Ankara: Ankara Universitesi Siyasal Bilgiler Fakultesi Yayınları.
KELOöLU, E. (2007), Halkla øliúkiler – Mitler ve Gerçekler, Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.
KIRÇOVA, ø. (1999), ønternette Pazarlama, østanbul: Beta Basım Yayını.
ϭϳϬ KOTLER, P., BOWEN, J. ve MAKENS, J. (2003), Marketing for Hospitality and Tourism, Third ed., New Jersey: Pearson Education ønternational.
KOZAK, N. (2008), Turizm Pazarlaması, Ankara, Detay Yayıncılık.
LATOUR, K. (2008), Advertising, Public Relations and Crisis Management, chapter 6, “Handbook of Hospitality Marketing Management”, ed. by Haemoon OH ve Abraham PøZAM, Oxford: Elsevier.
LAZER, W. ve LAYTON, A. R. (1999), Contemporary Hospitality Marketing, Michigan: Educational ønstitute of the American Hotel and Motel Association.
LOUGOVOY, C. (1972), Halkla Münasebetler, østanbul: østanbul Reklam Yayınları.
McCABE, S. (2009), Marketing Communications in Tourism and Hospitality, Oxford: Butterworth-Heinemann – Elsevier.
MERRøAM, B.S. (1998), Qualitative Research and Case Study Applications in Education, San Francisco: Jossey Bass Publishers.
MORRøSON, A. (1989), Hospitality And Travel Marketing, New York: Delmar Publishers.
MORRøSON, A. (1996), Hospitality And Travel Marketing, 2nd ed., New York: Delmar Publishers.
ϭϳϭ ODABAùI, Y. ve OYMAN, M. (2002), Pazarlama øletiúimi Yönetimi, 6.Baskı, østanbul: MediaCat Yayınları.
OLALI, H. ve KORZAY, M. (1993), Otel øúletmecili÷i, østanbul: Beta yayınları.
ÖöÜT, A., GÜLEù, H. K. ve ÇETøNKAYA, A. ù. (2003), Biliúim Teknolojileri Iúı÷ında Turizm øúletmelerinde Yönetim: Enformatik Bir Bakıú, Ankara: Nobel Yayınları.
ÖNCE, G. (2002), Satıú Yönetimi, øzmir: Anadolu Matbaası.
POWERS, T. (1997), Marketing Hospitality, 2nd edition, New York: John Wiley and Sons, Inc..
POWERS, T. ve BARROWS, C. W. (1999), Introduction to Management in the Hospitality øndustry, New York: John Wiley & Sons, Inc..
RԤHøMOV, S. (2004), Turizm – Ekskursiya øúinin Tԥúkili: Ders Vԥsaiti, Bakı: Mütԥrcim Nԥúriyyatı.
SABUNCUOöLU Z. (2001), øúletmelerde Halkla øliúkiler, 5. Baskı, Bursa: Ezgi Kitabevi Yayınları.
SABUNCUOöLU, Z. (2007), øúletmelerde Halkla øliúkiler, 8.Baskı, Bursa: Alfa Aktüel Yayınları.
SEÇøM, H. ve COùKUN, S. (1992), Halkla øliúkiler, Eskiúehir: Anadolu Universitesi Yayını.
ϭϳϮ SEZGøN, M. (2007), Halkla øliúkiler, Konya: Yüce Medya Yayınları.
TAVMERGEN, ø. P. ve AKSAKAL, E. G. (2004), Kongre ve Toplantı Yönetimi, Ankara: Seçkin Yayınları.
TAVMERGEN, ø. P. ve MERøÇ, P. Ö. (2002), Turizmde Tanıtma ve Halkla øliúkiler, Ankara: Turhan Kitabevi.
TENGøLøMOöLU, D. ve ÖZTÜRK, Y. (2008), øúletmelerde Halkla øliúkiler, 2. Baskı, Ankara: Seçkin Yayınları.
TEK, B. Ö. ve ÖZGÜL, E. (2008), Modern Pazarlama ølkeleri: Uygulamalı Yönetimsel Yaklaúım, 3.Baskı, øzmir: Birleúik Matbaacılık.
THEAKER, A. (2004), The Public Relations Handbook, 2nd edition, Abingdon: Routledge.
TORTOP, N. (1982), Halkla øliúkiler, Ankara: ølk-San Matbaası.
TORTOP, N. (2009), Halkla øliúkilere Giriú, 10.Baskı, Ankara: Nobel Yayınları.
TORTOP, N. (1986), Kamu Yönetiminde Halkla øliúkiler, Halkla øliúkiler Seçme Yazılar, Eskiúehir: Anadolu Üniversitesi Yayını.
USAL, A. ve ORAL, S. (2001), Turzim Pazarlaması, øzmir: Kanyılmaz Matbaası.
ÜLGER, B. (2003), øúletmelerde øletiúim ve Halkla øliúkiler, østanbul: Der Yayınları.
ϭϳϯ WEARNE, N. (2001), Hospitality Marketing, Oxford: Butterworth Heinemann.
YATKIN, A. ve YATKIN, Ü. N. (2010), Halkla øliúkiler ve øletiúim, Ankara: Nobel Yayınları.
YEGANLI, S. T. ve HACIYEV, E. M. (2006), Turizm: Ders Vԥsaiti, Bakı: Mütԥrcim Nԥúriyyatı.
YÜKSEL, Ü. ve YÜKSEL, M. A. (2004), Hizmet Pazarlaması, østanbul: Beta Yayınları.
ϭϳϰ MAKALELER, BøLDøRøLER ve PROJELER
ADA, N. (2002), Halkla øliúkiler Faaliyetleri ve Örgütlerde Kültür Kavramı iliúkisi, Ege Akademik Bakıú Dergisi, s. 20–27.
ADA, N. (2007), Örgütsel øletiúim ve Yeni Bilgi Teknolojileri; Örgütsel øletiúim A÷ları, Ege Üniversitesi øktisadi ve ødari Bilimler Fakültesi Akademik Bakıú, Cilt 7, Sayı 2, s.543-551.
AKSOY, N. (2006), Yerel Yönetimlerde Halkla øliúkiler ve Teknoloji Kullanımı,