b Amatör Derlemeciler

Halk bilimi eğitimi almamış, ancak kendi yöresindeki halk bilgisi ürünlerine ilgi duyan ve bu ürünleri çeşitli amaçlar doğrultusunda kaydeden kişilere amatör derlemeci adı verilir. (Ekici, 1994, s.74)

4.1.4. Kaynak Kişi

Halk bilgisi ürünlerini yaratan, yaşatan ve nakleden ve de bu ürünleri halk bilgisi derlemecilerinin kaydetmesi için, yazılı, sözlü ve görsel olarak sunabilen kişi veya

59

kişilere kaynak kişi adı verilir. Kaynak kişilerden bir kısmı, halk bilgisi ürünlerinin ve aktarımında ustalaşmış (profesyonel) kişiler olabilir. Örneğin; bazı halk hikayesi veya destan anlatıcıları, halk şiiri yaratıcılarından bir kısmı, yani "aşıklar" veya şairleri" bu türden kaynak kişilerdir. Yine belli geleneksel halk sanatlarıyla uğraşan, örneğin gölge oyunu sanatçıları vs. gibi kişiler de ayni şekilde değerlendirilmelidir. Kaynak kişilerin büyük bir kısmı ise, amatördür. Bu tür kaynak kişiler halk bilgisi ürünlerinin yaratım ve aktarımında ustalaşmış, kişiler olmaktan çok, mensup oldukları "halk" grubunun sahip olduğu halk bilgisi yaratmalarına her hangi bir nedenle ilgi duyan ve bunların aktarımından hoşlanan kişilerdir. Örneğin; bir masal veya fıkra anlatıcısı, bir tekerleme veya mani söyleyicisi, bir halk oyununu zevk için oynayan kişi bu türdendir.(Ekici, 1994, s. 75)

4.1.5. Derleme Zamanı

Halk bilgisi yaratmalarının belli bir proje kapsamında veya bir projeye bağlı olmaksızın kaydedildiği zamandır. Burada zamanı ikiye ayırmak gereklidir. Bunlardan birincisi, hususi olarak bir halk bilgisi ürününün kaydedilme süresidir. İkincisi ve daha önemlisi ise, halk bilgisi ürünlerini derlemenin, derleyici ve kaynak kişiler bakımından gerçekleştirilebileceği en uygun zaman, yani alanda çeşitli kaynak kişilerle görüşme ve onların aktarımlarını kaydetme işi harcanan, hem derlemeci hem de kaynak kişi için en uygun olan zamandır. (Ekici, 1994, s.75)

4.2. Derlemenin Planlanması

Ekiciye göre, uzman bir derlemeci, derleme çalışmasına başlamadan önce bazı soruları tartışmalı, bu soruları yanıtlamalı ve elde ettiği bulgulara göre bir planlama yapmalıdır. Planlama aşamasında yanıtlanması gereken en temel sorular; neyi, neden, ne zaman, nerede ve nasıl derleyeceğim sorularıdır.

4.2.1. Ne Derleyeceğim?

Halk bilgisi derlemesi öncesinde, hangi halk bilgisi yaratmalarının derlenmesi gerektiği, yani araştırmanın konu kapsamının ne olacağı belirlenmek zorundadır. Bu

60

sorunun yanıtı diğer soruların yanıtlarını da kolaylaştıracaktır. Derleyici, tek bir konuyu tercih edebileceği gibi, çok konulu veya genel bir tarama şeklinde de konu tercihi yapabilir. Örneğin, sadece belli bir yöredeki masallar veya fıkraların derlenmesi tercih edilebileceği gibi, bir alandaki bütün halk bilgisi yaratmalarından örneklerin kaydedilmesi de derlemenin konusu olabilir. Tabii ki, konu tercihi derlemecinin sahip zaman ve yer üzerinde etkili olacaktır. Dolayısıyla, konu tercihi yaparken sahip olunan; para, araç, gereç görev alacak kişiler vb. özellikleri dikkate alma zorunluluğu vardır. Bir derlemeci halk edebiyatı yaratmalarını da içine alan genişlikteki halk bilgisi yaratmalarından pek çoğunu derleyebilir. Bu yaratmalar genel olarak:

1- Sözlü Yaratmalar: Halk anlatımlarının çoğu bu gruptadır.

2- _{Yazılı Yaratmalar: Bazı halk anlatmaları yazıya geçirilmiş olabilir.}

3- Görsel Yaratmalar: Halk oyunları ve seyirlik oyunlar gibi yaratmalar bu gruptadır.

4- İşitsel Yaratmalar: Halk müziği ve müzikle birlikte icra edilen yaratmalardır. 5- _{Maddi Yaratmalar: Halk sanatları ve materyal alandaki yaratmalardır.}

şeklinde sınıflandırılabilir. Bunlardan sözlü ve yazılı yaratmalar ve de sınırlı olarak iş ve görsel yaratmalar kategorisinde yer alanlar halk edebiyatı kapsamı içinde yer almaktadır. Konu seçimi, sadece edebi kaynaklara bağlı kalmamalı, ayni zamanda "neden" sorusu ile bağlantılı olarak ele alınmalıdır.(Ekici, 1994, s. 76)

4.2.2. Neden Derleyeceğim?

Burada tartışılması gereken temel sorun, derlemenin amacının ne olduğudur. Derlenecek olan halk bilgisi yaratmalarının neden ve kim için derlenmesi gerektiği, derlenecek malzemenin nerde, nasil ve niçin kullanılacağı tartışılmak zorundadır. Elde edilecek yaratmalar tanıtım için mi kullanılacak? Derleme sonunda elde edilecek malzeme metin yayını için mi kullanılacak? Malzeme belli bir bilimsel çalışmada bir tezin kanıtlanmasında mı kullanılacak? Yoksa sadece arşivlenmek amacına yönelik bir derleme mi olacak? (Ekici, 1994, s. 76)

61

Ne derleneceği ve neden derleneceği soruları yanıtlandıktan sonra, belirlenen bu halk edebiyatı yaratmalarının nerede bulunacağı sorusu da mutlaka tartışılmalıdır.

4.2.3. Nerede Derleyeceğim?

Bu soru, derlemede iki noktayı aydınlatacaktır. Bunlardan birincisi ve daha önemli olanı, söz konusu halk edebiyatı yaratmasının yoğun olarak bulunduğu yer veya bölge ilgilidir. Bilindiği üzere halk edebiyatı yaratmalarının büyük bir kısmı ilk şekilleri itibariyle sözlüdür ve bu özellikleri itibariyle rahatlıkla taşınabilir veya farklı ortamı icra edilebilirler. Ancak, bazı halk edebiyatı ürünlerinin daha yoğun olduğu veya gelenek olarak sürdürüldüğü yerler söz konusu olabilir. Örneğin; halk hikayesi derlemek Trakya veya Karadeniz bölgelerini derleme yeri olarak tercih etmek doğru olmayacaktır. Çünkü, bu bölgelerde söz konusu halk edebiyatı yaratmaları geleneksel bağlamını kaybetmiş ve bu yaratmaların nakledicileri büyük ölçüde bu bölgelerde bulunmamaktadır. Oysaki Doğu Anadolu ve Akdeniz bölgelerinin belli yörelerinde halk hikayesi anlatma geleneği oldukça canlı bir şekilde günümüzde de yaşamaktadır. Dolayısıyla, halk hikayesi derlemek isteyen bir derlemecinin doğru tercihi bu bölgelerden geleneğin halen yaşatıldığı yer olacaktır. (Ekici, 1994, s. 76)

Ne derleyeceğine karar veren bir kişi, karar verdiği halk edebiyatı yaratmasının veya yaratmalarının nerede bulunacağını da araştırmak zorundadır. Derleme yeri tercihen geleneğin sürdürüldüğü bölge olarak belirlenmekle birlikte, bu geleneğin temsilcileri yapay bağlamlara davet edilmek suretiyle de derleme yapılabilir. Ancak elde edilen yaratmaların kalitesi farklı olacaktır. Nerede sorusunu, nasıl bir yöntem kullanılacak sorunuyla ilgili olarak da düşünmek gereklidir. Çünkü, kaynak şahıslardan söz konusu halk edebiyatı yaratmalarını kaydetmenin farklı ortamlarda gerçekleşmesi söz konusu olacaktır. Bu ikinci nokta, daha çok alanda yanıtlanacak bir mesele olmakla birlikte derleyici belli ortam tercihlerini de önceden belirleyebilir. Masalları derlerken sadece anlatıcı ve kendisinin bir arada bulunduğu ortamı veya dinleyicilerin de bulunduğu bir ortamı tercih edebilir. Aynı şekilde, açık havada veya

62

kapalı alanda derleme tercih edebileceği gibi, anlatıcıların kendi doğal ortamları yerine, derleyicinin sağlayacağı stüdyo tipi ortamı kullanması da mümkün olabilir.

4.2.4. Ne Zaman Derleyeceğim?

Genel olarak halk edebiyatı yaratmalarının belli bir zamanda derlenmesi gibi bir zorunluluk söz konusu değildir. Halk edebiyatı yaratmaları derleyici ve kaynak kişiler için uygun olan, herhangi bir zaman dilimi içinde derlenebilir. Ancak, halk edebiyatı yaratmalarının kendi doğal ortamlarında ve belli geleneksel bağlamlarda icra edilirken derlenmeleri, örneğin bir düğün ortamında, bir aşık kahvehanesindeki anlatım sırasında, elde edilen metinler hakkında daha sağlıklı değerlendirme yapmamızı sağlayacağı gibi, metni tamamlayan bağlamla ilgili unsurların derlenmesiyle bakış açımızı da genişletme olanağı verecektir. Sadece metnin değil; dinleyici, anlatıcı ve anlatma ortamı gibi unsurların da derlenmesi sonucunda, belli bağlam özelliklerine bağlı olarak oluşturulmuş metin, dış özellikleri bakımından da değerlendirilebilecektir (Ekici 1998).

4.2.5. Nasıl Derleyeceğim?

Bu soru yöntemle ve yönteme uygun teknik araç gereç kullanımıyla ilgili bir sorudur. Başka bir deyişle, hangi yöntemin ve araçların kullanılması yoluyla, halk edebiyatı yaratmalarını ve onları oluşturan bağlamı; sanatçı, dinleyici ve anlatım ortamı özelliklerini kaydedebilirim sorununa yöneliktir. Burada teknik konularda bilgi vermeyeceğiz. Ancak yöntem sorunu tartışmanın ve bu konuda bilgi vermenin yararlı olacağını düşünüyoruz. Genel olarak halk bilgisi yaratmalarını, özel olarak da halk edebiyatı yaratmalarını derlemede kullanılabilecek baslıca yöntemler şunlardır:

1. Anket Yöntemi 2. Gözlem Yöntemi

63 2.2. Yapay Ortam

3. Karşılıklı Görüşme (Mülakat Yöntemi) (Ekici, 1994, s. 77)

Bu araştırmada masallarla ilgili olduğundan ve masalların derlenmesi yukarıdaki derleme yöntemlerinden karşılıklı görüşme (mülakat) yöntemi ile yapılabildiğinden dolayı sadece bu yöntemin açıklamasına yer verilecektir.