1. TARIM
1.5. HAYVANSAL ÜRETİM
1.5.1. Büyükbaş Hayvancılık
TRB2 Bölgesi’nde yaklaşık 500 bin baş büyükbaş hayvan bulunmaktadır. Bu popülâsyonun 2009 yılı verilerine göre %55’i süt ve et verimleri düşük olan yerli ırk sığırlar oluşturmaktadır. Mevcut sığır varlığının %32’sini melez, %13’ünü kültür ırkı oluşturmaktadır. TRB2 Bölgesi’ndeki büyükbaş hayvancılık işletmeleri genel anlamda küçük aile işletmeleri olup işletme hayvan sayıları 1-5 adet arasında değişmektedir. TRB2 Bölgesi kaba yem üretiminde(yonca ve korungada) Düzey 2 bölgeleri arasında lider olması, bölgenin iklim koşullarının
30
büyükbaş hayvancılığa en uygun olması (-20, +30 sıcaklık aralığı ve bağıl nem oranının %60 olması), bölgenin sahip olduğu tarihsel ve kültürel birikim (büyükbaş hayvancılığa olan eğilim), arazi varlılığının çok bölünmemiş olması (parsel büyüklülüğünün diğer bölgelere kıyasla büyük olması) gibi avantajları ile bölgede büyükbaş hayvancılığın geliştirilmesine yönelik potansiyel mevcuttur.
31 Tablo 21: TRB2 Bölgesinde Büyükbaş Hayvan Sayısı (baş)
Kültür Irkı Melez Irk Yerli Irk Toplam
2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009
TÜRKİYE 3.295.678 3.554.585 3.723.583 4.465.350 4.454.647 4.406.041 3.275.725 2.850.710 2.594.334 11.036.753 10.859.942 10.723.958 TRB2 BÖLGESİ 44.382 82.392 59.566 123.028 174.827 143.269 383.327 252.894 243.232 550.737 510.113 446.067
32
Muradiye 2.564 2.458 2.260 4.834 4.398 4.180 12.108 11.540 11.416 19.506 18.396 17.856
Özalp 2.996 2.147 3.160 4.665 3.860 5.045 9.538 8.630 9.685 17.199 14.637 17.890
Saray 391 427 380 1.789 235 188 7.037 3.300 2.932 9.217 3.962 3.500
İl Toplamı 17.971 16.729 16.887 39.585 36.251 43.718 123.748 118.904 113.748 181.304 171.884 174.353
Kaynak: (TÜİK, 2009c) Bölgede büyük baş hayvan sayısının en fazla olduğu il Muş olup bu ili sırasıyla Van, Bitlis ve Hakkâri illeri izlemektedir. İlçeler itibariyle incelendiğinde ise büyükbaş hayvan yetiştiriciliğinin en yüksek düzeyde yapıldığı ilçeler Muş’un Bulanık, Merkez ve Malazgirt ilçeleri ile Van’ın Erciş ve Merkez ilçeleridir.
33
Şekil 15: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Büyükbaş Hayvan Varlığı (2009) (baş)
TRB2 Bölgesi Büyükbaş hayvan varlığının dağılımına ilçeler itibari ile bakıldığında tarımsal üretimin daha fazla çeşitlenerek yapıldığı, kaba yem üretiminin fazla olduğu, tarımsal mekanizasyonun daha yoğun olarak kullanıldığı, sulanan arazi miktarının daha fazla olduğu ilçeler öne çıkmaktadır. Bu esasında bölgede entansif işletmelere geçme anlamında olumlu bir gelişmedir. Bu durum büyükbaş hayvancılığın daha modern ve sürdürülebilir yapma anlamında pozitif bir olanaktır.
Şekil 16: Düzey 2 Bölgeleri Büyükbaş Hayvan Varlığı
Kaynak: (TÜİK, 2009c) TRB2 Bölgesi toplam büyükbaş hayvan varlığı bakımından Türkiye’deki diğer bölgelerle karşılaştırıldığında 8.
sırada yer almaktadır.
34 1.5.2. Küçükbaş Hayvancılık
TRB2 Bölgesi’nde yaklaşık 4,5 – 5,5 milyon baş küçükbaş hayvan bulunmaktadır. Çayır ve meraya dayalı olarak yetiştiriliciliği yapılan küçükbaş hayvancılık, meraya çıkmadaki sınırlılıklar nedeniyle yıllar itibariyle gerilemektedir. İller itibariyle incelendiğinde en fazla Van ilinde küçükbaş hayvan yetiştirildiği görülmektedir.
İlçeler itibariyle incelendiğinde ise Hakkâri’nin Merkez, Şemdinli ve Yüksekova, Van’ın Çatak ve Gürpınar, Muş’un Merkez ve Bitlis’in Mutki ilçeleri en fazla küçükbaş hayvan bulunmaktadır.
35 Tablo 22: TRB2 Bölgesinde Küçükbaş Hayvan Sayısı (2009) (baş)
Koyun (yerli) Keçi (kıl) Toplam
2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009
TÜRKİYE 24.491.211 22.955.941 20.721.925 6.095.292 5.435.393 4.981.299 30.586.503 28.391.334 25.703.224
TRB2 BÖLGESİ 4.864.304 4.453.055 3.656.058 879.684 734.509 573.416 5.743.988 5.187.564 4.229.474
BİTLİ S
Merkez 65.950 76.250 77.100 19.500 27.800 27.970 85.450 104.050 105.070
Adilcevaz 51.500 52.300 54.800 10.250 11.015 10.785 61.750 63.315 65.585
Ahlat 122.700 83.520 65.543 9.100 5.808 4.563 131.800 89.328 70.106
Güroymak 63.350 53.200 56.250 17.800 18.000 19.600 81.150 71.200 75.850
Hizan 48.000 24.300 29.000 13.000 46.500 25.200 61.000 70.800 54.200
Mutki 28.500 21.050 21.770 39.000 35.400 38.050 67.500 56.450 59.820
Tatvan 85.000 70.000 70.000 25.000 15.010 15.000 110.000 85.010 85.000
İl Toplamı 465.000 380.620 374.463 133.650 159.533 141.168 598.650 540.153 515.631
HAKK ÂRİ
Merkez 166.680 93.160 102.797 113.815 39.355 41.724 280.495 132.515 144.521
Çukurca 3.500 1.303 1.600 4.500 2.821 2.500 8.000 4.124 4.100
Şemdinli 45.870 44.137 25.000 75.158 104.655 55.000 121.028 148.792 80.000
Yüksekova 450.000 197.320 310.000 150.000 30.000 40.000 600.000 327.320 350.000
İl Toplamı 666.050 435.920 439.397 343.473 176.831 139.224 1.009.523 612.751 578.621
İl Toplamı 1.257.778 1.269.909 565.116 212.591 211.576 119.028 1.470.369 1.481.485 684.144
VAN Merkez 454.850 451.100 425.500 38.760 38.300 29.600 493.610 489.400 455.100
36
Muradiye 171.024 168.543 140.150 16.175 13.855 12.621 187.199 182.398 152.771
Özalp 202.773 140.250 204.565 16.470 20.970 16.555 219.243 161.220 221.120
Saray 120.035 103.500 160.600 8.180 4.100 4.925 128.215 107.600 165.525
İl Toplamı 2.475.476 2.366.606 2.277.082 189.970 186.569 173.996 2.665.446 2.553.175 2.451.078
Kaynak: (TÜİK, 2009c) TRB2 Bölgesi yaklaşık 4 milyon baş koyun varlığı ile ülke çapında yaklaşık %20’lik önemli bir paya sahiptir ve Düzey 2 bölgeleri arasında ilk sırada bulunmaktadır. Koyun yetiştiriciliği bu Bölge’de gerek işletme(aile) gerekse bölge ekonomisine önemli düzeyde katkı yapmaktadır. Bu Bölge’de toplam koyun sayısının fazla olmasının nedenleri arasında: esas olarak bu bölgenin coğrafik ve ekolojik faktörler bakımından en ekonomik olarak koyun üretimine uygun olması, koyun yetiştiriciliğinin yüzyıllardır bölge insanının sosyo-kültürel yapısına çok önemli katkıda bulunması, koyun eti, sütü ve et ve süt ürünlerine talebin yüksek olması ve koyunculuğun yerini alabilecek başka bir üretim kolu veya kolları için gerekli olan toplumsal, sosyolojik ve ekonomik değişimlerin tamamlanmaması gösterilebilir. Buna göre bu bölgede koyun yetiştiriciliğinin diğer hayvansal üretim kollarına göre daha avantajlı olduğu ve Türkiye’deki diğer bölgelerdeki koyun üretimleri ile karşılaştırıldığında da bu bölgenin en avantajlı üretim kollarından birisi olduğu kabul edilebilir. Bu nedenle TRB2 Bölgesi’nin kalkınmasına yönelik yapılacak olan planlamalarda koyun üretimi üzerinde mutlaka durulmalı ve üretimin iyileştirilmesine yönelik yeni planlanmalar yapılmalıdır. Avrupa Birliği tarımı içinde koyun üretiminin çok önemli bir yer tutması, bu üretim dalına olan ilginin giderek artması ve Türkiye’de son aylarda yaşanan ve ileride de daha şiddetli bir şekilde yaşanacağı beklenen kırmızı et sorunu dikkate alındığında TRB2 Bölgesi’nin önemi daha da artmaktadır.
37
Ayrıca AB’ye üyelik durumunda Türkiye’nin pek çok tarım ürününde olumsuz yönde etkileneceği tahmin edilirken, küçükbaş hayvancılık açısından avantajlı olduğu bilinmektedir. AB’ne üyelikte hem AB nüfusunun koyun ve kuzu eti talebi, hem de AB içinde Müslüman nüfusun “helal et” talebini karşılamaya yönelik sistemler kurulması bölge kalkınmasına hız verecektir. Ayrıca Bölge’nin sınır bölgesi olması, dolayısıyla ihracat açısından diğer Bölgelere göre maliyet açısından avantajlı konumda olması, sınır ülkelerinin helal et talepleri bölgenin koyunculuk açısından daha iyi değerlendirilmesi gerekliliğinin göstergesidir. Bu bölgenin koyun üretimi potansiyelini çok iyi bir şekilde değerlendirmesi sonucunda esas olarak bu üretim koluna dayalı bölge kalkınması sağlanabilir. Nitekim dünyada Avustralya ve Yeni Zelanda gibi ülkelerde genel ekonomi içerisinde koyun üretimi yaklaşık olarak ilk sıralarda bulunmaktadır.
Yukarıda da bildirildiği gibi TRB2 bölgesinin koyun üretimi için çok önemli avantajları bulunmaktadır. Koyun sayısının fazlalığını da belirli dönemlerde ve koşullarda avantaj olarak değerlendirmek ile birlikte bölgenin kalkınmasında bu üretim kolunun anahtar kollardan birisi olarak dikkate alınması durumunda koyun sayısından daha çok gerek bölge içi ve gerek bölge dışındaki pazarlara kısa sürede farklı koyun ürünleri üretebilecek farklı koyun üretim sistemlerinin geliştirilmesi üzerinde yoğunlaşılması gerekmektedir.
TRB2 bölgesinde yaklaşık 700-800 bin baş keçi bulunmakta ve Düzey 2 bölgeleri arasında ilk sırada yer almaktadır. Bu bölgede koyun yetiştiriciliğinde olduğu gibi keçi yetiştiriciliği de yüz yıllardır geleneksel olarak yapılmakta ve et, süt ve lif üretimi ile gerek aile gerekse bölge ekonomisine katkıda bulunmaktadır. Bölgede keçiler genel olarak koyun sürülerinin içerisinde yer almaktadırlar. Bu nedenle koyun üretim sistemleri bakımından görülen genel özellikler ve değişimler keçi yetiştiriciliği bakımından da benzer olarak görülmektedir (Karaca, 1993). Bölgede en yoğun olarak yetiştirilen keçi ırkı Kıl keçi olup, Norduz keçisi ile birlikte düşük sayılarda Kilis ve Ankara keçisi de bulunmaktadır.
Şekil 17: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Keçi Varlığı (baş)
38
İller düzeyinde keçi yetiştiriciliği en yoğun olarak sırasıyla Van ve Bitlis ilinde yapılmaktadır. İlçeler itibariyle ise Hakkâri Merkez ve Şemdinli ilçeleri keçi üretiminin en yoğun olduğu ilçelerdir. Koyun ve keçi yetiştiriciliği daha önce bahsedildiği gibi meraya çıkmadaki sıkıntılar nedeniyle terk edilmektedir. Hakkâri Yüksekova, Şemdinli gibi ilçelerde hayvan sayısındaki hızlı düşüş bunun bir göstergesidir.
Şekil 18: TRB2 Bölgesi İlçelere Göre Koyun Varlığı (baş)
Bölgede küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin önemli bir kısmını koyun yetiştiriciliği oluşturmaktadır. İller düzeyinde koyun yetiştiriciliği en yoğun olarak sırasıyla Van ve Muş ilinde yapılmaktadır. İlçeler itibariyle ise Hakkâri Yüksekova, Van Merkez, Gürpınar ve Erciş ilçeleri koyun üretiminin en yoğun olduğu ilçelerdir.
39 Şekil 19: Düzey 2 Bölgeleri Koyun Varlığı
Kaynak: (TÜİK, 2009c) Şekil 20: Bölgelere Göre Keçi Varlığı (baş)
Kaynak: (TÜİK, 2009c) Yukarıda söz edilen sınırlılıklarına rağmen yukarıdaki şekillerden görülebileceği gibi TRB2 bölgesi koyun ve keçi varlığı ile Düzey 2 bölgeleri arasında ilk sırada yer almaktadır.
0 100.000 200.000 300.000 400.000 500.000 600.000 700.000
TRB2 TRC3 TR61 TR62 TRC2 TR22 TR33 TR32 TR63 TRC1 TRB1 TR31 TRA2 TR41 TR21 TR52 TR72 TRA1 TR71 TR83 TR90 TR82 TR42 TR51 TR10 TR81
40 1.5.3. Süt Üretimi
TRB2 bölgesinde yaklaşık olarak yılda 400.000 ton inek sütü üretilmektedir. Büyükbaş hayvan sayısı bakımından Türkiye’de sekizinci sırada olan bu bölgenin toplam süt üretim miktarı Türkiye toplam süt üretimi içinde yaklaşık %4 pay almaktadır. Bu oran sağılan sığır sayısı ve elde edilen süt miktarına oranladığımızda Türkiye ortalamasının altındadır. Bu durumun: Tablo 80’de de görülebileceği gibi esas olarak bu bölgede yetiştirilen toplam sığır varlığı içinde süt verimleri düşük olan yerli sığır ırklarının çok daha yüksek oranda bulunmalarından kaynaklanmaktadır. Hayvan başına verimler incelendiğinde Türkiye’de ortalama hayvan başına 2800 kg civarında inek sütü üretilirken bu değer bölgede yaklaşık 2000 kg civarındadır. Küçükbaş hayvancılıkta ise, yerli koyun ve keçi ırklarının süt verimlerinin düşük düzeyde olmaları ve süt verimi üzerinde önemli etkiye sahip olan, başta süt yemi miktarı ve kalitesi gibi faktörler bakımından işletmelerin yetersiz olmalarından kaynaklandığı söylenebilir.
Nitekim Ortadoğu Anadolu Tarım master Planı ve Tarım İl Müdürlüklerinden sağlanan veriler, bu bölgede bulunan büyük baş hayvan varlığının çoğunlukla düşük verimli yerli ırklardan oluştuğunu göstermektedir.
Bunun yanı sıra, hayvan bakım ve besleme şartlarının kötü olması, çayır ve meraların niteliksizliği ve verimsizliği, kesif yem kullanımının yetersizliği, bitkisel üretimle hayvancılığın bir arada yapıldığı işletmelerin arazi, tarımsal mekanizasyon, damızlık hayvan, kredi ve üretim yönünden yetersizliği, pazar ve pazarlama organizasyonunun olmaması gibi faktörler de üretim değerini olumsuz olarak etkilemektedirler.
41 Tablo 23: TRB2 Bölgesinde İnek Sütü Üretimi
Sağılan Sığır Sayısı (baş) Süt (ton)
2007 2008 2009 2007 2008 2009
TÜRKİYE 4.229.440 4.080.243 4.133.148 11.279.340 11.255.176 11.583.313
TRB2 BÖLGESİ 225.438 213.849 194.033 399.997 454.831 386.142
BİTLİS Merkez 3.013 3.364 3.406 4.890 5.581 5.676
42 Bölge’nin koyun sütü ve keçi sütü üretimi incelendiğinde Türkiye koyun sütü üretimi içinde %18, keçi sütü üretiminde ise %12 pay aldığı görülmektedir. Hayvan başına verimler karşılaştırıldığında ise koyun sütünde Van, keçi sütünde Muş’un ilçeleri Türkiye ortalama koyun ve keçi sütü veriminden daha yüksektir. Bu nedenle bölgenin koyun ve keçi sütü üretiminde değerlendirilmesi gerekmektedir. Koyun ve keçi sütünde avantajlı konuma sahipken, bölgedeki diğer sosyal sorunlar yetiştiricilerin bu üretim faaliyetini bırakmasına neden olmaktadır. Koyun ve keçi yetiştiriciliğine yeniden yönelim için alternatif üretim sistemleri, çayır ve meralardan yararlanma stratejileri geliştirilmelidir.
Bunun yanında sütün değerlendirmesi için yatırımlara önem verilmelidir. Bölge’nin peynir çeşitleri açısından zengin oluşu nedeniyle tüketicilerin damak zevkine uygun kaliteli, gıda güvenliği açısından uygun süt ürünleri üretimi için yatırımlar desteklenmelidir.
Tablo 24: TRB2 Bölgesinde Koyun ve Keçi Sütü Üretimi
Sağılan Yerli Koyun Sayısı (baş) Koyun Sütü (ton) Sağılan Kıl Keçisi Sayısı (baş) Keçi Sütü (ton)
2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009
TÜRKİYE 9.698.433 9.224.076 8.963.064 762.930 726.894 712.784 2.190.602 1.937.387 1.778.420 234.883 207.385 192.210 TRB2 BÖLGESİ 1.729.239 1.598.069 1.363.886 138.030 129.119 110.427 276.614 238.432 183.276 29.822 25.631 19.439
BİTLİS Merkez 20.925 22.785 23.250 1.486 1.618 1.651 4.278 6.045 5.952 415 586 577
43 TRB2 Bölgesinde hayvansal üretimi arttırmanın önemli araçlarından biri mera ıslah çalışmalarıdır. Bu yolla meralarda yüksek verimli ve kaliteli ot üretimi yapılabilir ve bunun doğal sonucu olarak hayvan yetiştiricilerinin kaba yem maliyeti düşürülebilir.
TRB2 Bölgesi bu açıdan iller itibariyle incelendiğinde Van ilinin 599 köyünün 357 köyünde mera tespit, 182 köyünde mera tahdidi ve 102 köyünde mera tahsis çalışmalarının yapıldığı anlaşılmaktadır. Yine Van ilinde 2003 yılında 4.296 dekar alanda başlayan mera ıslah çalışmaları 2008 yılı itibariyle 11 köyde 104.464 dekar alanda devam etmiş ve 10.500 dekar alanda gübreleme ve 310 dekar alanda suni mera tesis çalışmaları tamamlanmıştır. Bitlis ilinde ise 2008 yılı itibariyle 96.274.61 dekarlık alanda ve 358 köyün 194 köyünde tespit çalışması tamamlanmıştır. Tahdit çalışması ve Tahsis çalışması ise 37 köyde tamamlanmış, mera ıslah çalışması tamamlanan köy sayısı ise yalnızca birdir. Muş ilinde ise 2008 yılı itibariyle 5 köyde toplam 15.826 dekarlık alanda mera ıslah çalışması yapılmış ve ilin tamamında mera tespit çalışmaları tamamlanmıştır. Hakkâri iline ilişkin bu konuda veri bulanamamıştır. TRB2 bölgesinde meraların tespit, tahdit ve tahsis çalışmalarının hızla tamamlanabilmesi ve hayvansal üretime daha fazla katkı sağlayabilmesi için gerekli düzenlemeler yapılmalıdır.
44 1.5.4. Kırmızı Et Üretimi
Türkiye’de TÜİK verilerine göre büyükbaş ve küçükbaş hayvanlardan yılda ortalama 450-500 bin ton kırmızı et üretilmektedir. Bunun %1-1,5’luk kısmı TRB2 bölgesinden karşılanmaktadır. Ancak TÜİK tarafından kırmızı et üretimi mezbahalarda kesilen hayvanlar dikkate alınarak hesaplanmaktadır. Bunun dışındaki kesimler, kurban bayramındaki kesimler dikkate alınırsa Türkiye’de et üretiminin 1 milyon ton civarında olduğu bilinmektedir.
TRB2 bölgesinde de kayıt dışı kesimler olduğu varsayımından hareketle bölgede et üretiminin TÜİK tarafından yayınlanandan daha fazla olduğu söylenebilir. Bölgede hayvan sayısının fazla olması da aslında bunun bir göstergesidir.
Türkiye genelinde olduğu gibi TRB2 bölgesinde de büyükbaş hayvancılıkta ürüne göre uzmanlaşma bulunmamaktadır. Büyükbaş hayvancılık yapan işletmeler süt sığırlarından elde ettikleri erkek buzağıları besiye almakta, süt sığırı olarak ekonomik ömrünü tamamlamış hayvanlar ile kısır hayvanlar kesime gönderilmektedir.
Bölgenin hayvancılık açısından zengin potansiyeli dikkate alınırsa besi sığırcılığı açısından değerlendirilebileceği söylenebilir. Etçi ırkların besiye alınması uygun çevre şartlarının sağlanması, bakım ve beslemeyle birlikte hem bölgeye hem de ülke içindeki kırmızı et açığının giderilmesinde fayda sağlayacaktır.
45 Tablo 25: TRB2 Bölgesinde Sığır ve Dana Eti Üretimi
Hayvan Sayısı (baş) Et (ton) Deri (adet)
2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009
TÜRKİYE Dana (0-12 erkek ve dişi) 314.543 290.450 176.659 63.142 55.406 34.445 345.997 319.495 194.325
Düve (12 aydan büyük yavrulamamış
dişi) 246.749 141.847 146.015 43.479 25.500 26.060 271.424 156.032 160.617
Tosun (12 aydan büyük ) 1.066.871 928.533 847.015 250.237 213.881 197.337 1.147.973 1.009.019 919.341
İnek (yavrulamış dişi) 322.986 329.070 293.315 61.228 63.709 57.678 355.285 361.977 322.647
Boğa (damızlıkta kullanılan erkek) 45.638 39.821 32.208 12.083 10.684 8.306 50.202 43.803 35.429
Öküz (12 aydan büyük kastre edilmiş
erkek) 7.204 6.386 6.861 1.795 1.438 1.461 7.924 7.025 7.547
TOPLAM 2.003.991 1.736.107 1.502.073 431.963 370.619 325.286 2.178.805 1.897.350 1.639.905
TRB2
Öküz (12 aydan büyük kastre edilmiş erkek)
Öküz (12 aydan büyük kastre edilmiş
erkek) 10 143 96 2 38 29 11 146 105
Öküz (12 aydan büyük kastre edilmiş
erkek) - - - - - - - - -
MUŞ Dana (0-12 erkek ve dişi) - - - - - - - - -
Düve (12 aydan büyük yavrulamamış
dişi) - 100 49 - 11 7 - 110 53
Tosun (12 aydan büyük ) 177 295 186 28 35 45 177 315 203
46
İnek (yavrulamış dişi) - 47 24 - 5 4 - 51 26
Boğa (damızlıkta kullanılan erkek) - - - - - - - - -
Öküz (12 aydan büyük kastre edilmiş erkek)
- - - - - - - - -
VAN Dana (0-12 erkek ve dişi) - - 1.096 - - 202 - - 1.205
Düve (12 aydan büyük yavrulamamış
dişi) 2.021 2.000 1.171 344 374 215 2.223 2.200 1.287
Tosun (12 aydan büyük ) 9.794 7.149 1.674 1.651 1.358 315 10.730 7.845 1.809
İnek (yavrulamış dişi) 6.000 8.925 3.600 1.010 1.392 775 6.600 9.816 3.960
Boğa (damızlıkta kullanılan erkek) - 52 1.746 - 17 367 - 57 1.920
Öküz (12 aydan büyük kastre edilmiş erkek)
- 152 1.981 - 33 347 - 167 2.179
Kaynak: (TÜİK, 2009c)
47 Tablo 26: TRB2 Bölgesinde Koyun ve Keçi Eti Üretimi
Hayvan Sayısı (baş) Et (ton) Deri (adet)
2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009
TÜRKİYE Şişek-Koyun(12 aydan büyük) 2.725.220 1.859.281 1.464.975 60.402,83 40.315,69 32.731,65 2.810.818 1.948.424 1.533.756
Kuzu-Toklu(0-12 ay) 3.703.646 3.729.625 2.532.373 57.120,89 56.422,43 41.901,49 4.074.011 4.102.588 2.785.610 Gezdan-Keçi (12 aydan büyük) 1.099.178 575.943 457.953 22.202,39 11.328,51 9.625,81 1.120.393 591.471 470.558
Oğlak-Çebiç (0-12 ay) 157.170 191.579 148.089 1.933,24 2.423,89 2.049,25 172.887 210.737 162.898
TOPLAM 7.685.214 6.356.428 4.603.390 141.659 110.491 86.308 8.178.108 6.853.219 4.952.823
TRB2
BÖLGESİ Şişek-Koyun(12 aydan büyük) 63.360 85.697 70.299 1.410,57 1.807,12 1.560,44 68.290 93.743 76.863
Kuzu-Toklu(0-12 ay) 73.719 73.492 45.279 1.294,21 1.160,16 784,637 81.091 80.841 49.807
Gezdan-Keçi (12 aydan büyük) 32.603 44.606 35.801 743,084 874,402 736,448 35.519 48.975 39.322
Oğlak-Çebiç (0-12 ay) 21.485 35.032 20.862 309,813 491,252 328,948 23.634 38.535 22.948
TOPLAM 191.167 238.827 172.241 3.758 4.333 3.410 208.534 262.095 188.940
BİTLİS Şişek-Koyun(12 aydan büyük) 17.596 33.514 35.368 400,91 666,36 786,50 19.264 36.815 38.878
Kuzu-Toklu(0-12 ay) 10.205 15.796 11.883 144,63 236,92 215,39 11.225 17.375 13.069
Gezdan-Keçi (12 aydan büyük) 22.566 33.045 25.362 549,61 641,15 528,42 24.804 36.342 27.892
Oğlak-Çebiç (0-12 ay) 16.556 25.865 15.682 217,48 370,67 287,52 18.211 28.451 19.449
HAKKÂRİ Şişek-Koyun(12 aydan büyük) 3.731 6.719 2.805 93,27 7.320,50 70,12 3.925 7.321 3.053
Kuzu-Toklu(0-12 ay) 600 3.765 595 8,52 4.141,50 11,90 659 4.142 655
Gezdan-Keçi (12 aydan büyük) 2.768 2.246 3.825 55,36 2.440,50 76,50 2.943 2.441 4.208
Oğlak-Çebiç (0-12 ay) 329 950 770 4,93 1.045,00 11,55 361 1.045 847
MUŞ Şişek-Koyun(12 aydan büyük) 2.264 4.451 1.638 47,54 102,37 29,48 2.264 4.834 1.789
Kuzu-Toklu(0-12 ay) - 419 233 - 5,87 4,19 - 460 256
Gezdan-Keçi (12 aydan büyük) 840 973 378 15,96 18,49 6,80 840 1.061 413
Oğlak-Çebiç (0-12 ay) - 494 159 - 5,93 2,86 - 543 174
VAN Şişek-Koyun(12 aydan büyük) 39.769 41.013 30.488 868,84 870,41 674,33 42.834 44.772 33.140
Kuzu-Toklu(0-12 ay) 62.914 53.512 32.568 1.141,06 872,19 553,16 69.205 58.863 35.824
Gezdan-Keçi (12 aydan büyük) 6.429 8.342 6.236 122,15 166,84 124,72 6.930 9.130 6.808
Oğlak-Çebiç (0-12 ay) 4.600 7.723 2.251 87,40 100,40 27,01 5.060 8.495 2.476
Kaynak: (TÜİK, 2009c)
48
Türkiye’de TÜİK verilerine göre küçükbaş hayvanlardan yılda ortalama 100-150 bin ton koyun ve keçi eti üretilmektedir. Bunun %3-4’lük kısmı TRB2 bölgesinden karşılanmaktadır. Büyükbaş hayvancılıkta olduğu gibi küçükbaş hayvancılıkta da TÜİK tarafından verilen et rakamları kayıtlı kesimhaneleri kapsamaktadır. Bu nedenle bölgede koyun ve keçi eti üretiminin daha fazla olduğu tahmin edilmektedir. Yaylaya çıkışların normalleşmesi ile küçükbaş hayvan sayısında, küçükbaş hayvancılıkla uğraşan işletme sayısından artış olacaktır.
Bölgedeki güvenlik sorununun ortadan kalkması küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin hız kazanmasına yol olacaktır.
Küçükbaş hayvancılıktan elde edilen kırmızı et Türkiye’de tüketicilerin damak zevkine uygundur, buna yönelik tüketim alışkanlıkları bulunmaktadır. Son yıllarda büyükbaş hayvanlarda görülen deli dana hastalığı gibi etmenler ya da hormon kullanımı gibi koşular tüketicilerde koyun etine yönelimi artırmıştır. Hayvan sayısındaki azalışa ve maliyetlerdeki artışa bağlı olarak et fiyatları yükselme eğilimindedir. Bölgenin küçükbaş hayvancılıkta geliştirilmesi bu nedenle bölge kalkınmasına fayda sağlayacağı gibi ülke ihtiyaçlarının giderilmesine de yardımcı olacaktır. Koyunculukta; Van-Merkez, Gürpınar, Erciş, Özalp, Başkale, Muş-Varto, Hakkâri-Merkez, Yüksekova ilçeleri keçicilikte ise; Bitlis-Merkez, Hizan, Mutki, Hakkâri-Merkez, Şemdinli, Yüksekova, Muş-Merkez, Varto, Van-Çatak, Gürpınar ilçeleri değerlendirilmelidir.
1.5.5. Hayvansal Lif Üretimi
TRB2 Bölgesi’nde küçükbaş hayvancılığın yüzyıllardır yapılıyor olması ve küçükbaş hayvancılıktan elde edilen ürünlerin değerlendirilme yollarını da çeşitlendirmiştir. Küçükbaş hayvanlardan elde edilen yapağı ve kıl yerel şartlarda kullanılmaktadır, ancak sentetik liflerin daha uygun fiyatla, daha kolay elde edilmesi yapağı ve kıla talebi azaltmıştır. Türkiye’de üretilen yapağı ve kılın yaklaşık %15’i TRB2 bölgesinden sağlanmaktadır.
Hammaddesi yapağı ve kıl olan el sanatlarının bu Bölge’de yaygın olması bu durumdan kaynaklanmaktadır.
TRB2 Bölgesinde hayvancılığın yaygın olarak yapıldığı yerlerde yapağı, tiftik, keçi kaba üst kılı ve keşmir liflerinden kıl çadırı, halı, kilim, eldiven, şapka, heybe, çuval gibi el sanatları yapılmaktadır. Bu ürünler, özellikle küçük aile işletmelerinde gerek aile içinde kullanılmaları gerekse yerel pazarlarda satılmaları yolu ile işletme ekonomisine katkıda bulunmaktadırlar.
Tablo 27: TRB2 Bölgesinde Yapağı ve Kıl Üretimi
YÜN (TON) KIL (TON)
2007 2008 2009 2007 2008 2009
TÜRKİYE 43.688 40.970 37.012 2.536 2.238 2.002
TRB2 BÖLGESİ 8.035 7.322 5.972 400 332 255
BİTLİS MERKEZ 121 140 141 8 12 12
49 TRB2 Bölgesi 2009 yılı TÜİK verilerine göre yün üretimi bakımından Türkiye’nin %16’sını, kıl üretiminde ise yaklaşık %13’nü karşılamaktadır. Bölgenin yün üretiminin yaklaşık %60’nı Van ili karşılamaktadır. İlçelere baktığımızda Van Merkez, Gürpınar, Erciş ve Yüksekova ilçesi öne çıkmaktadır. Kıl üretiminde ise Şemdinli ve Mutki ilçeleri öne çıkan ilçeler olarak görülmektedir.
1.6. KANATLI HAYVAN YETİŞTİRİCİLİĞİ
TRB2 bölgesi kanatlı hayvan yetiştiriciliği açısından Türkiye’deki diğer bölgelere oranla geri durumdadır.
Bununla birlikte bölgede düşük düzeylerde de olsa entansif kanatlı hayvan yetiştiriciliği yapılmaktadır.
Yumurtacı tavuklarının en yüksek düzeyde bulunduğu iller sırasıyla Van, Muş, Bitlis ve Hakkâri iken ilçeler sırasıyla Van Merkez, Muş Merkez ve Bitlis Merkez’dir. Bununla birlikte Hakkâri ilinin Yüksekova ilçesinde gerek bu ilin diğer tüm ilçelerinden gerekse diğer illerdeki ilçelerin önemli bir kısmından çok yüksek oranda daha fazla yumurta tavuğunun bulunması dikkat çekici bir durumdur ve bunun nedenleri araştırılmalıdır.
Bölgede bulunan toplam hindi sayısı yaklaşık 107.542 adet olup hindi yetiştiriciliği en yüksek oranda Muş ilinde yapılmaktadır. Bu ili sırasıyla Hakkâri ve Bitlis illeri izlerken Van ilinde hindi yetiştiriciliği çok düşük düzeydedir. Bölgede entansif tarzda hindi yetiştiriciliği daha önceki yıllarda yapılmıştır. Sözleşmeli olarak yapılan bu üretim, bölgede yer alan firmanın el değiştirmesiyle şu an yapılamamaktadır. Sözleşmeli hindi yetiştiriciliğinin yeniden yapılabilirliğinin araştırılması gerekmektedir.
50 Tablo 28: TRB2 Bölgesinde Kanatlı Hayvan Sayısı
HAYVAN ADI
MEVCUT SAYI KÜMES ET (TON) YUMURTA SAYISI (1000 ADET)
2007 2008 2009 2007 2008 2009 2007 2008 2009
TÜRKİYE Et Tavuğu 205.082.159 180.915.558 163.468.942 1.059.483,00 1.069.696,00 1.277.082,00 - - -
Yumurta Tavuğu
64.286.383 63.364.818 66.500.461 8.970,00 17.985,00 16.233,00 12.724.959 13.190.696 13.832.726
Hindi 2.675.407 3.230.318 2.755.349 31.467,00 35.451,00 30.242,00 - - -
Kaz 1.022.711 1.062.887 944.731 - - - -
Ördek 481.829 470.158 412.723 - - 68,00 - - -
TOPLAM 273.548.489 249.043.739 234.082.206 1.099.920,00 1.123.132,00 1.323.625,00 12.724.959 13.190.696 13.832.726 TRB2
TOPLAM 978.135 1.154.361 1.014.823 229,37 171,98 - 77.787 86.339 83.299
BİTLİS Et Tavuğu - - - -
51
TOPLAM 97.690 102.599 106.650 - - - 7.784 6.829 7.855
MUŞ Et Tavuğu - - - -
Yumurta Tavuğu
247.247 341.316 264.364 - - - 15.244 19.242 14.623
Hindi 64.528 106.455 73.967 - - - -
Kaz 59.811 125.670 85.788 - - - -
Ördek 35.869 66.476 40.686 - - - -
TOPLAM 407.455 639.917 464.805 - - - 15.244 19.242 14.623
VAN Et Tavuğu - - - - - - -
Yumurta Tavuğu
262.060 251.270 265.215 - - - 49.276 48.437 49.798
Hindi 51.000 6.090 6.495 229,37 171,98 - - - -
Kaz 330 415 475 - - - -
Ördek 1.160 1.480 1.630 - - - -
TOPLAM 314.550 259.255 273.815 229,37 171,98 - 49.276 48.437 49.798
Kaynak: (TÜİK, 2009c)
52
Kaz yetiştiriciliği Türkiye’de henüz yerel tüketime yönelik olarak yapılsa da, dünya piyasalarında alternatif et tüketimleri içinde yüksek fiyattan alıcı bulabilmektedir. Özellikle soğuk iklimlerde ekstansif şartlarda üretilebilmesi bölgeyi avantajlı kılmaktadır. Kazlar çok amaçlı olarak yetiştirilip üretilmekte olup; etleri gıda ve yüksek kalitedeki tüyleri soğuktan korumada yalıtım maddesi olarak ve zorlamalı besi olarak bilinen yemleme tekniği ile elde edilen yağlı karaciğer vb. birçok yüksek değerli ürün elde etme amacıyla da kullanılabilmektedir.
Dünyada birçok ülke kaz etini, yumurtasını, yağını, karaciğerini tüketmekte, tüyleri ise yastık-yorgan, sportif malzemeler ve kamp gereçlerinin yapımında kullanılmaktadır. Bu ürünlerin tümü açısından çeşitli ülkelerde önemli bir gelir kaynağıdır. Kaz eti yüksek besleyici değeri yanında düşük yağ ve kolesterol içeriği bakımından sağlıklı bir et türüdür. Kaz ciğeri ülkemiz için henüz önemli olmasa da dünyada sevilerek tüketilmekte ve lüks lokantaların menülerinde yerini almaktadır. Örneğin Avrupa ülkelerinden Fransa’da kaz ciğerinin önemi büyük olup, Polonya, Macaristan, İsrail ve Rusya gibi ülkelerden kaz ciğeri ithal etmektedir. Dünyada bugün başlıca kaz yetiştiriciliği yapılan ülkeler; İngiltere, Kanada, ABD, Çin, Polonya, Çekoslovakya, Fransa, Bulgaristan ve Rusya’dır. Bu ülkelerin çoğunda kazlar, karaciğeri ve tüyleri için üretilmektedir.
Bölgenin kaz ve ördek yetiştiriciliği bakımından avantajları bulunmaktadır. Bunlar, bu bölgede yetiştirilen kaz ve ördeklerin bölge şartlarına çok iyi uyum göstermiş olmaları, kaz ve ördeklerin işletme dışında yararlanabilecekleri tip ve düzeyde yem ve su kaynaklarının bulunması ve bu türlerin yetiştiriciliği konusunda gerekli kültür ve bilgi birikiminin bulunması olarak gösterilebilir. Nitekim yukarıda da bildirildiği gibi bölge genelinde yaklaşık olarak 150 bin baş kaz ve ördek bulunması bu durumu desteklemektedir.
Şekil 21: Düzey 2 Bölgeleri Kaz Varlığı (Adet)
Kaynak: (TÜİK, 2009c)
TRA2 TRB2 TR33 TRC2 TR83 TR72 TRA1 TR71 TR21 TRC3 TR41 TR52 TR63 TR42 TRC1 TR22 TR51 TRB1 TR82 TR32 TR62 TR61 TR81 TR31 TR10 TR90
53 Şekil 22: Düzey 2 Bölgeleri Ördek Varlığı (Adet)
Kaynak: (TÜİK, 2009c) Türkiye’nin diğer bölgeleri ile karşılaştırıldığında bu bölgede ve özelliklede Muş ilinde yüksek düzeyde kaz ve ördek yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bunun en önemli nedeni geleneksel olarak Kars ilinde çoğunlukla yetiştirilen
Kaynak: (TÜİK, 2009c) Türkiye’nin diğer bölgeleri ile karşılaştırıldığında bu bölgede ve özelliklede Muş ilinde yüksek düzeyde kaz ve ördek yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bunun en önemli nedeni geleneksel olarak Kars ilinde çoğunlukla yetiştirilen